Tíminn - 23.01.1945, Blaðsíða 3

6. blafS
TÍMIXW brigjwdagiim 23. jan. 1945
3
STEINGRÍMUR STEINÞÓRSSON s
BÓKMENNTIR OG LISTIR
Bygéðahverfi í sveitum
Nýbýlalögin voru sett árið
1936. Nokkrar breytingar hafa
verið gerðar á þeim síðan, en
engar, sem snerta hina upphaf-
legu stefnu laganna eða tilgang.
Árið 1938 var margs konar lög-
gjöf varðandi endurbygging
sveitabýla og stofnun nýbýla
steypt saman í einn lagabálk
(lög um byggingar- og iund-
námssjóð). Nýbýlalöggjöfin er
einn kafli þess lagabálks.
Nýbýlalöggjöfinni var í upp-
hafi ætlað að stuðla að tvenns
konar nýsköpun í sveitum: Að
nokkru leyti átti hún að styðja
menn til þess að stofna einstök
býli, og þá aðallega við skipt-
ingu eldri jarða í sjálfstæð býli,
en nokkru leyti skyldu mynduð
byggðahverfi, sem í lögum þess-
um voru nefnd samvinnubyggð-
ir. Skyldi stofnun slíkra byggða-
hverfa gerð eftir ákveðnum á-
ætlunum, en ábúendum í hverju
hverfi var í sjálfsvald sett hvers
konar búskaparform þeir hefðu
— hvort hvert býli væri sjálf-
stætt um búrekstur eða ein-
hvers konar samvinnurekstur
væri um búskapinn.
Sá kafli nýbýlalagíanna, er
fjallar um samvinnubyggðir,
hefir aldrei komið til fram-
kvæmda. Ástæðan er sú, að Al-
þingi hefir ekki veitt fé til þess.
Hinar naumu fjárveitingar Al-
þingis til nýbýlamála hafa að-
eins nægt til þess að bæta úr
allra brýnustu þörfum þeirra, er
stofna vildu einstök nýbýli.
Á Alþingi 1941 voru sam-
þykkt lög um landnám ríkisins.
í lögum þessum er ríkisstjórn-
inni heimilað að láta fram-
kvæma landnám við þorp og
kaupstaði og í sveitum, eftir því
sem lögin nánar ákveða. Land-
nám þetta skal gert á þann hátt,
að ríkið lætur á sinn kostnað
undirbúa lönd til ræktunar og
búskapar á annan hátt, þar sem
skilyrði eru góð til samfelldrar
ræktunar. Landið skal vera rík-
iseign, og er heimilt að kaupa
lönd í þessu skyni.
Þáverandi landbúnaðarráð-
herra, Hermann Jónasson, hafði
árið 1940 skipað undirritaðan,
ásamt þeim Ingimar Jónssyni
og Valtý Stefánssyrii, í nefnd til
þess að benda á stað, þar sem
hafizt skyldi handa um stofnun
byggðahverfa í sveitum. Við
lögðum til að jarðirnar Hvamm-
ur I og II, Kirkjuferjuhjáleiga,
Þórustaðir, Árbær og Hellir í
Ölfusi yrðu keyptar og hafinn
þar undirbúningur. Því miður
þrem fyrsttöldu jörðunum. En
nú mun ríkið vera í þann veg
að eignast Þórustaði einnig. Á
ríkið því mikla og góða sam-
fellda landspildu í Ölfusí, þótt
ákjósanlegra hefði verið, að Ár-
bær og Hellir hefðu einnig vsrið
keyptar og mætti því skipu-
leggja ræktun þeirra samhliða
hinum jörðunum.
Ég lít svo á, að þarna eigi tví-
mælalaust að hefjast handa. í
landi þessara jarða eru víðáttu-
miklar mýrar ágætlega fallnar
til þurrkunar og síðar ræktun-
ar. Jarðhita mætti leiða um
byggðahverfi þarna. Samgöng-
ur og lega er hið ákjósanleg-
asta.
