Jökull - 01.01.2001, Qupperneq 104

Leó Kristjánsson
þær breitt svið frá hreinsun neysluvatns til plastfram-
leiðslu.
Nicol–prismu auðvelduðu fyrir aldamótin skilning á
eðli sérstæðra lífrænna efna, „fljótandi kristalla“, sem
flestir kannast nú við af mælitækja- og klukkuskjám.
Skautun ljósgeisla við endurkast frá málmum
og þunnum himnum efna, leiddi til mæliaðferða
sem gögnuðust í margskonar iðnaði á 20. öld,
m.a. framleiðslu tölvurása nútímans.
Af þeim mörgu gerðum tækja sem fundin voru
upp til þess að mæla styrk ljóss (photometers), voru
tæki sem byggðu á eiginleikum Nicol–prisma, meðal
þeirra vinsælustu í marga áratugi.
Fyrrnefndar Kerr–sellur voru notaðar við þráðlausar
sendingar á myndum milli staða á þriðja áratugnum
(t.d. fyrir dagblöð), og mætti einnig kanna hvort þær
hafi tengst upphafi sjónvarpssendinga.
HLUTVERK SILFURBERGSKRISTALLA
Í RÖNTGENGEISLARANNSÓKNUM
Eftir 1912 fékk silfurberg enn nýtt hlutverk í raunvís-
indum. Þá birtust fyrstu greinar um notkun röntgen-
geisla við að kanna byggingu kristallaðra efna í smáat-
riðum. Kalkspat og önnur málmkarbónöt voru meðal
fyrstu efnanna, sem skoðuð voru, og áttu þátt í þróun
túlkunaraðferða fyrir þessa mælitækni.
Eðlisfræðingar þurftu síðan að hafa einhvern
lengdarkvarða, sem mætti treysta til samanburðar-
mælinga á bylgjulengdum röntgengeisla, t.d. milli
mismunandi tækjabúnaðar. Heppilegast var að nota
bilið milli sameinda–laganna í einhverri steind af ein-
faldri gerð í þessum samanburði, því að hægt er að
reikna stærð þess bils út úr allt öðrum mælingum. En
kristallarnir urðu bæði að vera afar reglulegir að innri
gerð og með mjög slétta yfirborðsfleti. Demantur hef-
ur einna fullkomnasta byggingu af öllum náttúruleg-
um efnum, en silfurberg (frá Íslandi og víðar) reyndist
koma þar einna næst. Voru þá eflaust dregnir kristallar
upp úr rykföllnum skúffum safna og háskólastofnana
til nota í þessu tommustokks–hlutverki (einkum fyrir
þá röntgengeisla sem höfðu tiltölulega stuttar bylgju-
lengdir). Því gegndi silfurbergið með sóma a.m.k. frá
1919 og fram yfir 1950, en síðar tóku m.a. manngerðir
kísilkristallar þar við. Á þessum tíma áttu röntgen-
geislar og silfurbergið þátt í nákvæmum mælingum
á hleðslu og massa rafeindarinnar, sem og á stærð
svonefnds Plancks–fasta, sem er grundvallareining í
skammtafræði 20. aldar.
HELGUSTAÐANÁMAN
1890–1925; AÐRAR NÁMUR
Á árunum 1895–1910 ráku C. D. Tulinius og Thor
E. sonur hans silfurbergsnámuna á Helgustöðum fyr-
ir hið opinbera, og sendu árlega skilagrein um sölu.
Ekki var unnið í námunni öll árin, og fór gæðum
þess silfurbergs sem numið var, hrakandi. Engin önn-
ur stór náma fannst hérlendis né erlendis á þeim tíma,
en einstaka kristalla frá þekktum fundarstöðum kalk-
spats ytra var eitthvað hægt að nýta. Smásendingar
silfurbergs bárust annarsstaðar að til tækjasmiða um
og eftir aldamótin, m.a. frá Krímskaga í Rússlandi
og Montana í Bandaríkjunum. Byrjað var að vinna í
námu við Hoffell í Hornafirði 1911 (og unnið öðru
hvoru til 1939), en aðstæður þar voru mun erfiðari en
á Helgustöðum. Franskt fyrirtæki vann á Helgustöð-
um 1912 og e.t.v. 1914. Þorvaldur Thoroddsen hafði
gert sér vonir um Djúpadal í Barðastrandarsýslu fyr-
ir nýja námu, en lítið var þar af góðum kristöllum.
Sultarsöngur vísindamanna og tækjaframleiðenda hélt
áfram, og óhemju fyrirhöfn var eytt í tilraunir til að
finna nýtt efni í Nicol–prismu eða aðra jafngóða að-
ferð til skautunar ljóss.
Á árinu 1920 var ákveðið að reyna að opna
Helgustaðanámuna (7. mynd) á ný, og ráðinn til þess
Helgi H. Eiríksson verkfræðingur. Hann lét grafa göng
inn undir hana, og náðist þar 1921–25 talsvert af
góðu silfurbergi, sem flutt var út. Þá fréttist af því
að ekki væri grundvöllur fyrir rekstrinum lengur, og
var vinnslunni hætt. Ekki kemur skýrt fram í heim-
ildum, t.d. ævisögu Helga (Guðmundur G. Hagalín,
1970) hvað olli, en líklega fór að berast á markaðinn
ódýrara silfurberg frá Suður–Afríku. Síðar geta hafa
komið til sögunnar silfurbergsnámur í Síberíu og víð-
ar, en þetta þyrfti að kanna betur.
Tilraunir til að finna búnað í stað Nicol–prisma
báru loks árangur um 1930, er framleiddar voru
í því skyni þynnur úr kristöllum joð–kínín–súlfats.
E. H. Land í Bandaríkjunum fékk einkaleyfi 1933 á
104 JÖKULL No. 50