Morgunblaðið - 04.12.1957, Blaðsíða 11

Miðvik'udagur 4. des. 1957
MORCVNBT 4Ð1Ð
11
Magnús Viglundsson, ræðismaður:
„Lífvörður þessa landservor saga
Erindi flutt á kynningarfundi Almennc
hókafélagsins i gær
n
ÉG vil leyfa mér, í tilefni af út-
komu sýnisbókar af verkum Ein-
ars Benediktssonar, að fara nokkr
um orðum um tilgang og starf-
semi Útgáfufélagsins Braga, en
svo sem kunnugt er, hefir það
félag tekið upp samstarf við Al-
menna Bókafélagið um útgáfu
þessarar bókar.
Xilgangur Útgáfufélagsins Braga
Til útgáfufélagsins var stofnað
snemma árs 1938, og skyldi félag-
ið „kaupa af Einari Benidikts-
syni eignarrétt á öllum verkum
hans, og annast útgáfu þeirra“,
svo sem segir orðrétt í stofn-
fundargerð félagsins. Að stofnun
þessa útgáfufélags stóðu frú Hlín
Johnson og nokkrir aðrir holl-
vinir og aðdáendur skáldsins.
Með breytingu á samþykkt Út-
gáfufélagsins Braga á öndverðu
ári 1957, er starfsviðið faert út
og félaginu fengið það verkefni
„að halda á lofti nafni skáldsins
og hugsjónum með útgáfu á rit-
um þess, og á hvern hátt annan
lögum félagsins samkvæmt. Skal
öllu því sem félagið hefir eignast,
eða kann að eignast, varið sam-
kvæmt því“, en þannig eru þessar
lagabreytingar bókfestar. Þykir
mér vel að þeir sem að félaginu
standa, skuli hafa staðfest svo
greinilega, að í þeirra eigin sjóð
mun aldrei renna neinn hagnaður
af útgáfustarfsemi á verkum Ein-
ars Benidiktssonar.
Okkur, sem að Útgáfufélaginu
Braga stöndum, en stjórn þess
skipa nú:
Jón Eldon, fulltrúi; Prófessor
Pétur Sigurðsson, háskólaritari;
Dr. Alexander Jóhannesson, pró-
fessor og Magnús Víglundsson,
er ofarlega í huga, að haga starf-
semi félagsins að öllu í sem mestu
samræmi við yfirlýstan tilgang
þess. Félagsins bíða nú marg-
háttuð verkefni, og skal drepið
á þau helztu.
Bautasteinn
Einars Benediktssonar
Ákveðið hefir verið að félagið
reisi Einari Benediktssyni minnis
varða, og hefir þegar verið geng-
ið út frá, að Ásmundur Sveinsson,
myndhöggvari, geri varðann, og
verði hann að mestu gerður sam-
kvæmt mynd þeirri, er Ásmund-
ur gerði er skáldið var enn á lífi.
Hér getur nú að líta þessa mynd
í smækkuðu formi, en það hefir
verið fastmælum bundið að Ás-
mundur Sveinsson vinni að því
að steypa myndina í gips á þess-
um vetri. Síðar verður svo minn-
isvarði Einars Benediktssonar val
inn viðeigandi staður í landar-
eign höfuðborgarinnar. Hefir það
mál þegar verið rætt við borgar-
stjórann í Reykjavik, Gunnar
Thoroddsen, er hefir heitið full-
tingi sínu um heppilega stað-
setningu minnisvarðans.
Svo sem kunnugt er, kvað Ein-
ar Benediktsson hið þróttmikla
og fagra kvæði sitt um Reykja-
vík, („Þar fornar súlur flutu á
land“), af tilefni Þjóðminningar-
dagsins árið 1897. Mun mynd
skáldsins á komandi tímum
minna Reykvíkinga og áðra lands
menn á boðskap þessa kvæðis og
varnaðarorð,jafn tímabær nú, og
fyrir 60 árum, er þau voru flutt
Reykvíkingum í fyrsta sinni.