í lögum um landnám ríkisins
er ákveðið, að minnst 250 þús.
króna fjárveiting skuli tekin í
hvers árs fjáriög til fram-
kvæmda. Fjárveiting þessi hefði
fyrst átt að vera í fjárlögum
1943 og því þriðja árið nú, sem
fé væri veitt til þess að fram-
kvæma slíka löggjöf. Alþingi
hefir til þessa skotið sér undan
þeirri skyldu að veifca fé í þessu
skyni. Enn hefir því ekki verið
hægt að hefja framkvæmdir.
Strax og þessar jarðir voru
keyptar í Ölfusi lét Búnaðar-
félag íslands gera áætlanir um
framræslu á landi allra jarð-
anna, og má því hefja þar fram-
kvæmdir strax og fé er veitt til
þess.
Til þess að hægt sé að hefjast
handa á grundvelli laga um
landnám ríkisins, svo að veru-
legu nemi, þarf árlega að veita,
miðað við núverandi verðlag,
minnst eina miljón króna. Það
eru loftkastalar að tala um
stofnun byggðahverfa, hvort
heldur er í sveitum eða við sjó,
með lítilfjörlegum fjárveiting-
um.
Ég hefi oft síðastliðin ár skýrt
frá skoðun minni um skipan
byggðamála, og mun því lítið
koma inn á það hér, en vil þó
taka nokkur atriði fram í sam-
bandi við það.
Við verðum að viðhalda dreif-
býli. Það er að mínum dómi mik-
il nauðsyn hverju þjóðfélagi, að
nægilegur hluti þjóðarinnar fá-
ist til þess að starfa í dreifbýli
að framleiðslu landsmanna.
Hvernig hefði farið fyrir þjóð
okkar, ef hún á umliðnum öld-
um hefði öll búið í borgum og
þorpum við sjávarsíðu? Við
hefðum tapað tungu okkar og
þjóðerni og aldrei endurheimt
frelsi okkar aftur. Það var fólk'-
ið í sveitunum, fólkið í dreifbýl-
inu, sem bjargaði okkur frá
þeirri hættu. Hið sama getur
komið fyrir aftur. Verði þjóðin
öll flutt í borgir og þéttbyggð
þorp, munu mörg þau menning-
arverðmæti, sem við eigum
merkust, vera í mikilli hættu og
kannske algerlega fara forgörð-
um.
Þá er og þess að gæta, að ým-
islegt í atvinnuháttum okkar er
þannig, að það samrýmist ekki
þéttbýli og byggðahverfum. Ber
þar fyrst og fremst að nefna
sauðfjárrækt, sem vart verður
stunduð öðru vísi en í dreifbýli.
En sauðfjárrækt mun verða, enn
um langt skeið, annar stærsti
þáttur landbúnaðarframleiðsl-
unnar.
Okkur ber því í þessum efn-
um að fara hinn gullna meðal-
veg. Eitthvað af afskekktum
býlum hlýtur að fara í eyði
næstu ár. Það er ekkert annað
en steinrunninn kyrrstöðuhugs-
unarháttur að ætla sér að
hindra slíkt. Fólk fæst ekki til
að búa í dreifbýli nema sam-
göngur, raforka, sími og fleiri
nútímaþægindi fáist. Einstökum
býlum ber síðan að fjölga með
skiptingu jarða. Sú skipting
mun , fara fram á svipuðum
grundvelli og gert hefir verið
að undanförnu. Á þann hátt
þéttist byggðin smátt og smátt
i þeim sveitum, sem bezt eru
fallnar til búskapar og fólk sæk-
ir mest eftir að dveljast í.
Samhliða þessari þróun eig-
um við að reyna nýja leið:
stofnun byggðahverfa. Allmargt
ungt fólk vill reyna þá aðferð
heimilaði Alþingi aðeins kaup á« við búrekstur. Við þeim óskum
byggðahverfi svo nærri heitum
uppsprettum að leiða megi heitt
vatn í hverfið, eru það ómetan-
leg gæði. Þá verður næg raforka
að fást, ekki einungis til venju-
legra heimilisnota, heldur einn-
ig til atvinnureksturs. Athugan-
ir þær og rannsóknir, sem gerð-
ar hafa verið á allmörgum stöð-
um varðand'i þetta, beinast
einkum að þessum atriðum. Er
sá undirbúningur kominn það-á
veg að hefja má framkvæmdir
á mörgum stöðum samtímis,
hvenær sem er.
