Tíminn - 30.01.1943, Blaðsíða 2

12. blað
46
TÍMIM, langardagiim 30. janúar 1943
‘gímirm
Lauyurdttfiur 30. jan.
Biireiðaeinkasalan
og sósíalistar
Það myndi hafa þótt ótrúleg-
ur spádómur, ef því hefði verið
haldið fram, að frumvarp um
stofnun einkasölu ætti eftir að
falla með tilstyrk sósíalista.
Menn hafa áreiðanlega búizt
við því, að fyrsta athyglisverða
verkið, sem hinir tíu sósíalistar
ynnu á Alþingi, myndi verða á
aðra leið.
En þessi er reynslan orðin.
Frumvarpið um endurreisn bif-
reiðaeinkasölunnar féll vegna
þess að sósíalistar tóku þá af-
stöðu að greiða ekki atkvæði.
Að vísu þurfti þetta ekki að
hindra samþykkt frv. í neðri
deild, ef allir Framsóknarmenn
og Alþýðuflokksmenn hefðu ver-
ið mættir, en í efri deild hefði
þessi afstaða sósíalista nægt til
að fella frumvarpið.
Þessi afstaða sósíalista sýnir,
að þeir eru lausir í fylgi sínu
við fleira en einkasölur, sem
eru yfirlýst stefnumál þeirra.
Með þessari afstöðu hafa þeir
brotið í bága við margar fleiri
yfirlýsingar sínar.
Sósíalistar hafa t. d. haldið
þvi fram, að taka beri hart á
öllum stjórnarhneykslum. Það
er vitanlegt, að bílaúthlutun
Jakobs Möllers er eitt af meiri-
háttar stjórnarhneykslum, sem
hér hafa verið framin. Eitt á-
kvæði umrædds frv. fjallaði um
rannsókn þessa máls. Með því
að bregða fæti fyrir frv., hafa
sósíalistar hindrað þessa rann-
sókn.
Sósíalistar hafa líka reynzt
vilja taka silkihönzkum á ým-
issri annarri spillingu í þjóðfé-
laginu, þrátt fyrir allar yfirlýs-
ingar um baráttu gegn slíku.
Þeir fengust t. d. ekki til að
taka föstum tökum á kosninga-
hneykslunum á Snæfellsnesi.
Þeir virðast heldur ekki ætla að
fást til þess, að stuðla að rann-
sókn á síldarmjölshneykslum
Ólafs Thors.
Þá hafa sósíalistar talað um
það mjög hátíðlega að undan-
förnu, að virðing Alþingis sé í
hættu og megi t. d. ekki efla
núverandi ríkisstjórn á kostnað
Alþingis. En hvenær hefir Al-
þingi verið meiri óvirðing sýnd
en þegar Jakob Möller svipti
bílaúthlutunarnefndina því
verkefni, sem Alþingi hafði fal-
ið henni, og hafði vilja þess
þannig að engu? Ef Alþingi
hefði viljað halda fullri virð-
ingu sinni í þessu máli og sýna,
að það leyfði ekki hverjum ó-
völdum ráðherra að forsmá
vilja sinn, átti það að ógilda
verknað Jakobs. En því er eklci
að heilsa. Fyrir tilstuðlan só-
síalista kyssir Alþingi á vönd-
inn og beygir sig algerlega fyrir
ofbeldi ráðherrans. Er ráðherr-
um ekki beinlínis boðið með
þessu að traðka virðingu og
vilja Alþingis?
Framkoma sósíalista í þessu
máli hefir sannlega sýnt það,
að verk þeirra fara iðulega ekki
eftir loforðum. Það, sem hér
hefir gerzt, getur vissulega átt
sér stað í fleiri málum.
Sú afsökun, sem sósíalistar
færa sér til varnar í bifreiða-
einkasölumálinu, er meira en ó-
merkileg. Hún er sú, að þeir
hefðu fylgt málinu, ef skipun
bílaúthlutunarnefndar hefði
verið breytt þannig, að í stjað
þess að Alþingi kysi þrjá nefnd-
armennina kysi það aðeins tvo,
en bílstjórar þann þriðja.
