Lögrétta - 25.08.1917, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
AfgreiSslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti II.
Talsimi 359.
Nr. 40.
Reykjavík, 25. ágúst 1917.
XII. árg.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappí’r og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
r------------">
Klæðavcrslun
H. Andersen & Sön
Aðalstr. 16.
Stofnsett 1888. Sfmi 32.
Par eru fötin saumuð flest.
Par eru fataefnin best.
L -J
Lárus FJeldsted,
yfirrjettarmálafasrslumatSur.
LÆKJARGATA i.
Venjulega heima kl. 4—7 síöd.
Skólarnir.
AlstaSar kveSur nú viS aö engit
skólar veröi haldnir í höfuö'staönum
í vetur, en sem betur fer, mun þaS þó
ekki fullráðiö enn.
Jeg fyrir mitt leyti get ekki liti'ö
svo á, að1 full ástæöa sje til þess aS
loka skólunum, að minsta kosti er
ekki auðið sem stendur aS verja slíka
ákvöröun, ef hún væri tekin.
En hvaða ástæSur eru fullgildar til
þess aS loka megi helstu skólum
landsins, munu menn spyrja. Því er
fljótsvarað. Fullgild ástæSa er þaö,
ef Reykjavík er algerlega lokuð fyrir
öllum þeim, sem ekki eru þar heim-
ilisfastir. En þaS' gæti orðið annað
hvort sökum drepsótta, eða hins, að
eigi þætti ráðlegt að bæta mönnum
á matarforSa bæjarins. En um hvor-
ugt þetta getur verið aö ræða sem
stendur.
Sumir munu, ef til vill, bæta við
þriöju ástæðunni: að eldiviður sje
mjög dýr og lítt fáanlegur. Ekki tel
jeg eldiviðarmálið fullgilda ástæSu til
þess aS loka skólunum. En vel gæti
komiS fyrir, aS menn yrSu aS tak-
marka skólagönguna sökum eldiviðár-
eklu.
AuSvitaS má ganga út frá þvi sem
gefnu aS stjórn landsins hafi sínar á-
stæSur í þessu málefni, ef hún lokar
skólunum, og efalaust hefur hún þá
einnig athugaS máliS frá öllum hliS-
um. ÞaS gæti þó hugsast, aS eigi
væri nógu rækilega litiS á máliS frá
sjónarmiSi nemendanna.
Hafa menn athugaS, hvaSa óleikur
stúdentunum er gerSur ef háskólan-
um er lokaS. Starf stúdenta er a?
búa sig undir aS taka fullnaSarpróf
viS háskólann eins og kunnugt er.
Þeir geta allflestir enga atvinnu feng-
iS aö1 vetrinum. Sje háskólanum lokaS,
er þaS sama sem aS þeir verSi aS
standa í staS, allur fjöldinn, ef ekki
allir. AfleiSingarnar eru óútreiknan-
legar. ÞaS er enginn efi á, aS betra
er aS kaupa dýran eldiviS handa skól-
um, en aS’ rugla öllu undirbúnings-
starfi nemendanna og gera þeim á-
framhaldiS erfitt eSa ómögulegt.
Um Mentaskólann er svipaS aS
segja. Hann býr menn undir háskól-
ann, og þarf ekki aS því orS'um aS
eySa, aS allur ruglingur og tafir verSa
þar ekki til peninga metnar.
Um verslunarskólann er sama aS
segja. Nemendur hans eru mjög háð-
lr kenslunni og sje skólanum lokaS,
er þeim lítt mögulegt aS halda áfram
naminu. Veturinn verSur þeim þung
byröi, því aS erfítt mun verS’a aS fá
atvinnu. AuSvitaS er þaS skólanefnd
verslunarskólans, sem ræSur hvort
honum er lokað eöa ekki, en ákvörS-
un hennar er þó komin undir þvi,
hve mikiS fje stjórn landsins lætur
af mörkum viö skólann.