Byggðahverfum í sveitum
verður ekki komið á fót, nema
ríkisvaldið hafi forgöngu um
framkvæmd verksins. Ríkið
verður að láta þurrka landið,
leggja um það vegi og rækta
nokkurt tún fyrir hvert býli. Að
líkindum verður ríkið einnig að
reisa nauðsynleg hús og leigja
býlin þannig fullgerð. Þó er það
meira álitamál. Getur vel komið
til greina, að ábúendur reisi hús
á býlunum með nauðsynlegum
lántökum og styrkveitingum.
á að verða, auk þess sem slíkt
fyrirkomulag á að geta gert at-
vinnulíf sveitanna fjölbreyttara,
léttara og skemmtilegra.
Síðastliðinn vetur gerðum við
Pálmi Einarsson ráðunautur
bráðabirgðarannsókn á skilyrð-
um til stofnunar byggðahverfa
víðs vegar um land. Rannsókn
þessi var byggð á athugunum,
sem við höfum gert á ferðum
okkar um landið síðustu árin.
Var þar bent á allmarga staði
í sveitum og við eða í nánd
við kauptún, þar sem góð að-
staða væri að okkar dómi til
bess að stofna byggðahverfi.
Voru allnákvæmar upplýsingar
um landgæði, landstærð og ann-
að snertandi staði þá, sem
nefndir voru.
Tillögur okkar eru nú til at-
hugunar hjá milliþinganefnd
Búnaðarþings. Einnig voru þær
sendar til skipulagsnefndar at-
vinnumála. Þess má vænta, að
á Búnaðarþingi í vetur komi
ákveðnar tillögur í þessu efni.
Þegar hafizt verður handa um
framkvæmdir varðandi þessi
mál, þarf margs að gæta, og
mun þó vart verða komizt hjá
ýmsum mistökum í fyrstu. Ég
vil nefna hér nokkur atriði.
Hið fyrsta er að sjálfsögðu, að
byggðahverfunum verði valdir
heppilegir staðir. Lega þeirra
og afstaða til vega og annarra
samgöngubóta verður að vera
góð. Gnægð verður að vera af
ræktanlegu land, og sé landið
bannig, að koma megi við stór-
virkum vélum, svo sem skurð-
gröfum, jarðýtum og dráttar-
vélum. Sé hægt að mynda
STEINGRÍMUR STEINÞÓRSSON
Fyrsta skilyrði til þess að
hefja slíkar framkvæmdir er
það, að völ sé á stórvirkum
vinnutækjum til þurrkunar,
ræktunar og vegagerðar. Styrj-
aldarárin hefir verið svo erfitt
að útvega slík tæki, að ekki
hefði verið hægt að ráðast í
miklar framkvæmdir á þessum
grundvelli, þótt fé hefði verið
fyrir hendi. Vonandi rýmkast
um útvegun þessara tækja fljót-
lega, svo að vélaskortur þurfi
ekki lengi úr þessu að standa í
vegi.
Jafnframt því, að slíkum
byggðahverfum er ákveðinn
staður og gerðar um þau áætl-
anir, verður að gera sér grein
fyrir því, hvernig búrekstri skuli
hagað. Sjálfsagt er, að væntan-
legir ábúendur fái þar mestu um
að ráða. Ýmsir munu telja, að
heppilegast muni vera, að sam-
eiginlegur búrekstur (sam-
vinnubú) sé fyrir hvert byggða-
hverfi. Ég geri þó tæpast ráð
fyrir, að sú leið verði valin við
fyrstu tilraunir í þessa átt,
heldur muni hvert býli verða
sér um rekstur, þótt sjálfsagt
sé, að samvinna verði um margt,
svo sem , verkfæraeign að
nokkru, flutninga og margt
fleira. En hér yrði alger rækt-
unarbúskápur stundaður. Ein-
ungis ræktað land nytjað til
slægna, og beitilönd fyrir naut-
gripi yrði einnig að rækta að
mestu eða öllu leyti.