Sósíalistum var boðið upp á
þá tilhögun, að Alþingi kysi
fjóra menn og bilstjórar til-
nefndu fimmta manninn. Það
var sama tilhögun og sósíalist-
ar vildu hafa á viðskiptaráðinu,
að því frábreyttu, að bílstjórar
tilnefndu oddamanninn í stað
ríkisstjórnarinnar. Sú breyting
hefði átt að gera þessa tilhögun
enn aðgengilegri fyrir sósíalista.
En samt höfnuðu þeir þessu
samkomulagsboði. Framan-
greind afsökun þeira er því
ekkert annað en tylliástæða.
Meðal frjálshuga manna hef-
Framfaramál dreíSbýlísins:
Snemma á þinginu lagði
Gísli Guðmundsson fram í
neðri deild tillögu til þingsá-
lyktunar um fullnaðarrannsókn
hafnarskilyrða á Þórshöfn. Hef-
ir sjávarútvegsnefnd deildar-
innar fallizt á tillöguna og má
því telja víst, að hún verði
samþykkt.
Samkvæmt tillögunni skal
ríkisstjórnin láta rannsaka til
hlítar hvort unnt sé að dýpka
innsiglingu hafnarinnar á Þórs-
höfn með viðráðanlegum kostn-
aði, svo að stærstu skip, sem að
jafnaði sigla hér við land, geti
komizt þar að bryggjum.
í greinargerð tillögunnar seg-
ir flutningsmaður:
„Árið 1935 fór flm^þess á leit
við ríkisstjórnina, að rannsökuð
yrðu skilyrði til hafnargerðar á
Þórshöfn. Varð stjórnin við
þeirri málaleitun, og var þá
verkfræðingur frá vitamála-
skrifstofunni sendur til Þórs-
hafnar. Dvaldi hann þar um
hríð að sumarlagi, mældi og
kannaði höfnina og gerði áætl-
un um hafnarmannvirki, er
hann taldi henta með tilliti til
niðurstöðu rannsóknarinnar.
Var ný ááetlun fullgerð vorið
1936. Á Alþingi 1937 voru sett
hafnarlög fyrir Þórshöfn og á
næstu árum byggður öldubrjót-
ur og hafnarbryggja. Var því
verki lokið 1 stríðsbyrjun, og er
til mikils hagræðis, en ekki
var þó framkvæmdum að fullu
lokið samkvæmt áætluninni.
Með nokkurri lengingu hafn-
arbryggjunnar mundi fást viö
hana nægilegt dýpi fyrir flest
eða öll skip, sem til Þórshafnar
koma. En eins og nú standa
sakir, geta hin stærri skip ekki
komizt að bryggju, nema á há-
flóði, og er það vegna þess,að um
miðbik hafnarinnar er skerja-
garður, nokkru hærri en botn-
inn innan við. Þegar verkfræð-
ingur vitamálaskrifstofunnar
rannsakaði höfnina, gat hann
ekki fundið möguleika til að
brjóta hlið i skergarðinn nema
með svo miklum kostnaði, að
tæpast kæmi til greina, og taldi
sér þá ekki fært að gera tillög-
ur um slíka framkvæmd.
Á Þórshöfn er nú talsverð vél-
bátaútgerð og hefir farið vax-
andi síðan hafnarmannvirkin
voru gerð. Undanfarin sumur
hafa bátar úr öðrum lands-
hlutum haft þar bækistöð sína.
Þar hefir og verið komið upp
hraðfrystihúsi. Samfelld lönd
til ræktunar eru þarna meiri
en víðast hvar annars staðar
við sjávarþorp, og hefir for-
maður framfærslunefndar rík-
isins talið þessi lönd i fremstu
röð þeirra staða, er til mála
komi í sambandi við landnám
ríkisins við sjávarsíðuna. Auk
þess er Þórshöfn verzlunarstað-
ur fyrir víðlenda byggð í tveim
sýslur, og þorpið vex ört nú síð-
ustu árin. Með tilliti til þessa
er þarna mikið í húfi, og verð-
ur að telja æskilegt, að þeir
dýpkunarmöguleikar hafnar-
innar, sem hér er um að ræða,
verði athugaðir nánar, og þá
með fullkomnari tækjum en
fyrir hendi voru sumarið 1935.“
í áliti sjávarútvegsnefndar
um tillöguna fylgir bréf vita-
málastjóra, segir þar svo um
framangrein'dan skerjagarð.