Ýmsa aSra skóla mætti nefna, en
þess gerist ekki þörf, því aS í öllum
aSalatriSum má álíta, aö lokun skól-
anna hafi svipaSar afleiöingar.
Jeg hef drepiS á þessi atriöi til
þess aS minna menn á aS athuga mál
þetta frá sjónarmiSi nemendanna.
Efalaust .er rjettast aS loka ekki
skólunum, en velja heldur þá leiSina,
aS takmarka skólagöngur, ef þörf
gerist. Ef til kæmi, væri heppilegast
aS stjórn landsins takmarkaSi skóla-
•gönguna í samráSi viS stjórnendur
skólanna.
Helgi Jónsson.
Um sparisjóði.
Áskorun til þingsins.
Jeg hef lesiS og athugaö reglugerS-
ina um sparisjóöi, sem einn af ráS-
herrum vorum, SigurSur Jónsson,
hefur undirskrifaS og sent út um
sveitirnar. Jeg hygg, að þessi reglu-
gerö sje svo oröin til, aS nefndur
ráSherra hafi fengiS einhvern banka-
fróSan mann til að: semja hana. Jeg
hygg, aS hann hafi ekki sjálfur lagt
þar neitt til og byggi jeg þaS á ]iví,
aS í reglugeröinni veröúr hvergi vart
viS þá þekkingu, sem helst mætti bú-
ast viS aS hann hafi á þessu máli.
Hann er bóndþeSa hefur veriö.og hef-
ur aliS aldur sinn hingaS til til sveita
og er því kunnugur lífinu þar. Hon-
um hlýtur því aö vera kunnugt um,
aö sparisjóöir til sveita eiga við marga
og mikla erfiöleika aS stríöa. Erfiö’-
leikarnir eru fyrst og fremst þeir, aS
mjög eru vandfengnir menn, sem vilja
og geta, og er trúandi til aö gegna
sparisjóösstörfunum. Þeir geta ekki
bundiS þessi störf sín viS ákveSna
tíma, bæSi af því aS þeir hafa sjálfir
öðrum störfum aS sinna, og einkum
af því, aS þeim, sem hafa viSskifti
viS sparisjóöina, getur ekki nægt, aS
afgreiöslan sje bundin viS ákveönar
stundir. Starfsmenn sparisjóöa út um
landið gegna venjulega störfunum
fyrir afarlitla þóknun og oft víst ein-
göngu af því, að þeir vilja styöja
gott og gagnlegt fyrirtæki. ÞaS er
því mjög óheppilegt aS gera þeim
starfræksluna flóknari en þarf aö
vera.
Jeg tala hjer einkum um smáspari-
sjóði til sveita, eöa í smáþorpum.
Stórir sparisjóöir, sem eru færir um
aS laúna starfsmönnum sínum eitt-
hvaS aS ráöi, þola hærri kröfur.
Eðlilega getur þaS veriö efamál,
hvort þorandi sje að leyfa stofnun
sparisjóöa í smáum stíl, þar sem um
fáa er aö velja, er færir sjeu aö
stjórna þeim. Ef illa fer þá er hörmu-
legt til þess aö vita, aö fátækt vinnu-
fólk og unglingar, sem oftast nota
slíka sjóöi, skuli missa máske alt, sem
þeir hafa veriS aS safna saman. Hitt
er þar á móti ekkert efamál, aS þörf-
in fyrir þessa sjóöi er mikil. Væru þeir
ekki til, mundi margt verSa eyðslu-
fje, sem nú sparast og varöveitist og
getur meS tímanum oröiS eigandan-
um aS miklum notum.
En þá má ekki kæfa þessa smá-
sparisjóSi meS alt of strembnum regl-
um.