Baráttan fyrir þjóðarheill
Þá hefir félagið fullan huga á
að hafa forgöngu um ritun ævi-
sögu Einars Benediktssonar, með
það megin sjónarmið fyrir augum
að varpa Ijósi á baráttu hans fyr-
ir umbótum og framförum í at-
vinnumálum íslendinga. Mun sú
saga, er skráð verður, sanna óum-
deilanlega, að aflið sem knúði
Einar til athafna í þessum efnum,
var umfram allt einlæg ósk um,
að einnig fslendingar mættu
njóta góðs af þeim framförum,
er aðrar þjóðir, og þá fyrst og
fremst nágrannaþjóðir okkar,
legra bóka og rita og áhrifa þeirra
einkum á æskufólk. Hefir jafnvel
komið til orða að setja sérstaka
löggjöf, með viðnám í þessum
efnum að stefnumarki.
Vel má vera að vandlega gerð
lagasmíð gæti, með viturlegri
framkvæmd, komið hér að ein-
hverju haldi. Ég er þó á þeirri
skoðun að lagaboð þessa eðlis
næði tæplega tilgangi sinum. Ég
held að vænlegra 'til jákvæðs
árangurs sé, að æskan kynni sér
sem kostgæfilegast verk þeirra
skálda og rithöfunda, er á feg-
urstu máli hafa túlkað hreinar
og heilbrigðar hugsjónir. Og
fremstan þar í sveit getur ein-
mitt að líta Einar Benediktsson,
er hiklaust má telja að hafi mót-
að og meitlað verk sín af þeirri
snilld, sem alkunna er, einmitt
ókomnum tímum eiga þar vísar
sterkar varnir gegn óheillavæn-
legum áhrifum á tungu sina og
menningu. Að fyrir Einari hafi
vakað að lifa í verkum sínum
með íslenzku þjóðinni kemur víða
fram í kvæðum hans. „Sá deyr
ei, sem heimi gaf lífvænt ljóð“
segir þar, og ennfremur: „elli
deyðir engan mann, sem á það
verk, er lifir“.
Kvæði og önnur verk Einar
Benediktssonar eru nú lesin og
lærð i stöðugt auknum mæli um
gjörvallt ísland. Og enn er stefnt
að aukinni útbreiðslu þessara
öndvegisbókmennta, er Almenna
Bókafélagið og Útgáfufélagið
Bragi senda nú frá sér, og
stóru upplagi, sýnisbók með all-
mörgum ljóðum og sögum skálds-
ins. Ég sagði sýnisbók en ekki
úrvalsrit, því segja má að vei-k
Einars Benediktssonar séu svo
jafngóð, að í heild séu þau valið
efni.
Almenna Bókafélagið hefir
mjög vandað til útgáfu þessarar
sýnisbókar, sem er prýdd lista-
til þess að þjóð hans mætti á 1 verkum eftir Jóhannes Sveinsson
Kjarval. Gefur þetta framlag
hins mikla listmálara bókinni
mjög aukið gildi. Vil ég fyrir
hönd Útgáfufélagsins Braga
þakka Almenna Bókafélaginu
fyrir ágætt samstarf um útgáfu
bókarinnar, sem vissulega mun
verða kærkomin íslenzkum heim-
ilum.
„Eífvörður þessa lands
er vor saga“.
í hinum dýru Alþingishátíðar-
ljóðum Einars Benediktssonar
segir svo á einum stað:
„Lífvörður þessa lands er vor
saga,
„Látum ei kulna þá heilögu glóð.
„Ritfest og bundin í ræðu Braga
„hún reisir frá dauðanuni mann
og þjóð“.
Já, saga íslands, íslenzk tunga
og áhrif góðra bókmennta munu
nú, svo sem jafnan fyrr, þess um-
komin að vernda sálarheill ís-
lands barna.
Og þeim vörnum til eflingar er
Sýnisbók verka Einars Bene-
diktssonar nú afhent íslenzku
þjóðinni.
Kristmann Guðmundsson skrifar um
BÓKMENNTIR
„— Við byggjum nýja sveít og
ver,
„en munum vel, hvað íslenzkt er,
„um alla vora tíð. , , “
bjuggu við. Bíður hér vandasamt
og veigamikið verkefni, verðugt
áhugasömum fræðimanm.