Ég álít, að í slíkum byggða-
hverfum eigi býlin að vera af
breytilegri stærð, og þau stærstu
svo stór, að fjölskyldur geti
lifað af landbúnaðarstörfum
einum. En samhliða eigi að
vera smærri býli, þar sem ýmis
konar handverk væru stunduð
samhliða búskap. Af slíkum
heimilisiðnstörfum má nefna
margvíslega ullarvinnslu, ým-
ist í höndum eða með svo smá-
_um vélum, að þær geta verið
eign hvers heimilis. Þá má og
vinna margvíslega hluti úr tré,
svo sem leikföng til sölu og ýmis^
konar smærri húshluti. Slík
heimilishandverk, miklu fjöl-
breyttari en hér hefir verið
nefnt, geta ágætlega samrýmst
smábýlabúskap, þar sem aðal-
lega er framleitt handa eigin
heimili, en lítið framleitt til
sölu af beinum landbúnaðaraf-
urðum.
í byggðahverfunum þurfa svo
að vera sjálfstæð verkstæði, sem
starfa að þeim verkefnum, sem
hin einstöku heimili geta ekki
innt af höndum. Þar til má
nefna viðgerðaverkstæði fyrir
landbúnaðarvélar, bíla o. fl., og
trésmíðaverkstæði, þar sem
smíðaðar eru hurðir, gluggar og
fleira varðandi húsagerð í sveit-
unum umhverfis. Þá þarf verk-
stæði, þar sem smíðuð séu
hentug húsgögn í sveitabæi,
saumastofur, skógerðarstofur og
margt fleira.
Þetta er ekki hægt að ræða
hér nánar, en ég tel það eitt
stærsta atriði varðandi myndun
byggðahverfa í sveitum, að tak-
ast megi að samræma við hin
venjulegu landbúnaðarstörf
margs konar störf önnur, sem
(FramhalcL á 7. síöu)
Lönd og lýðir I
Grikkir
VIII.
Með hinum sigursæla hernaði
Alexanders mikla breiddist grísk
menning mjög út meðal fjar-
lægra þjóða. Grískir kaup-
menn settust að í öllum
hinum nýju ríkjum, er lúta urðu
ofurvaldi Alexanders, gríska
varð heimsmál og grísk list og
vísindi urðu einráð í þeim lönd-
um, er Grikkir höfðu lært af til
forna. Hin gríska menning þró-
aðist og breyttist í alþjóðlega
menningu í hinum nýju heims-
borgum. Þessar borgir líkjast
allar hver annari og voru allar
að meira eða miirna leyti grísk-
ar. Fólkið, sem þar bjó, varð æ
líkara hvað öðru, og kenndir
þess og hugmyndir voru einnig
keimlíkar. Samgöngur milli
landa gerðust örar, og vaxandi
velmegun og fjárráð fylgdu
aukinni verzlun og viðskiptum.
Ungir menn frá „öllum lönd-
um heims“ stunduðu nám í há-
skólunum í' Aþenú og í hinum
miklu söfnum Alexandríu, þar
sem vísinda- og fræðiiðkunum
var venjulega haldið áfram að
loknu námi í Aþenu.
Þessi menning hélt áfram að
þróast í ríkjum þeim, sem mynd-
uðust eftir dauða Alexanders
mikla. Egiptaland varð mjög
I síðasta þriðjudagsblaði ’
var rakin saga Forn-
Grikkja fram til daga Al-
exanders mikla.
Hér er í stórum dráttum
sagt frá því, er drifið hefir
á daga grísku þjóðarinnar
síðustu tuttuffu aldirnar.
þroskað ríki við stjórn þeirrar
mikilhæfu konungsættar, er þar
fór með völd.. Alexandría varð
miðdepill heimsmenningarinn-
ar. Vitatúrninn á Faros, utan
við hafnarmynniö, eitt af sjö
furðuverkum heimsins, sýnir,
hversu langt menn voru þá
komnir í tækni. Borgin var vett-
vangur alþjóðlegra samskipta, og
þar bjó fólk frá öllum hinum
helztu þjóðlöndum: Gyðingar,
Grikkir, Sýrlendingar, Arabar
og mætti svo lengi telja.
Austan Miðjarðarhafsins varð
Sýrland með Antiokíu að höfuð-
borg voldugasta ríkið. Þar sat að
völdum ætt Selevkós, þess er hóf
ríkið til vegs. Á Rhodos hafði
myndazt öflugt' verzlunarríki, er
réði mestri verzlun við Eyjahaf.