En þetta er gert í þessari umtöluðú
reglugerS. ÞaS þarf ekki annað en aö
lesa I. kaflann, um bókfærslu spari-
sjóöa. Enginn, sem nokkuS þekkir til
hjer á landi, annarstaöar en í kaup-
stööum og stærri verslunarstöðum,
getur látiö sjer koma til hugar, áö
þetta fyrirkomulag geti fariS vel, þar
sem um smásparisjóði í sveitum er aö
ræöa. Enda hef jeg heyrt á mörgum,
sem jeg hef átt tal viö, aö þeir álíta
þessa reglug.gefna út til þess aö varpa
um koll öllum sparisjóöum i sveitum,
neySa þá til aS hætta störfum sinum,
Þeir hyggja, áð þetta niuni gert i
því skyni, aS þessir sparisjóöir dragi
ekki fje frá bönkunum.
Um það skal jeg ekki dæma. En
þaS teldi jeg þarflegt verlc af þing-
inu, ef þaö kæmi því til leiöar, aS
þessari reglugerS yröi breytt, hvaö
snertir smásparisjóSi til sveita og í
smákauptúnum. Starfrækslan ætti þar
að vera svo einföld og óflókin, sem
framast væri unt. HvaS eiga t. d. allar
þessar bækur aS þýSa fyrir sparisjóS,
sem máske hefur aS eins nokkur þús-
und í veltu ? Og hvernig getur nokkr-
um, sem nokkúð þekkir til, látiS sjer
koma til hugar, aS tveir menn, fje-
hirSir og bókari, geti nema þá ör-
sjaldan, veriS báSir viðstaddir viö
þessa bókfærslu? ÞaS má gott heita,
ef áreiSanlegur fjehirðir fæst til aö
hafa störfin á hendi, og þaö er ekki
hægt aö sjá, aS nein trygging sje
fólgin í því, þó hann hafi 11—12
bækur aS rita í.
Annáð hvort er að gera, aS banna
algerlega öllum smásparisjóSum til
sveita aS reka spárisjóðsstarf. ESa þá
aS gera minni kröfur til þeirra og
einfaldari.
Aðalstarf smásparisjóöanna ætti aS
vera aöallega þaS, aS safna saman
innlögum frá þeim, sem vilja aö fje
þeirra ávaxtist á trygganhátt,ogkoma
svo þessu fjejafnóSumávöxtuíLands-
bankann éöa íslands banka. Þegar
svo stjórn sparisjóSsins sjer tækifæri
til aS lána út þaö fje, sem safnast
hefur fyrir í bönkunum gegn hærri
vöxtum en bankarnir gefa, og móti
góöri tryggingu, getur hún gefiö lán-
þega ávisun á bankann, ef ekki stend-
ur svo á, áð nægilegt fje sje fyrir-
liggjandi heima fyrir.
Slík starfræksla er ekki margbrot-
in, og þaö fyrirkomulag, sem reglu-
gerðin fyrirskipar, er hjer alveg ó-
þarft.
ÞaS væri æskilegt, aS þingiS vildi
athuga þetta mál. Að minsta kosti
gæti þingiS gert þá ályktun, aS reglu-
gerðin næöi elcki til þeirra sparisjóSa,
sem hafa minna fje undir höndum en
60—100 þúsund kr.
Gamall fyrv. þingmaður.
Nokkur orð
um skólanefndarmálið á ísafirði.
Nýlega (26. mars þ. á.) hefur dóm-
ur falliö í landsyfirdómi um mál,
sem jeg tel víst, aö helst til litill
gaumur hafi veriö gefinn alment. En
vegna þess, að mjer virSist mál þetta
hafa talsverSa almenna þýSingu, ætla
jeg aS fara um þaS nokkrum orSum.
Þ. 31. jan. 1915 var skólanefnd ísa-
fjarðar kosin af bæjarstjórn samkv.
fræðslulögunum 22. nóv. 1907, til 3
ára,svo sem lögin mæla fyrir.Meölög-
um 3. nóv. 1915 var sú breyting gerö á
lögum um bæjarstjórn á ísafirði, aö
fulltrúarnir skyldu vera 9 í stað 6
áöur, og aS kjörtímabiliö skyldi vera
3 ár, í stað 6 áöur. Á hverju ári skulu
ganga úr 3 fulltrúar og nýjar kosn-
ingar fara fram, en i fyrsta sinn voru
allir fulltrúarnir kosnir á ný. Lögin
ööluðust gildi 1. jan. 1916.
