Morgunblaðið - 06.01.1970, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. JANÚAR H970
Skúli Möller, kennari;
Hvað er þróunarland?
GREIN sú, sem hér fer á
eftir, er tekin saman af
Skúla Möller kennara, starfs-
manni „Herferðar gegn
hungri“. Við samantekt grein
arinnar notaði hann sem að-
alheimild bókina „Við og
þróunarlöndin“ eftir Jörgen
Vedel-Petersen, dagskrár-
stjóra danska útvarpsins, en
sú stofnun gaf út téða bók
árið 1967. Ýmsar tölur, sem
fram koma í greininni, eru
því rösklega tveggja ára
gamlar og hafa að sjálfsögðu
breytzt, síðan hókin kom út,
ekki til hins betra, heldur
þvert á móti. Á það ekki sízt
við um tölur viðvíkjandi
fólksfjölda og tekjum manna
í þróunarlöndunum.
Ýmsar athugasemdir um
skoðanir fólks á aðstoð við
þróunarlöndin varða ekki ís-
lendinga sérstaklega, heldur
almenning í þróuðu löndun-
um almennt. Því miður er
vitund íslenzks almennings
gagnvart þróunarlöndunum
ekki nægilega vakandi. Er
það von höfundar, að greinin
megni að opna augu ein-
hverra, sem hana lesa, fyrir
hinum yfirþyrmandi vanda-
málum, sem hvarvetna blasa
við í þróunarlöndunum.
HVAÐ ER ÞRÓUNARLAND?
Það er eiittJhvað bogið við þá
skilgreiningu á vanþróuð;u;m lönd
utn, þróu narl.öndum, sem hvað
þekktast eru í heiminum. Er þar
m.a. haldið fram, að það séu
lönd, sem ekki fyiigisit með tím-
anium. Þetta má þó ekki skilja
svo, að hér sé aðeins átt við fá-
ein lönd, sem svo er ástaitt um,
heldur er hér um að raeða lönd,
þar sem um % hkutar íbúa jarðar
búa.
Með skiligreininigu sem þessari
gerum við óaívitandi l'ítið úr
vandanum, við blekkjum sjálf
okkur og metum vandamálin sam
kvæmt þvi. Sögulega er þetta af
leiðing þess, að það voru mannúð
arstofnanir, sem fyrstar báru
fram kröfuna uim, að rílkar þjóð-
ir hjálpuðu fátækum þjóðum.
Starf þeinra hefur alltaf miðazt
við að hjálpa, þar sem neyðin
steðjaði að. Markmið þeirra hef-
ur því eingöngu verið bundið við
hjálp í neyðartilvikum. Starfi
trúboðsiins er ólíkt farið; mark-
mið þass eru á breiðairi grund-
velli, ekki einskorðuð við hjálp
á neyðanstundum.
Það er almenn skoðun, að þró
unarlöndin þurfi aðeins hjálpar
við á fyrstu skrefum þeirra í
framfara átt, þá muni þau sjálf
auðveldlega geta ráðið við fnam
haldið. Starfsfólk hjálparstofn-
ana hefur ýtt undir þessa skoð-
un, af því að það hefur ekki met
ið ástandið út frá stjórnmála-
legri hlið þess, heldur út frá
mannúðarsjónarmiði. Afstaða
þessa fólks til frelsisveitinga ný
lendnanna var ekki af stjóm-
málalegum toga, en studdi þó að
endurmati á stöðu hörundslit-
aðra.
Fyrst þegar nýlendum var al-
mennt veitt firelsi, fyrir aðeins
10—15 árum, mótaðist stjórnmála
leg afstaða til þess enn af við-
horfi hvítu nýlendusinnanna og
vanmati á hæfileikum og getu
hörundslitaðra. Framtak trú-
flokka og annarra hjálparhópa
til að hafa áhrif á breytni okkar
gagnvairt þessum meðbræðrum
okkar hefur borið ávöxt — þó
ekki eins ríkulegan og við mund
um óska eftir.
