Tímarit Máls og menningar - 01.09.2013, Síða 31

B r ó ð i r m i n n L j ó n s h j a r t a 4 0 á r a
TMM 2013 · 3 31
lifir í stöðugum ótta við Þengil sem getur komið hvenær sem er til að hræða
það og refsa því eða velja sér þá úr hópnum sem eiga að þræla fyrir hann yfir
í Karmanjaka. „Og augu hans störðu beint fram, hann sá ekki fólkið, það var
eins og hann héldi að enginn annar væri til í heiminum, enginn annar en
Þengill af Karmanjaka, já, hann var hræðilegur“ (133). Og svo hefur hann
Kötlu.
Katla er sannarlega ímynd illskunnar í sinni óhugnanlegu fornaldarmynd.
Hún er eins og blint náttúruafl sem engu þyrmir og tekur ekki tillit til neins.
Stórháskaleg verður hún þegar hún kemst á vald einhvers sem beitir henni
meðvitað og miskunnarlaust. Margir gagnrýnendur hafa séð í Kötlu vísun
til kjarnorkunnar, meðal annars geislann af eldi hennar sem snertir Jón-
atan.5 Í dag gæti hugurinn hvarflað til hins fátæka þriðja heims, til dæmis
báxítvinnslunnar í Súrínam, koparnámsins í Zambíu eða olíuvinnslu Shell
á Nígerbökkum sem Þenglar nútímans stjórna og þar sem náttúru og fólki
er fórnað.
Börn sem eiga bágt
Í nýlegri umfjöllun um verk Astrid Lindgren getur að líta eftirfarandi
fullyrðingu: „Næstum öll börn í sögum Astrid Lindgren eru yfirgefin,
berskjölduð, munaðarlaus eða eiga allt of upptekna foreldra.“6 Þetta er
engan veginn rétt. Fjölmargar sögur hennar fjalla einmitt um hamingju-
sama, örugga bernsku í skjóli ástríkra foreldra og annars fullorðins fólks í
umhverfinu. Dæmi um þetta eru Ólátagarðsbækurnar, bækurnar um Kalla
Blómkvist og félaga hans og um Emil í Kattholti. En vissulega eru líka til
fjölmörg dæmi þess að hún skrifi um börn sem líður ekki vel og hvernig
þau hugsanlega bæta sér upp það sem þeim finnst sig skorta. Kalli á þakinu
verður þess háttar uppbót óskadraums í dauflegu lífi Litla bróður sem eng-
inn á heimilinu gefur sér tíma til að sinna. Rasmus í Rasmus fer á flakk er
munaðarlaus og býr á barnaheimili þar sem enginn kærir sig um hann, sem
endar með því að hann strýkur af heimilinu og verður svo lánsamur að lenda
í slagtogi við flakkarann Óskar, guðs útvalda gauk. Lýsingin á samskiptum
hans og drengsins er eitt af fallegustu dæmunum um tilfinningasamband
barns og fullorðinnar manneskju í bókum Astrid Lindgren. En mest leggur
hún í lýsinguna á Búa Vilhjálmi Ólasyni og Karli Lejon.
Báðar sögurnar um þá, Elsku Míó minn og Bróðir minn Ljónshjarta, eru
bornar uppi af samúð með börnum sem eiga bágt. Höfundurinn vill gefa
slíkum börnum von um að kraftaverk ævintýrisins geti gerst, að allt verði
„rétt“, eins og Míó segir. Galdurinn við frásagnarlist þessara sagna er meðal
annars sá að ævintýrin hafa alltaf jarðsamband. Í heimi ævintýrisins er and-
hverfa veruleikans alltaf í sjónmáli og það fer eftir þroska lesandans að hve
miklu leyti hann gengur ævintýrinu á hönd, hvernig hann túlkar atburðina,
með öðrum orðum hvort hann hlær eða grætur. Fullorðinn lesandi skynjar