„Þær rannsóknir, sem gerðar
hafa verið á rima þessum eða
skerjagarði, hafa leitt í ljós, að
í honum er grjót, bæði stórt og
smátt, samanþjappað í leir og
fínum sandi. Er þar um að ræða
efni, sem ekki er áhlaupaverk
að losa með dýpkunartækjum,
sem völ er á hér á landi. Sú til-
gáta hefir komið fram, að rimi
þessi væri leifar af gamalli
skriðjökulöldu og að hugsanlegt
væri, að smærra efni væri í
honum innar (möl og sandur),
þótt grjót sé á yfirborði. En
hvort þessi tilgáta hefir við rök
að styðjast eða ekki, var ekki
unnt að leiða í ljós með þeim
tækjum, sem fyrir hendi voru,
þegar botnrannsókn var gerð.
Til slíkrar rannsóknar þyrfti
að nota kafara. Losa þyrfti um
grjótið með sprengiefni, eða
mjög sterkri dælu (eða hvoru
tveggja) og hafa við höndina
nauðsynleg tæki til þess að geta
náð upp eða fært til grjót. Yrði
slík rannsókn. að vísu allum-
fangsmikið verk, en mundi að
sönnu svara kostnaði, ef árang-
urinn leiddi í ljós, að efni,ð í
rimanum yrði viðráðanlegra,
þegar inn í hann kemur.
Sú dýpkun, sem framkvæma
þyrfti til þess að gera viðun-
andi hlið í rimann, svo að hin
stærri skip gætu komizt að
bryggju, mundi nema fimm til
sex þúsund rúmmetrum."
ir nokkur trúnaður verið lagð-
ur á þær yfirlýsingar sósíalista,
að þeir vildu taka þátt í rót-
tæku samstarfi vinnandi manna
gegn auðvaldsdrottnun og aft-
urhaldi. Framkoma þeirra í bif-
reiðaeinkasölumálinu hlýtur að
rýra þessa tiltrú. Þegar þeir
fylgja ekki örugglegar yfirlýs-
ingum sínum um stuðning við
einkasölur, baráttu gegn spill-
ingu og virðingu fyrir Alþingi
en raun ber vitni í þessu máli,
þá geta þeir ekki síður brugðizt
öðrum loforðum sínum. Slík
framkoma sósíalista styrkir þá
skoðun, að enn sé það andinn
frá Moskva, er svífur yfir vötn-
um Sósíalistaflokksins, nema
þeir breyti um vinnuaðferð og
bæti fyrir þessi og önnur brot
sín. Þ. Þ.
Héraðssaga Dalasýslu
Breiðfirðingafélagið í Reykja-
vík samþykkti á fundi, sem
haldinn var í desember s. 1., að
gangast fyrir að láta rita og
gefa út héraðssögu Dalasýslu.
Þegar félag þetta var stofnað,
var markmið þess m. a. að beita
sér fyrir ritun og útgáfu hér-
aðssögu Breiðafjarðar. Nú kann
sumum að virðast Dalasýsla sett
skör framar öðrum sveitum
Breiðafjarðar, þar eð félagið
byrjar á að láta rita sögu henn-
ar, en svo er ekki.
í Reykjavík er starfandi Vest-
firðingafélag. Það hefir nú þeg-
ar hafið undirbúning að útgáfu
á héraðssögu Vestfjarða, og er
ætlunin, að það verði saga allra
Vestfjarða suður að sýslumörk-
um Dalasýslu, og nái m. a. yfir
Barðaströndina og eyjarnar,
sem henni fylgja. En félag Snæ-
fellinga í Reykjavík hefir tekið
sér fyrir hendur að láta rita
héraðssögu Snæfellsness. Und-
irbúningur er því hafinn að
söguritun allra héraðanna, sem
Breiðfirðingafélagið nær til,
nema Dalasýslu.
Félaginu þótti þess vegna
tímabært að hefjast handa og
samþykkti að gangast fyrir út-
gáfu á héraðssögu Dalasýslu og
kaus undirritaða þriggja manna
nefnd til þess að annast fram-
kvæmdir í málinu ásamt stjórn
félagsins. Nefndin hefir haldið
nokkra fundi og lagt, í stórum
dráttum, drög að útgáfu hér-
aðssögunnar.