Sumiir virðast halda, að allt,
sem hinir hörundslituðu segja og
gera, sé rétt, og að þessi nýju
ríki geti sjálf leyst úr öllum sín-
um vandamálum, aðeins ef ríku
löndin fáist til að miðla þeim af
gnægta brunni sínum. Það hefur
hins vegar sýnt sig, að afstaða
þessara manna er varhugaverð,
ef á ábyrgam hátt eir tekið tillit
til þeinra vandamála, sem bíða
úrlausnar. Þtróunarlöndin eru
nefnilega ekki öll eins, þótt þau
séu öll fátæk. í sumum þeirra á
ör framfaraþróun sér stað; í öðr-
uim aftra stjórmimálaleg viðhorf
því, að fnamfarir geti hafizt að
marki. Ef við ætlum okkur að
veita gagrusama hjálp, hlýtur
henini að verða beint til þeirra
landa, þar sem stjómmálalegar,
þjóðfélagslegair og trúarlegar að-
stæður að okkar dómi styðja þau
verkefni, sem ríkisstjórnir við-
komandi landa óska aðstoðar
við.
Annar hópur manna lítur á
þróunarlöndin utan þeirra
svæða á jarðinni sem við eigum
að skipta okkuir af, og lætur þau
rök fylgja, að vandamáiin séu
svo risavaxin, spilling sé ríkj-
andi og stjórmmálaástandið þann
ig, að hollast sé að halda sig í
hæfiiegrí fjarlægð.
Báðir þessir aðilar gera sér
mjög óljósa grein fyrir því, til
hvaða ríkja sú skilgreining skuli
taka, sem almennt er viðurkenn.i
sem skilgreining á vanþróuðum
löndum, svokölluðum þróunar-
löndum, en í því felst einmitt
mergurinn málsins. Samt er það
einfalt mál í stórum dráttum að
greina á milli: sá heimshluti, sem
byggður er hvítum mönnum, er
ríkur; hinn, sem byggður er hör-
undslituðum, er fátækur. Það er
af þeirri ástæðu, sem allt mat
með og á móti aðstoð er háð við-
horfum til eiginleika annarra
kynþátta og tilveruréttar þeirra.
UPPHAF UMRÆÐNA UM
ÞRÓUNARLÖND —
BJARTSÝNI
Það var á árunum 1950—1960,
að miklar umræður urðu um þró
unarlöndin. Víða um lönd voru
þær bornar uppi af þeim sam-
tökum, sem unnið höfðu að þró-
unarmálum og óskuðu þess nú,
að stjómmálamennimir tækju
málið af festu upp á arma sína.
Árið 1960 hófst áratugur sá,
er Kennedy forseti kallaði „ára-
tug þróunar", en markmið hans
átti að vera að koma skríði á
framfarir í þróunarlöndunum. Af
þessari alheimssókn virtist sem
nú ætti að láta til skarar skríða
með að hjálpa þróunarlöndunum
til sjálfsbjargar og vandamál-
in væri unnt að leysa á nokkirum
ámm.
Ánatugur þessi, sem kenndur
var við framfariir, er nú liðinn,
sá næsti heifur þegar verið und-
irbúinn. Greinilegt er, að vanda-
málin em ekki minni í sniðum
nú, heldur stænri. Hjálpin hefur
ekki aukizt nóg; bilið milli ríkra
og snauðlra hefur bneikkað.
Vandamálin hafa vaxið með
sama hraða eða jaifnvel
hraðar en fólksfjöldinn, sem
þó vex mjög hratt. Ef óhætt er
að reiða sig á skýrslur, þá hefur
þróunarlöndunum orðið nofekuð
ágengt á 5. áratug aldarinnar í
tilraunum sínum við að koma af
stað jákvæðri efnahagsþróun (m.
a. vegna Kóreu-stríðsins, sem
hafði í för með sér hátt verð á
hráefnum, sem þróunarlöndin
byggðu útflutning sinn á), en
hiraði þessarar þróunar minnkaði
þó í lok áratugarins og hefur
minnkað enn meir á árunum eftir
1960.
Það ríkti mikil bjartsýni á þess
um ámm, en nú hefur það sýnt
sig, að vandamálin hafa verið van
metin og efcki nægilega tekið til-
lit til óska velviljaðra aðila um
aðstoð við að geira þróunarlönd-
unum kleift að stuðla að efna-
hagslegum framförum, sem gerðu
meiina en að mæta fólksfjölgun-
inni. Það er því kominn tími til
að brjóta málin til mergjar alveg
frá byrjun og gera nýja skilgrein
ingu.