Á fyrsta fundi sínum, í jan. 1916,
kaus bæjarstjórn i hinar föstu nefndir
sínar, svo sem lögin mæla fyrir aS
gera skuli, þá er nýkosiö er til bæj-
arstjórnar. Annar helmingur bæjar-
stjórnar (oddviti og 4 fulltrúar)
hjeldu því þá fram, aö einnig bæri
aS kjósa nýja skólanefnd, sem væri
ein hinna föstu nefnda bæjarstjórnar.
Hinn helmingurinn (5 fulltrúar)
hjeldu fram, að skólanefnd væri sjálf-
stæö nefnd, stofnuS meS fræðslulög-
unum og kosin samkvæmt þeim, og
meö því að hún væri aS eins búin aö
sitja eitt ár, þá bæri eigi aS kjósa
hana fyrr en í jan. 1918, er hún hefSi
starfaS 3 ár, svo sem fræSslulögin
mæla fyrir. Ágreiningi þessum var
skotið undir úrskurS stjórnarráSsins,
°g f jell úrskurSur þess þannig: „Stjórn
arráöið telur eftir atvikum rjettast,
aS ný skólanefnd verSi kosin nú á
ísafiröi; kemst þar meS regla á kosn-
ingu skólanefndap samtímis bæjar-
stjórnarkosningunni þriðja hvert ár.“
ÞaS sjest nú þegar í staS, aö þá
er stjórnarráSið feldi úrskurS þenna,
þá getur þaö eigi hafa verði búið aS
átta sig á hinni nýorðnu breytingu á
bæjarstjórnarlögunum, sem gerir það
aö verkum, aö kosning bæjarstjórnar
fer fram á hverju ári. StjórnarráSiS
byggir — þó undarlegt megi virðast
— auSsjáanlega á hinum gömlubæjar-
stjórnarlögum,sem fyrirskipuðu kosn-
ingar 3. hvert ár. Þvi það liggur í
augum uppi, aS þegar einn þriSjung-
ur bæjarstjórnar er kosinn á ný á
hverju ári, þá stendur nákvæmlega
á sama, hvort skólanefndin er kosin
1916 eða 1918, og svo framvegis 3.
hvert ár, því á hverju árinu sem er,
veröur aS nokkru leyti nýkosin bæjar-
stjórn. Ef úrskurðurinn heföi átt að
ná þeim tilgangi, að koma reglu á
kosningu skólanefndar samtímis bæj-
arstjórnarkosningunni, þá hefSi hann
orðið aS fyrirskipa árlega kosningu
skólanefndar, eins og hinna föstu
nefnda bæjarstjórnar. En þaS gerir
úrskurðinn eigi, enda kaus bæjar-
stjórnin enga nýja skólanefnd 1917,
og viðurkennir þar meS fyrir sitt
leyti, aS skólanefndin sje ekki ein af
hinum föstu nefndum bæjarstjórnar.
Einmitt þessari ástæöu: aS koma
þyrfti reglu á skólanefndarkosning-
una samtímis bæjarstjórnarkosning-
unni, hjelt oddvitinn fast fram á hin-
um fyrsta fundi, en var sýnt ræki-
lega fram á hve fráleitt væri, aS sá
tilgangur næðist meö því aS kjósa
þá. AS vísu haföi stjórnarráöið eigi
þær umræSur til aö átta sig á, en
það má ef til vill virða því til vor-
kunnar, aS þaö strandaði á sama
skerinu og oddvitinn!
Samkvæmt úrskuröinum kaus nú
bæjarstjórnin nýja skólanfefnd í jan.