Ákveðið hefir verið að hafa
höfuðþætti ritsins þrjá:
1) Almenn saga ásamt menn-
ingarsögif héraðsins frá land-
námstíð til vorra daga, og verð-
ur það aðalhluti ritsins.
2) Jarðfræði, náttúrufræði og
þróunarsaga héraðsins á sama
tíma.
(Framh. á 4. síðu)
Magrnts Finnbogason, Reymsdal:
Búaaðarfélagf Hvamms-
tanga 50 ára
(Erindi flntt á afinælissamkonm 3. okt. 1942)
í erindi þessu er rakin starfssaga eins af elztu búnaðar-
félögum landsins. Jafnframt er brugðið upp mynd af þeim
síórstígu breytingum og framförum, sem orðið hafa í bún-
aðarháttum og lifnaðarháttum í sveitum landsins síðustu
hálfa öld.
Búnaðarfélag Hvammshrepps
er nú 50 ára. í tilefni af því er-
um við hér saman komin, til að
minnast þessa hálfrar aldar af-
mælis. Árið 1892 er merkisár í
búnaðarsögu þessarar sveitar,
því að þá er í fyrsta sinn haf-
izt handa, með samtökum all-
margra sveitabænda til að reisa
aðalatvinnuveg sveitarinnar úr
rústum, eftir margra alda strit
og basl.
Með torfljáinn og lítilfj örleg-
an skófluspaða í hönd, gengu
bændurnir þá í fyrsta sinn út
í túnskækilinn til þess að gera'
þúfurnar, þenna erfðaóvin
bændanna, útlægan. Þar var
stórt verk að vinna, en með ó-
bilandi þrautseigju er nú þessu
verki lokið, og auk þess drjúg-
um aukið við hið ræktaða land.
Árin liðu, og verkefnunum
fjölgaði smátt og smátt. En er
á leið, tók fólkinu að fækka, en
þekkingin og ýms hjálpartæki
komu þá til sögunnar. En jafn-
framt því sem efnahagurinn
batnaði fyrir aukna ræktun og
umbætur á bústofninum, runnu
einnig fleiri stoðir undir hina
batnandi afkomu.
Félagið var stofnað 2. nóv-
ember 1892, að Hellum. Það
má nokkuð marka ástandið í
byggingarmálunum af því, að
hvérgi var hægt að halda sveit-
arfundi, nema í hellinum í
Hellum, sem var að öðru leyti
notaður fyrir fjárhús. Það var
þinghús hreppsins.
Mig langar til að lýsa í stór-
um dráttum, hvernig húsa-
kynnum var háttað á þessu
tímabili. Öll hús voru undan-
tekningarlaust með torfþaki, en
allflest með grjóthellu, sem
lögð var á raftana, undir torfið,
á útihúsum, en á súð eða reisi-
fjöí, eins og það var nefnt, á í-
búðarhúsum. Hellan var mjög
eftirsótt vara og oft mikið fyr-
ir haft að flytja hana langar
leiðir á reiðingum, utan úr
Fellsheiði og jafnvel lengra að.
Sjaldan voru húsin lekalaus. Þó
var ótrúlegt hvað einstaka
menn voru lagnir á að skara
helluna, svo að lítt eða ekki
læki, meðan húsin voru ó-
skekkt. Allur trjáviður var reka-
viður,, og var hann sóttur alla
leið austur í Meðalland, ef hann
fékkst ekki nær. Illt var að fara
með löng og þung tré á reið-
ingum yfir hálf ófær vatnsföll.
i En um annað var ekki að gera.
Mikill tími fór í að saga allan
borðvið úr rekatrjám og vanda-
verk, svo að vel færi, en æf-
ingin gerði þetta kleift.
íveruhúsin eða baðstofurnar
voru aðallega með þrennu móti:
Fyrst lágabaðstofur, í öðru lagi
portbyggðar baöstofur og loks
fjósbaðstofur. Víðast var notað
mógrýti til hleðslu, en þó sums-
staðar mýrarhnaus, þar sem
ludriði ÞórkelNNon
á Fjalfi
Fyrra, þriðjudag var mjög
fjölmenn jarðarför að Nesi í
Aðaldal. Þá var borinn til graf-
ar einn af frægustu sonum
dalsiiis, Indriði skáld Þórkels-
son á Fjalli. Indriði var borinn
og barnfæddur í þessum sama
dal fyrir 73 árum. Þar höfðu bú-
ið foreldrar hans og frændur.
