Saga - 2009, Blaðsíða 206

Ég tel áætlun Gunnars um fiskneyslu og fiskafla framför miðað við áætlun
Jóns Jónssonar, sem er enda svo augljóslega gölluð. Aftur á móti stendur
áætlun Gunnars ekki á nógu traustum heimildagrunni til að ég geti fallist á hana.
Áætlunin um fiskneyslu á upphafsárinu 1900 er reist á fáum heimildum, en
þar má fyrst nefna lauslega ágiskun Þorkels Bjarnasonar frá 1883 um að hvert
mannsbarn neyti sem svarar 90 pd af saltfiski á ári (um 308 kg af fiski upp úr
sjó), „sem raunar mun nú vera fult í lagt“, er haft eftir Þorkeli (bls. 17). Í öðru
lagi ber Gunnar saman afla- og útflutningsskýrslur 1898–1902 og fær út að
þegar búið er að draga útflutninginn frá komi að meðaltali 223 kg af fiski í
hlut hvers íbúa. Aflaskýrslur hins opinbera hófust 1897 og voru gloppóttar
og óábyggilegar fyrstu árin, fram um 1903. Hefði Gunnar valið t.d. árin
1903–1907 í stað áranna 1898–1902 hefði með samanburðinum fengist 61 kg en
ekki 223 kg á mann, og sýnir það hve gagnslitlar þessar heimildir eru. Gunnar
nefnir loks áætlun Torfa Ásgeirssonar sem sýnir 246 kg ársneyslu árið 1901. Í
talnagerð Torfa eru hins vegar tvær misfellur sem ég hef áður bent á, en
Gunnar horfir fram hjá þeim. Tölurnar eru fengnar frá Þorsteini Þorsteinssyni
hagstofustjóra og eiga að sýna fiskneyslu í Reykjavík, en Torfi túlkar þær sem
landstölur þótt neysla í dreifbýli hafi verið miklu minni. ennfremur mistúlkar
Torfi tölur Þorsteins varðandi vinnslustig fisks og verða misfellurnar báðar
til þess að mat hans verður of hátt. Væru þessir gallar ekki á tölum Torfa hefði
hann fengið út um 154 kg ársneyslu, eða mjög svipaða útkomu og í áætlun
minni, enda er þar einnig byggt á tölum Þorsteins hagstofustjóra. ekki nýtir
Gunnar sér ýmis mikilvæg neyslugögn frá því snemma á 20. öld, t.d. reikninga
Laugarnesspítala 1899–1912, sem gefa til kynna 142 kg ársneyslu, eða neyslu-
könnun manneldisráðs frá því um 1940, sem bendir til 133 kg ársneyslu.
Ágiskun Gunnars um 300 kg ársneyslu um 1800 er einnig reist á litlum heim-
ildum. Hún er undir áhrifum fyrrnefndrar rannsóknar Jóns Jónssonar, sem
Gunnar telur samt gallaða. Tölur um fiskútflutning eru til frá þessum árum
og notar Gunnar hlutfallið 66:34 til að áætla innanlandsneysluna. Reynist
hún vera 378 kg að meðaltali á ári 1764–1773 (bls. 14). Hefði Gunnar valið
önnur ár 18. aldar með þessari aðferð hefði útkoman verið talsvert öðruvísi:
280 kg árin 1774–1783 og 234 kg 1791–1806. Aðrar heimildir frá 18. öld styðst
hann ekki við en bendir á að Búalög og heimildir um útvigt frá 19. öld gefi til
kynna miklu meiri fiskneyslu. Rétt er það að heimildir um útvigt virðast
benda til meiri neyslu ef þær eru teknar bókstaflega og reiknaðar á árs-
grundvelli. en eins og Gunnar tekur fram og sögulegar heimildir staðfesta,
þá komu aðrar fæðutegundir í stað fisks að meira eða minna leyti. Venjur
um útvigt matar voru mjög breytilegar eftir héruðum og sögðu þær til um
fæðumagn, einkum handa vinnufólki og vermönnum um ákveðinn tíma árs-
ins. og svipað á við um Búalögin að nær væri að líta á þau sem viðmiðun
um verðmæti (og með líku lagi orkugildi) þess matar sem vinnumenn og
vinnukonur áttu að fá, en aðeins lauslega vísbendingu um vægi einstakra
fæðutegunda í neyslunni.
ritdómar206
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 206