Morgunblaðið - 25.02.1944, Blaðsíða 7

Föstudagur 25. febrúar 1944
M O R G U N B L A Ð I Ð
7
ÞAÐ SYRTIR YFIR TYRKLANDI
ÞETTA ÁSTAND hefir
gerbreyst. Má segja það
Tyrkjum til Iofs, að breyt-
ingar þessar hafa ekki orð-
ið vegna utanaðkomandi á-
hrifa, heldur stafa þær af
viðleitni tyrknesku þjóðar-
innar sjálfrar.
Framfarir og nútímastæl-
ing er aðalmarkmið Tyrkja
nú. Sjaldgæft er að sjá
blæjubúnár konur. Lausn
tyrknesku kvennanna úr á-
þján hefir verið framkvæmd
með miklum hraða. Margar
konur hafa snúið sjer að
opinberum störfum og list-
um. Fjölkvæni heyrir nú for
tíðinni til, enda þótt fram-
kvæmd laga þeirra, er lögðu
bann við fjölkvæni hafi
reynst mjög torveld á dög-
um Ataturks. Lögin voru
lögð fyrir þingið og sam-
þykt, en áður en þau komu
til framkvæmda, revndu
þúsundir tyrkneskra bænda
að gera þau óvirk með því
að ráða sjer um það bil tug
kvenna til jarðyrkjunnar.
Útlit Tyrkja og
klæðaburður.
GAGNSTÆTT venjulegri
skoðun vorri á Tyrkjum, þá
eru þeir ekki allir dökkir
yfirlitum og lágvaxnir.
Mann gæti grunað, að blóð
Tvrkja væri allmjög bland-
ið norrænu víkingablóði, því
að margir þeirra eru ljós-
hærðir eða rauðhærðir með
skær og björt augu. Sú skoð
un, að Tyrkir sjeu ákaflega
feitir og útblásnir, er mjög
villandi. Flestir tyrkneskir
karlmenn eru grannvaxnir,
enda þótt konunum virðist
hætta til að verða nokkuð
feitlagnar. Tyrkir neyta
einkum kjöts, hrísgrjóna og
kryddjurta.
Tyrkneskir karlar og kon
ur vilja fremur klæðast vest
rænum búningi og ganga því
í venjulegum vinnufötum
eða fábrotniun skykkjum.
Bændafólkið heldur enn
trygð við hinn óvandaða
klæðnað, því að fátæktin
hindrar það enn í að fvlgja
vestrænni tísku. Ríkisstjórn
in hefir lagt mikið kapp á
að gera alla læsa og skrif-
andi og koma þjóðinni á
hærra menningarstig.
Tyrkir hafa að öllu levti
tekið upp nútíma bygging-
arlist. Hinar stærri borgir
landsins eru allar með nýju
sniði, breiðum götum og fá-
brotnum hvítum nýtísku
byggingum. Þótt einkenni-
legt megi virðast, þá eru
öll götunöfn í Ankara og
öðrum tyrkneskum borgum
rituð á frönsku. Var það eft-
ir hugmynd Ataturks. Hann
var þeirrar skoðunar, að ef
draga ætti úr mentunar-
skortinum, væri fyrsta skref
ið að breyta hinu flókna
stafrofi. Tyrkir námu fyrst
latneskt letur af merkis-
spjöldum og götuheitum.
(Kunnáttuskorturinn í
lestri og skrift minkaði um
70% á örskömmum tíma.
Annari breytingu var kom
ið á í Tyrklandi með skjótri
aðgerð Ataturks. Þegar
Eftir Juliet
Síðari
hann dag nokkurn gekk um
göturnar með Ismet Inonu,
vöktu hinir óteljandi vefja-
hettir, er hann sá á höfðum
þeirra, er um göturnar
gengu, svo mikla gremju
hans, að Kann gat ekki leng
ur á sjer setið. Gaf hann út
opinbera tilskipun, þar sem
hann bauð öllum Tvrkium
að leggja niður höfuðbúnað
þenna, því að hann leit á
vefjahöttinn sem tákn for-
tíðarinnar, Til frekara ör-
yggis tók hann einnig meö
hinn hefðbundna blæjubún-
að, sem allar Múhameðstru-
arkonur gengu með. Var því
vefjahatta- og blæjutískan í
skjótri svipan flutt vfir til
Hollywood.
Einn tók við af öðrum.
TIL ALLRAR HAM-
INGJU fyrir Tyrkland
hvíldi tilvera lýðveldisins
ekki á einum manni, því að
þegar Ataturk andaðist ár-
ið 1938, var sæti hans þegar
í stað vel og örugglega skip-
að af Ismet Inonu.