Þar hafði hann dvalið öll þessi
ár. Þar fékk hann konu sína.
Þar var hann merkisbóndi, leið-
togi í héraði, skáld og fræði-
maður öll sín manndómsár. í
Aðaldal búa börnin frá Ytra-
Fjalli á mörgum hinum beztu og
fegurstu býlum. Að síðustu eru
hinztu leifar hins aldurhnigna
og þreytta manns lagðar til
hvíldar í hina mjúku og hlýju
mold á bökkum fegursta vatns-
fallsins, sem til er í landinu
Indriði Þorkelsson var einn
hinn síðasti af hinum þjóð-
frægu, heimamenntuðu frægö-
armönnum Þingeyinga. Bene-
dikt á Auðnum, Pétur á Gaut-
löndum, Jón i Múla, Sigurður í
Yztafelli, Þorgils gjallandi og
Jóhannes á Syðra-Fjalli voru
allir samtíðarmenn Indriða.
Enginn þeirra hafði komið inn
fyrir dyrastaf á skólum, nema
æskuheimilum sínum. Allir
höfðu þeir náð miklum og ó-
venjulegum þroska. Það er
sjaldgæft í sögu íslenzkra
hyggða, að samtímis hafi verið
í einu héraði svo margir yfir-
burðamenn, eins og var í Þing-
eyjarþingi samtímis um síðustu
aldamót.
Indriði á Fjalli var kominn af
traustum stofni. Þorkell faðir
hans var annálaður fyrir bú-
mennsku og þau hyggindi, sem
í hag koma. Indriði fæddist upp
við góð efni og góðan bókakost
í heimilinu og sveitinni. Ljóð-
gáfa og hneigð til ættvísi lá
í kyni þeirra frænda. Indriði
var manna skapstilltastur í
daglegri umgengni, en fast-
lyndur í bezta lagi, ef til átaka
kom. Honum þótti góður ættar-
garðurinn og sveitin. Hann
þráði ekki ferðalög, nema þau
sem fara mátti eftir hábraut-
um lærdóms og frjálshyggju.
Indriði mótaði líf sitt eftir forn-
um fyrirmyndum. Hann sinnti
bústörfum, bæði sumar og vet-
ur fram á elliár. Hann eyddi
tíma í stjórn sveitar, sýslu og
kaupfélags. Hann sinnti með
alúð uppeldi og menntun
sinna mörgu barna. En þrátt
fyrir allar annir tókst honum
að hafa nokkurn tíma afgangs
til lesturs, bréfaskrifta, ljóða-
gerðar og ættfræðirannsókna.
Honum tókst að vanda málfar
sitt, svo að mjög bar af um feg-
urð og hreinleik, bæði að því er
snerti framburð og orðfæri. Um
Indriða Þorkelsson mátti segja,
að hann fetaði alla ævi í fót-
spor þeirra ágætu bænda, sem
hafa verið traustir búþegnar en
í hjáverkum sínum merkisskáld
og fræðimenn.
Indriði á Fjalli orti sér til
hugarhægðar, en hvorki til fjár
eða í von um lof eða frama.
Hann hirti ekki nema lítið brot
af Ijóðum sínum og hélt þeim
ekki saman svo sem við hefði
átt. En þegar leið að sjötugs-
afmæli hans var skorað fast-
lega á Indriða að gefa út ljóð
sín. Varð það til þess, að hann
lét þá prenta Ijóðmæli sín. Var
mikill fengur að fá þá útgáfu.
En svo var Indriði hlédrægur,
að hann lét því miður vanta í
þá bók sumt af því bezta, sem
til er eftir hann í bundnu máli.
En af allri andlegri iðju unni
Indriði á Fjalli mest ættvísinni
og þjóðlegum fróðleik. Hann
hafði safnað með elju langrar
ævi óhemju fróðleik um ætt-
fræði, og alveg sér í lagi um
ættir Þingeyinga. Eru til eftir
hann mikið af bókfræðum í
þeim efnum. Mun það verða
mikil náma fræðimönnum, er
síðar byggja ofan á þá undir-
stöðu, sem Indriði Þórkelsson
hefir lagt með fræðimennsku
sinni.