Allir útneikningar á fólksfjölg
un í heiminum eru háðir mikilli
óvissu, en þær tölur, sem hér
verða nefndar og sýna aukningu
og hlutfall milli fólksfjölda þró-
unarlanda og þróaðra landa, gefa
hugmynd um vandann:
Árið 1965 2000
mfflj. mfflj.
Asiía 1842 4400
Rússland 234 402
Önniur Evrópulömid 443 571
Óhætt er að segja, að hér sé
sannkölluð „fólkssprengja“ á
ferðinni, og ekki hriekkur neinn
smáræðis hagvöxtur til við að
halda í horfi meðal-lífsafkomu,
þar sem svo geigvænleg fóiks-
fjöigun leitast við að svelgja
hann í sig jafnóðum.
HVERJIR ERU RÍKIR
OG HVERJIR FÁTÆKIR?
Margar tilraunir hafa verið
geirðar í þá átt að skilgreina,
hvað það sé öðru fremur, er ein-
kennir þróunarlöndin sem slík,
hvar setja eigi mörkin milli ríkra
og fátækra.
Algengast er að miða við meðal
bekjur á íbúa. Víst er þó, að það
er ekki einhlít viðmiðun. í stuttu
máli má segja, að % hlutar jarð-
arbúa búi í vanþróuðum löndum.
Þessi fólksskari hefur aðeins til
umráða % heimsteknanna. Jarð-
arbúar hafa verið greindir í eftir
farandi 4 hópa:
Mjög fátækiir
ER ÞRÓUNIN ÓGNUN VIÐ
ÞRÓUÐU LÖNDIN?
Það er ekki fyrr en á allra
seinustu árum, að flestar fátæku
þjóðanna hljóta frelsi og sjálf-
FYRSTA
GREIN
stæði. Og tiltölulega stutt er, síð
an hin fátæku lönd heimsins
bundust stjóimmálaböndum, eða
þegar 75 ríki sameinuðust til að-
gerða á heimsverzlunarráðstefn-
unni í Genf 1964. (Þá varð til
„Ráðstefna S.Þ. um verzlun og
þróuin“. UNCTAD, eo önimuir UN-
CTAD- ráðstefna var haldin í
Nýju Delhi 1968).
Bilið milli hins ríka og fátæka
hluta hieimsins breytist ekki
nema fyrir atbeina hins ríka.
íbúafjöldi þróunarlandanna
eykst með ógnarhraða. Það getur
því verið tímaspuirsmál, hvenær
fólk þaðan flæðir yfir aðra heims
hluta. Það er okkur því í sjálfs
vald sett, hvort breyting á hlut
falli þessu verður ógn við af-
komu okkar eða ekki. Á ráð-
stefnunni í Genf saméinuðust
þróunarlöndin fyrst í kröf-
um sínum á hendur þróuðu lönd-
unum um réttlátari verzlun.
SJÁUM VIÐ RÉTTA MYND
AFÞRÓUNARLÖNDUNUM?
Skoðanakannanir hafa leitt í
ljós, að furðulega lítils skilnings
gætir meðal íbúa þróuðu land-
anna á vandamálum þróunarland
anna. Stórlega er og vafasamt,
að þeiir, sem almenningsálitið
nióta, skilji þau fremur eða bet-
ur en venjulegir borgarar. Lita
stjórnmálamennirnir vandamáliin
iraunsæjum augum? Eða eru þeir
enn blindaðir af þeirri blekk-
ingu, sem felst í hugtakinu að-
stoð við vanþróuð ríki?
Erum við enn velviljaðiir, en
fraimfcvæimdalitlir? En er það
ekki augljóst skilyrði þess, að
dkriður komist á framnfcvæmdir,
að hafizt verði handa, bæði af til
finningalegum og þjóðfélagsleg-
um ástæðum.
Til þess að fá raunsanna yfir-
sýn þarf meira til en þurrar töl-
Fólfcsfj. í millj. kr./ár á íbúa
9Ö0 mininia em 8.500
1150 (.+ Kímia) 8.500 — 20.000
390 20.000 — 63.000
Ur einar, því að aðeins fá okkar
geta skilið eða skynjað mannleg
ar þjáningar af tölum einum sam
an, og jaifnvel enn fænri okkar
geta litið á sólina öðruvísi en
sem náðargjöf; við eigum erfitt
með að ímynda okkur, hvílík
mefsing það er að vera daglega
svo til steiktur í brennandi sól.