1916, og var aS eins einn hinna fyrri
nefndarmanna endurkosinn. Hinir
fjórir töldu meS þessu brotinn rjett
sinn til að sitja og starfa í skóla-
nefnd þar til kjörtimi þeirra væri
á enda 1918, og sjer varnaS að gæta
skyldu þeirrar, er kosningin hefði
lagt þeim á heröar. HöfSuSu þeir því
mál gegn bæjarstjórn og hinni ný-
kosnu skólanefnd, til þess, að fá sjer
tildæmdan þenna rjett sinn. HjeraSs-
dómurinn fjell þannig, aS málinu var
„ ex officio“ vísaS frá dómi, meS því
að þaö væri úrskurðarmál, en bæri
eigi aö lögum undir dómstólana.Máls-
kostnaSur var látinn falla niöur.
Dómi þessum var skotiö til lands-
yfirdómsins, og staðfesti hann hjer-
aösdóminn, en dæmdi sækjendurna til
aS greiða 40 kr. málskostnað fyrir
yfirdómi.
Forsendur yfirdómsins eru stutt-
ar, en að því er mjer virðist all-eftir-
tektaverSar, og vil jeg því taka þær
upp orSrjettar; þær hljóöa svo:
.... Hinir stefndu halda því fram,
aö mál þetta eigi ekki að sæta úrlausn
dómstólanna, en beri undir stjórnar-
völdin, og sje óskorað innan vald-
sviðs þeirra. Taka þeir fram, að
sveita- og bæjarstjórnarlöggjöfin feli
stjórnarvöldunum fullnaðarúrskurð í
öllum ágreiningsmálum um kosningar
til sveita- og bæjarstjórna, þar á með-
al um rjett og skyldur til aS sitja í
eSa víkja úr hreppsnefnd og bæjar-
stjórn, og sama sje um það, hvenær
kjörtima sveitarstjórnarvalda eigi aS
teljast lokiö og nýjar kosningar fram
aS fara. Um skólanefnd verði sama
regla að gilda, enda sje hún ein af
föstum nefndum bæjarstjórnar.
Það veröur nú í öllu verulegu aS
fallast á það, sem hinir stefndu hafa
tekið fram. Þó skólanefnd sje sjálf-
stæö nefnd, óháð bæjarstjórn aö ööru
en þvi, er til fjárveitingar kemur, og
verði því eigi lögS að jöfnu viS fast-
ar nefndir í bæjarstjórninni, þá verSur
eigi talin heimild til, aS hafa aSra
meðferS eöa fylgja annari reglu um
liana í því efni, sem hjer er um aS
ræöa, heldur en um önnur sveitar-
stjórnarvöld,enda er eigi í fræðslulög-
unum 22. nóv. 1907 neitt ákvæöi í
gagnstæSa átt að því, er til fræðslu-
nefnda kemur; og um þrætuefniö í
þessu máli má sjerstaklega taka fram,
aS eftir eöli málsins virSist það bera
undir stjórnarvöldin aö meta, hvort
hagkvæmt hafi veriö eða nauðsyn-
legt, að kjósa nýja skólanefnd á ísa-
firSi 1916, til þess, eins og segir í
úrskuröi stjórnarráSsins, að koma
reglu á kosningu skólanefndar sam-
tímis bæjarstjórnarkosningunni.
Samkvæmt því sem nú hefur veriS
sagt, ber aS taka kröfu hinni stefndu
til greina, og vísa máli þessu frá
dómi, og meS því eigi þykir næg á-
stæöa til, aS breyta málskostnaöar-
ákvæði aukarjettardómsins, ber þann-
ig að staSfesta hann.
Málskostnað fyrir yfirdómi þykja
áfrýjendurnir eiga aS greiða hinum
stefndu, einn fyrir alla og allir fyrir
einn, og ákveðst hann 40 kr.“
Jeg get nú ekki betur sjeö, en aS
hjer sje þaS ótvírætt staðhæft:
1. aS skólanefndin sje sjálfstæö nefnd
óháö bæjarstjórn aS ööru leyti en
því, er til fjárveitingar kemur; en
það leiðir eölilega af þvi, aS kostn-
aSurinn við skólahaldiS greiSist úr
bæjarsjóöi og getur engin áhrif
haft á stöðu skólanefndarinnar aS
öðru leyti. Skólanefnd er því sjálf-
stætt sveitarstjórnarvald;
2. að ekki sje heimild til, aS hafa aSra
meöferS eSa fylgja annari reglu
um skólanefndina í þessu efni, sem
hjer ræöir um, heldur en um önn-
ur sveitarstjórnarvöld, og
3 aS hjá hinum æöri stjórnarvöldum
(stjórnarráSinu) sje fullnaSar-úr-
skurSarvald um rjett og skyldu til
aS sitja í eöa víkja úr skólanefnd,
og um, hvenær kjörtíma hennar
skuli lokið, jafnt eins og annara
s veitarstj órnarvalda.