Þegar styrjöldin braust
út, líkti Inonu, forseti, að-
stöðu Tyrkja við aðstöðu
manns, sem bundinn er við
valtan stól mitt í skurði,
sem mikil umferð er um.
Fyrsta hlutverk hans var að
beina umferðarstraumnum
til hliðar, svo að Tyrkland
yrði ekki molað niður.
Næsta hlutverk hans var að
vopna eina miljón tyrk-
neskra hermanna og búa þá
undir þær hættur, er fram-
undan kunnu að vera.
Þótt ótrúlegt virðist, þá
hepnaðist honum að afla
skotfama, fallbvssna, skrið-
dreka, flugvjela, eimreiða
og annara mikilvægra hern-
aðarnauðsynja frá öllum
löndum Evrópu — hvað þá
Bandaríkjunum. Hvernig
honum tókst þetta, er hann
hafði ekkert að bjóða í stað-
inn annað en tyrkneskt
króm (sem lítið var þó selt
af), er saga, er vakið gæti
Bridgman og Al
grein
öfund lærðasta poker-spil-
ara.
Inonu ljek þenna birgða-
leik sinn svo vel, að um
heils árs skeið lögðu Ev-
rópuríkin sig öll fram til
þess að ná vinfengi Tyrkja.
Hann notaði hinar dýrmætu
krómbirgðir sínar sem freist
andi beitu, og beita þessi
var gleipt með öngli, línu
og sökku. Var hátt boðið,
þegar að þeim tíma kom, er
krómsamningur Tyrkja við
Þýskaland skyldi renna út.
Þegar samningur þessi. sem
ákvað, að ,,þriðja ríkið'1
skyldi fyrst afhenda her-
gögnin og fá krómið seinna,
rann út, þá liðu tvær vikur
þar til Ismet Inonu undir-
ritaði nýjan samning. Þýski
sendiherrann, Franz von
Papen, umrótaðist og ham-
aðist þenna tíma, og leit
helst út fvrir sem Tyrkland
rambaði á barmi fjandsam-
legra átaka. Þegar Inonu að
síðustu reit nafn sitt á depla
línuna, voru stofu-herfræð-
ingar oo aðrir fákunnandi
athugendur sannfærðir um
það, að Tvrkland væri nú
fyrir fult og alt komið inn
á viðskiftasvæði nasista.
Það, sem þessir hugvits-
menn ekki vissu, var, að á
því tímabili, er samningur-
inn við Þýskaland var óvirk
ur, hafði hinn kæni Inonu
selt Bretum allar þær króm
birgðir, sem fyrir hendi
voru.
Þegar hinn æðisgengni
von Papen kallaði forset-
ann til reikningsskapar, vpti
Inonu öxlum og sagði- —
„Vjer uppfyllum samning-
inn við yður nákvæmlega
eftir bókstafnum, en ekki
að nokkru leyti fram yfir
það“. Von Papen hafði ekk-
ert svar á reiðum höndum
við þessu.
Engin ótök hafa orðið
milli Tyrkja og Þjóðverja.
ALT FYRIR ÞETTA hef-
ir ekki komið til neinna op-
len Roberts
inberra átaka milli þýsku og
tvrknesku ríkisstjórnarinn-
ar. Tyrkir halda þó fast við
samninginn við Stóra-Bret-
land um gagnkvæma að-
stoð, þar sem þeir lofa að
veita „Bretum og Frakk-
landi alla þá aðstoð, er þeir
geta, ef styrjöldin skvldi
breiðast til austanverðs Mið
jarðarhafs“. Ef Þjóðverjar
vilja til hægðarauka senda
her gegnum Dardanella-
sund inn í Svartahaf, þá
verða þeir að ryðja sjer leið
með vopnavaldi gegnum
tyrkneskt landssvæði. Þetta
hefir valdið Þjóðverjum
geysihindrunum í stríðs-
rekstri þeirra og aukið stór-
kostlega flutningaerfiðleika
þeirra.
Nú treystir Ismet Iaonu
fyllilega á varnir landsins
og her sinn, sem telur e’.ha
miljón vel búinna her-
manna. Þegar Tyrkland ger
ist virkur stríðsaðili, mun
bað geta látið rækilega að
sjer kveða. Inonu, forseti,
situr því rólegur í höfuðborg
sinni, Ankara, krossgötum
hinna nálægari Austur-
landa. Hversu mikilvæg er-
indi, sem erlendir sendi-
menn eiga við hann, verða
þeir ætíð að heimsækja for-
setann í höll sinni, því að
hann fer ekki á fund neins.