Þá gerum vlð okkuir fæst grein
fyrir, hversu náið samband er
milli efnahagslegriar fátæktar og
mannlegrar fátæktar, sem skap-
ar slíkt hyldýpi niðurlægingar,
að ógjörlegt virðist að yfirstíga
það.
VERÐUR MAÐUR AÐ KOMAST
í SNERTINGU VIÐ
FÁTÆKTINA TIL ÞESS AÐ
SKILJA HANAÍ
Vedel-Petersen segir þá sögu
í bók sinni, að hann hafi eitt
sinn sýnt þekktum stjóm-
málamanmi húsagarðana á Vest-
urbrú í Kauðmannahöfn, en það
er eitt aðalfátækrahverfið þar í
bomg. Þetta var skynsamur og
greindur maðuir, sem átti margra
ára stjómmálaferil að baki.
Þegar hann sá, hvernig ástand-
ið var aðeins 800 metra frá
Christiansborg, danska þinghús
inu, vairð hamn snortinn og brást
mannlega við. Hann bauð fram
hjálp sína, en viðurkenndi stuttu
seinna, að það væri ekki lausn-
in.
Eitthvað þessu líkt þarf að ger
ast, ef við íbúar þróuðu land-
anna eigum að vakna af væmm
blundi og hefjast handa varð-
andi aðstoð við þróunarlöndin.
Stjómmálamenn og aðrir, sem á-
hrif hafa á skoðanamyndun,
verða að faira til viðkomandi
landa og sjá aðstæður, til þess
að þeir komist milliliðalaust í
snertingu við ástandið og skilji,
að vandamálin eru langtum marg
brotnari og nærgöngulli en þau
hafa oftast verið talin.
Þó að við höfum flokkað þró-
unarlöndin í tvo stóra hópa, hin
bláflátæku og hiin flá-
tæfcu, með samtals um 2200
milljónir íbúa, þá eru þau inn-
byrðis mjög ólík hvert öðm,
langt frá því að vera samstæð-
Ur hópur. Fátt er t.d. líkt með
Indlandi og rómönsku Ameríku.
Oft sjá þeir, sem koma til þró-
unarlandanna, ranga mynd af á-
standinu, einkum ef þeir koma
aðeins til stórborganna. Stóru
hótelin em svipuð, hvar sem er
í heiminum. En fæstir íbúar þró-
unarlandanna búa í borgum.
Langmestur hluti þeinra býr í
sveitaþorpum. Þeir em samt ekki
bændur samkvæmt okkar skiln-
ingi, þótt 80—90% þeirrta dragi
fraim lífið af lamdbúnaði. Af
þessu má sjá, að ókleiiflt er að gera
sér erfiðleika Indlands í hugar-
lund með því einiu að heimsækja
Nýju Delhi, sem er stór og görð-
um prýdd borg. Ferðalangurinn
er boðinn velkominn af fulltrú-
um fámennrar yfirstéttar og
menntamanna. Þetta er því mjög
svipað því, sem gestirnir hafa
kynnzt í eigin heimalandi.
Auðvelt er að sýnia borgirnar
þannig, að gestimir fái ekki allt
of mörg taugaáföll. Hin fámenna,
en dugmikla yfirstétt er aðlað-
andi og gáfuð, en er oftast í litl-
um tengslum við það þjóðlíf, sem
hún er hluti af. Hún getur því
Fátækir
Bjiargátaa (mieðalHag)
Efniaðir 810 m/eira en 63.000
Till þess að við getum gert okkur laiuislllaga hugmyod um Skipt-
iininigu heimisteknianinia, er eftirfairanidi dæmii sett fnam:
Veistuæ-Evrópa hiefur 11% íbúiaminia, en 21% heimsteiknamnia;
Ausitur-Evriópa hef'ur 11% íbúamima, en 16% heimjstekniaminia;
USA og Oanada hafa 7% íbúannia, en 40 % hieiimisteikinanina;
Austurlönd fjær haifa 53% íbúainna, en 13% beimisteiknammia.