Til frekari árjettingar tekur yfir-
dómurinn svo fram, að eftir eðli máls-
ins virSist þaS bera undir stjórnar-
völdin, að meta, hvort hagkvæmt hafi
veriS eSa nauSsynlegt, aS kjósa nýja
skólanefnd á ísafirði 1916, til þess aö
koma reglu á kosningu skólanefndar
samtímis bæjarstjórnarkosningunni.
Jeg þykist áöur hafa sýnt fram á, svo
aS eigi veröi á móti mælt, aö svo
framarlega, sem nokkurt vit á aö vera
í stjórnarráSsúrskurSinum, þá hlýtur
hann aS hafa veriS bygður á hinum
gömlu bæjarstjórnarlögum, sem fall-
in voru þá úr gildi. AS landsyfirdóm-
urinn hafi gert sömu villuna og
stjórnarráðiS í þessu efni, læt jeg
mjer eigi detta til hugar, og þvi get-
ur þetta ekki þýtt annaS en þaS, að
svo óskoraS sje úrskurðarvald stjórn-
arráSsins um kjörtíma skólanefndar,
og þá einnig annara sveitarstjórnar-
valda, aS þaö veröi ekki vjefengt,
jafnvel þó úrskurSurinn auSsjáanlega
sje bygSur á lögum, sem ekki eru í
gildi.
ÞaS er nú ætlan mín, aS hingað til
hafi þaS veriö nokkurn veginn al-
ment álit, aS úrskurðarvald hinna
æöri stjórnarvalda um ágreining viS-
víkjandi kosningu sveitarstjórnar-
valda næöi aö eins til kjörgengis,
kosningarrjettar, kosningarathafnar-
innar o. þv. u. 1., en að kjörtími þeirra
væri fastákveðinn meS lögum,og hlyti
því aS bera undir dómstólana ágrein-
ingur um hann, svo sem annar ágrein-
ingur um hvað rjett sje samkvæmt
lögum. Og þetta álit virðist jafnvel
hafa viS töluverS rök aö styöjast, því
þaS er ekki gott að sjá, til hvers ver-
ið er aS fastákveða með lögum þaS,
sem stjórnarvöldin hafa ótakmark-
aS úrskuröarvald um, í hverju ein-
stöku tilfelli.
Því hefur hvergi veriS haldiö fram,
aS kosning skólanefndar á ísafirði
1916 væri nauSsynleg eöa æskileg
vegna þess, að hin gamla skólanefnd
vanrækti eöur færi illa með1 starf sitt,
og verSur því aS álíta, aS sú ástæða
hafi eigi verið fyrir hendi.
Mjer getur því eigi betur skilist,
en aS meS dómi þessum sje þaS ótví-
ræSlega staöhæft, ef rökrjettar álykt-
anir eru gerðar af honum, aö stjórn-
arráSið hafi heimild til, eftir geSþótta
sinum, aö stytta eða lengja kjörtíma
allra kosinna sveitarstjórnarvalda, þ.
e. bæjarstjórna, sýslunefnda, hrepps-
nefnda, sóknarnefnda, skólanefnda og
fræðslunefnda, án þess að til þess beri
nokkra nauðsyn eða nokkuS vinnist
viS þaS á nokkurn hátt. Og það er
svo langt frá því að hægt sje aS fá
úrskurS dómstólanna um nokkurt