Samsveitungar Indriða sýndu
við fráfall hans, að þeir kunnu
að meta hvílíkur félagsbróðir
hann hafði verið þeim. Þrjú
hundruð manns komu mitt í
skammdeginu til að vera við
útför hans. Þrjú skáld fluttu
kvæði í kirkjunni. Eftir nokkur
ár mun laufauðga reyniviður
skyggja yfir leiði skáldsins og
fræðimannsins, sem aldrei yfir-
gaf dalinn sinn, fyr en dauðinn
flutti anda hans til annarlegra
heimkynna.
J. J.
grjót var ekki nærri. Þetta grjót
var mjög slæmt byggingarefni,
rakafullt og endingarlítið, því
að ekki voru tæki til að kljúfa
grjótið nema á einstaka bæ.
Varð því að notast við veður-
barðar völur, sem tíndar voru
saman ofanjarðar og.hefir mik-
il vinna farið í það hjá nútíma-
mönnum, að koma þessu grjót-
rusli í burtu, síðan járnið og
steinsteypan komu til sögunn-
ar.
Lágabaðstofurnar voru þannig
gerðar, að hlaðin var tóft úr
grjóti eða hnausum. Tóftin mun
oftast hafa verið 5—6 álna víð,
en lengdin fór eftir því, hvað
margar rúmlengdir áttu að
vera með veggjunum, — líklega
oftast 9—12 álnir. Hæð veggja
var venjulega 2 álnir eða rúm-
lega það. Þakið var svo eins og
að framan getur. f afturenda
baðstofunnar var ævinlega
hlaðið gaflað, en framstafninn
var ýmist úr torfi eða þá borð-
við og lítill fjögra-rúðu gluggi,
er lýsa skyldi upp allt húsið. Þó
voru stundum 1—2 smágluggar
á annarri hliðinni. Á kvöldvök-
unum lýsti einn lýsislampi upp
alla baðstofuna. Má ímynda sér,
hvernig sú birta hafi verið eða
þá andrúmsloftið. Oftast munu
þær hafa verið þiljaðar, að
minnsta kosti fyrir ofan rúmin,
en oft var í þeim moldargólf.
Portbyggðu baðstofurnar voru
ekki frábrugðnar hinum að öðru
leyti en því, að veggirnir voru
hærri, og var svo loft ofantil
í veggjunum. Var íbúðin þar
uppi, en undir lofti var venju-
lega gestaherbergi, stundum
með einu rúmi, eða þá vefstað-
arhús eða því um líkt. Ævinlega
voru þær með timburþili að
framan. Þessar tvær gerðir af
baðstofum áttu eitt sameigin-
legt: Þær voru sárkaldar, en oft-
ast rakalitlar. Þar sátu menn
við vinnu sína, alltaf þegar inni
var verið. Sumir kembdu eða
tvinnuðu band, en konur spunnu
eða saumuðu. Þar voru einnig
saumuð skinnklæði, spunnin
hampur í færi, fléttuð reipi og
margt fleira!
Fjósbaðstofurnar voru eins og
hinar portbyggðu, en munurinn
aðeins sá, að kýrnar voru hafð-
ar undir loftinu. Var því venju-
lega hlýtt í þeim og leið Jólki
þar miklu betur, þrátt fyrir
fjósalyktina.
Önnur bæjarhús voru venju-
lega eldhús, búr, bæjardyr,
skemma og viðarhjallur og
smiðja. Eldhúsið var aldrei
þiljað og ævinlega með moldar-
gólfi. Opnar hlóðir eða eldstæði
var í öðrum enda, en engin
reykpípa var í sambandi við
þær. Var þar því oft býsna
skuggsýnt og sá ekki handaskil
fyrir reyk. Súrnaði þá oft sjáld-
ur í augum, er brennt var blautu
taði eða mó. Venjulega var gat
út úr öskustónni út í gegnum
vegginn og var það nefndur
undirblástur. Stóð þar inn vind-
stroka þegar hvasst var, og
glæddi það eldinn.
Heyhlöður voru þá næstum
óþekktar. — Mestur hluti heyj-
anna var aflaður á óræktuðu
landi. Túnin voru bæði lítil, illa