Ismet Inonu misti hevrn
á öðru eyra í stórskotaliðs-
árás í síðasta stríði, og leik-
ur hann enn það gamla
bragð sitt að þykjast ein-
ungis heyra það, sem hann
vill heyra. Saga gengur um
það, að von Papen hafi eitt
sinn hrópað í örvæntingu,
er hann kom af fundi for-
setans: „Enn einu sinni hafa
tiliögur mínar ekki fundið
náð í eyrum forsetans, því
að hann heýrði ekki eitt ein
asta orð af því, sem jeg
sagði“.
Það er óhætt að fullvrða,
að því er von Papen snertir,
að hevrnarlevsi forsetans er
varanlegur sjúkdómur.
Forsetinn vill koma á
fót fullkomnu lýðræði
i landinu.
finna neina Tyrki, seni
væru nægilega kjarkmiklir
til þess að opna munninn og
andmæla. í íyrirlitningn
gerði Ataturk hina veik-
geðja já-menn útlæga frá
Tvrklandi.
Síðan hefir feimni og ótti
tyrknesku þjóðarinnar
smám saman minkað. Ismet
Inonu er núnð vinna að á-
ætlun um stjórnskipun
landsins eftir strið. Eiga
samkvæmt því að starfa
tveir flokkar á kosninga-
grundvelli.
Heimilislíf Inonu.
HIÐ RÓLEGA og ánægju
lega einkalíf forsetans bæt-
ir upp umrót það, sem er
og hefir verið í opinberu lifi
hans. Hann á aðeins eina
konu eins og allir þeir Tyrk
ir, sem fylgja fyrirmælum
Ataturks. Hann er bæði fað
ir og fjelagi tveggja sona
sinna og einnar dóttur, og
fjölskyldan á marga kyrr-
láta kvöldstund á heimili
sínu, þar sem hún spilar eft
irlætisspil hinna vestrænu
þjóða, bridge. Orð fer einn-
ig af honum sem ágætum
celioleikara.
En Inonu, forseti, hefir nú
lítið næði til hvíldar. Enda
þótt staða Tyrklands í áætl-
un hinna sameinuðu þjóða
sje augljós, þá gerir spurn-
ingin um hinn rjetta tíma
aðstöðu þess vandasama.
Áður en stvrjöldin ber á dyr
Tvrkja, þarf hinum geysi-
miklu birgðum hernaðar-
nauðsynja, sem Bandaríkin
og Bretar hafa veitt Tyrkj-
um með láns- og leigukjör-
um, að hafa verið úthlutað
hinum tuttugu og tveimur
herfylkjum, svo að auðið
verði að framkvæma árang-
ursríkar hernaðaraðgerðir.
Ef Tvrkir lenda of snemma
í styrjöldinni og mishepn-
ast að stemma stigu við
þýska hernum, mun það
framlengja viðureignina að
miklum mun.
Allra augu beinast því að
Tyrklandi. Enn kann svo að
fara, að það stjórni úrslita-
sókninni á hendur nasista-
herjunum í Balkanlöndum.
Sýning á málverkum
Munchs í Svíþjóð.
Soldánshöllin í ístambul.
AUK ALLRA HINNA al-
þjóðlegu vandamála, sem
Inonu, forseti, verður dag-
lega að fást við, eru önnur
innanlands vandamál, sem
verður að leysa. Umfram alt
vill hann koma á fót reglu-
legu lýðræðisskipulagi í
Tvrklandi. Þessu er ein-
göngu auðið að hrinda í
framkvæmd með tveggja
Rokka kerfi, en það er ekki
fvrir hendi sem stendur.
Ataturk gerði snemma á
stjórnarárum sínum tilraun
til að mvnda stjórnarand-
stöðuflokk. Gaf hann skipun
um að slíkur flokkur skyldi
mvndaður. Til allrar óham-
ingju voru áhrif óttans frá
hinu forna stjórnarfari enn
of sterk, og þrátt fyrir skip-
i unina var ekki auðið að
Stokkhólmi: — Til minning-
ar um hinn fræga norska mál-
ara Edward Munch, sem látinn
er fyrir skemstu, verður efnt til
sýningar á allmörgum af ljsta-
verkum hans í Stokkhólmi í ná-
inni framtíð, bæði ohumálverk-
um og teikningar. Það verður
listasafnið i Stokkhólmi, sem
gengst -fyrir sýningu þessari.
Svíar eiga yfir 2000
kaupskip.
Stokkhólmi: — í lok fyrra
árs áttu Sviar 2.089 kaupskip,
samtals 1 milj. og 420 þús. smál.
Árið 1943 fórust af ófriðarvöld-
um 28 skip, samtals 74.200
smál., en af öðrum ástæðum
fórust 16 skip, samtals 13.300
imálestir.