Þar var mælskulist, heimspeki
og list í miklum metum, og þar
Heimíerðarsaga Vestur-
íslendings
Margur íslendingurinn hefir
fundið sárt til þess, hvílík blóð-
taka vesturfarirnar voru fyrir
okkar fámennu þjóð. Mun þó sízt
of mikíð úr því gert. En sú hefir
.orðið raunabótin, að þúsund-
irnar, sem vestur fluttust, hafa
Soffónías Þorkelsson
ekki horfið og týnzt í hinni
miklu deiglu óteljandi þjóðerna,
sem Vesturheimur er, heldur
verið fastheldnir á gamlar erfð-
ir og þó langflestlr reynzt þinir
nýtustu þegnar í nýja landinu
og borið hróður íslands og ís-
lenzks ættboga heimshafanna
á miili. Verður það aldrei tölum
talið né vog vegið, hvílíkar stoð-
ir þessir útverðir íslenzka kyn-
stofnsins, þekktir og óþekktir,
hafa reynzt okkur hinum, er átt
höfum örlög í gamla landinu.
Einn þessara ómetanlegu út-
varða er Svarfdælingur, sem fór
af landi brott laust fyrir alda-
mótin, þá nítján ára piltur,
snauður að öðru en trúnni á líf-
ið. Þéssi svarfdælski piltur er nú
nafnkunnur meðal íslendinga
austan hafs og vestan — Sóffón-
ías Þorkelsson, iðjuhöldur í
Winnipeg. Sóffónías hefir þrí-
vegis heimsótt ættlandið síðan
hann fluttist vestur: árið 1913,
1930 og siðast 1940. Dvaldi hann
þá hér alllengi.
Nú í vetur hefir Sóffónías sent
okkur austur yfir hafið stórt rit,
tveggja binda, er hann skráði
eftir þessa síðustu íslandsför
sína og hefir sjálfur kostað út-
gáfu á. Nefnir hann það „Ferða-
hugleiðingar“. Fjallar það um
ferð hans og kynningu hans af
mönnum og málefnum hér
heima. En inn í þetta er ofið
minningum hans sjálfs frá ungl-
ingsárunum og ýmsum vonum
og framtíðarhugsjónum. Er
hann hvergi ragur að láta hisp-
urslaust i Ijós álit sitt, þótt hvar-
vetna sé orðum í hóf stillt. Seg-
ist hann sjálfur búast við, að
sumt, sem á sé minnzt í bók-
inni, verði ekki öllum lesendum
að skapi. En hann biður engrar
afsökunar á því. „Allir 'hafa
fyllsta rétt til þess að láta skoð-
anir sínar i ljós.“
En þótt Sóffónías komizt
sjálfur svo að orði, þá munu
flestir íslendingar kunna hon-
um miklar þakkir fyrir jDókina.
Hún er spegilmynd þeirrar
djúpstæðu ræktarsemi og
fölskvalausu ástar, sem hann
ber í brjósti til lands og þjóðar.
Hún er boðberi hressilegra og
þróttmikilla lífsskoðana, skorin-
orð og laus við alla væmni. Og
hún er sýnilega árangur ná-
kvæmra eftirgrennslana og í-
hugana hins glöggskyggna
manns, sem er hér flestum
hnútum kunnugur, en getur þó
litið á allt frá sjónarhóli gests-
ins. Gegnir furðu, hversu mikil
og góð skil hann kann á hinum
fjarskyldustu hlutum og lítt
gætir missagna. En mest far hef-
ir.hann sýnilega gert sér um að
kynnast atvinnulífi þjóðarinn-
ar, enda sjálfur maður, er hóf
starf í framandi álfu með tvær
hendur tómar en varð á skömm-
um tíma umsvifamikill iðju-
höldur á ameriskan mæli-
kvarða. Þetta er því lærdómsrík
bók. Þótt því fari viðs fjarri, að
hann dragi fjöður yfi^ kosti
þjóðarinnar, þá gleymir hann
ekki heldur veilunum í þjóðlíf-
inu og segir okkur hiklaust til
syndanna. Og sá er vinur, sem
til vamms segir, og væri það
gæfa að meiri, ef sem flestir
vildu -lesa með athygli þá kafl-
ana, er fjalla um ranghverfuna
á háttum okkar og hneigðum.
Á sama hátt mættu viðurkenn-
ingarorð þessa reynda og víð-
sýna manns verða örvun í erf-
iðri baráttu þjóðarinnar fyrir
framtið sinni og menningu.
Gamansemi höfundar og karl-
mannlegur þróttur gerir hvort
tveggja skemmtilegt aflestrar.
Bókin er prýdd fjölda mynda
af mönnum, mannvirkjum og
stöðum.^Því miður er mikið af
prentvillum í henni, en fæstar
eru þó meinlegar, og að öðru
leyti er frágangurinn allgóður.
Hvort bindi er nær 300 blaðsíð-
ur að stærð, og verð þeirra
beggja er 80 krónur ib. J. H.
voru ýmsir merkir myndhöggv-
arar. Einnig var list á háu stigi
í Pergamon í Litlu-Asíu um
þessar mundir. Frægast þaðan
er Seifsaltarið, sem Evmenes II
lét gera. Það er nú varðveitt í
Berlín.
En í öllum hinum grisku smá-
ríkjum' lék glundroði og upp-
lausn lausum hala. Aþena varð
að umsvifalitlum háskólabæ. í
Spörtu reyndi konungur einn,
Agis, að koma á nýrri stjórnskip-
an. Hann tók af landskuldir og
ætlaði að skipta jörðunum á
réttlátari hátt en verið hafði.
En hann var brotinn á bak aft-
ur og myrtur. Arftaki hans
reyndi hið sama, en Makedóníu-
menn ráku hann í útlegð.
IX.
Meðal Grikkja hinn fornu
hófst sú menning, sem vestræn-
ar þjóðir búa að enn í dag. Bók-
menntir, vísindi og listir Grikkja
hafa verið þeim eilíf uppspretta
til endurnýjurf&r-og nýs þroska.
Rómverjár skiluðu þessari
menningu áleiðis til þjóðanna í
Vestur-Evrópu, og hún vakir si-
fellt undir niðri allar miðaldirn-
ar. Meðal Araba fá grísk vísindi
nýjan lífskraft. Og þegar myrkri
miðaldanna léttir af, tekur rétt-
lætis- og mannúðarandinn forni
aftur að gegnsýra líf og hugs-
anir þjóðanna, og heldur áfram
að lifa á óteljandi sviðum.
Flest tungumál menningarþjóða
bera órækt vitni um snertingu
sína við gríska menningu. Þar
úir og grúir af grískum töku-
orðum.
X.
Þegar Grikkir komust undir
veldi* Rómverja árið 146 fyrir
Krists burð, var lokið hinni
sjálfstæðu stjórnmálasögu
þeirra. En eins og rómversk
skáld komst að orði, þá yíirunnu
hinir sigruðu Grikkir sigurveg-
arana. Fjárhag og atvinnulífi
þeirra hrakaði að vísu stórum,
og Rómverjarnir létu meira að
segja höggva niður grísku ólívu-
skógana til þess að losna við ó-
þægilegan keppinaut. Landið
varð í rauninni ekki annað en
eitt gríðarlegt safn, er geymdi
minjar hinnar upphaflegu
menningar.
Þegar.Rómaríki skiptist, varð
Grikkland hluti austrómverska
ríkisins. Grískan varð aðalmálið,
en samt sem áður var miðdepill
þess ríkis í Miklagarði, utan hins
raunverulega Grikklands, og
Asíulöndin býzantísku voru þýð-
ingarmestu hlutar ríkisins. Ger-
manskar og slavneskar þjóðir
hófu nú einnig flutninga til
Grikklands, Gotar og fleiri þjóð-
ir herjuðu þar og um 500 flutt-
ust þangað Búlgarar og fleiri
slavneskir kynþættir og settust
að, ekki sízt .á Pelopsskagá. í
sjálfri Attíku settust að Slavar
og Albanir, og enn þann dag í
dag tala bændur á þeim slóðum
víða albönsku. Grikkir nútím-
ans eru þannig mjög blönduð
þjóð að kyni.
Norrænir' höfðingjar reistu
hvað eftir annað öflug smáríki
á grískri grund, og á krossferða-
tímunum og síðar urðu þar til
„franskar“nýlendur með traust-