Bókmenntaverðlaun — Minjasafn
Til orða hefir komið að stofna
til sjóðs til minningar um Einar
einnig er í athugun að stofna sjóð
til minningar um hann, og verði
úr þeim sjóði veitt sérstök bók
menntaverðlaun því skáldi eða
rithöfundi, er með verkum sín-
um sé talinn að standa trúastan
vörð um hreinleik og göfgi ís-
lenzkrar tungu. Hygg ég að ekki
fari milli mála, að ráðátöfun
þessa eðlis væri mjög í samræmi
við skoðanir og viðhorf Einais
Benediktssonar.
Ég vil geta þess hér, að all
langt er síðan þetta mál kom til
umræðu hjá stjórn Braga, og í
blaðagrein, er ég lét frá mér fara
um starfsemi félagsins og fleiri
efni, og birtist í maí mán. s.l.,
segir m.a. um þetta mál.:
„Þessi verðlaun þyrftu að vera
það rífleg, að í senn væri heið
ur og beinn ávinningur að
hljóta þau. Ef takast mætti að
setja verðlaunasjóðnum heppi
lega skipulagsskrá, myndi
starfsemi hans tvímælalaust
verða íslenzkri orðmennt til
þroska og uppbyggingar. . . .“
Lcitaff til æskufólks
Er þá enn ótalið að Útgáfu-
félagið Bragi hefir hug á að gang
ast fyrir kynningu á verkum Ein
ars í framhaldsskólum landsins,
og kveðja þar til hina hæfustu
menn. Er ég þá einmitt kominn
að málefni, sem ég vildi mega
fara um nokkrum orðum sér-
staklega, því nú um stundir hafa
margir áhyggjur, og mjög að von
um, vegna síaukinnar útgáfu lé-
Rit Ólafíu Jóhannsdóttur
I—II.
Bjarni Benediktsson fv.
ráðherra ritar inngang.
Hlaðbúð.
zi.rið eftir að sá, er þetta ritar,
fór til Noregs, kom út 4. útgáfa
af bókinni „De ulykkeligste", —
„Aumastur allra“. Bún var rit-
uð af íslenzkri konu, Ólafíu
Jóhannsdóttur, er hafði dáið árið
áður. Ég las þessa bók og hreifst
af góðri frásögn, persónulýsing-
unum, hinu óvenjulega etnisvali
og trúareinlægni höf. Ólafíu
Jóhannsdóttur hafði ég séð nokkr
um sinnum álengdar og einu
sinni tekið í hönd henni; mig
minnir að gamla frú Guðrún,
móðir séra Friðriks Friðriksson-
ar, hafi kynnt okkur. Hitt man
ég glögglega, að mér þótti hún
einkennileg, _og ég geymi svip
hennar enn. f Noregi hitti ég all-
margar manneskjur, sem voru
ákaflega hrifnar af Ólafíu og
nokkrar ,sem elskuðu hana og
dáðu, enda þótt þær væru hreint
ekki sammála henni í trúmálum,
sumar hverjar. Gömul hefðarfrú
ein ræddi oft um hana við mig
og kvað hana hafa líkzt að mörgu
leiti frú Annie Beasant, enska
gáfnagarpinum heimsfræga, sem
eins og kunnugt er, barðist alla
ævi fyrir rétti lítilmagnans, og
var einn af aðalforkólfum Guð-
spekifélagsins. Mér er minnis-
stæð þessi hrifning gömlu norsku
frúarinnar, af því að hún var
á gjörsamlega öndverðum meiði
við Ólafíu í trúmálum. — Ég
fæ ekki betur séð en að Ólafía
hafi á trúarsviðinu verið býsna
þröngsýn og byggt skoðanir sín-
ar fullmikið á kenningu harðvít-
ugra kreddupostula, eins og t.d.
Kalvíns. En hún gerði það, sem
allflestum öðrum predikurum
sést yfir: hún sýndi trú sína i
verkunum, og það svo rækilega,
að ekki mun skjótlega gleymast.
Ólafía Jóhannsdóttir er kom-
in af gáfuðu fólki og hlaut ágæta
menntun, er hæfði gáfum henn-
ar, sem voru miklar. Vafalaust
hafa oft orðið árekstrar milli
skynsemi hennar og hinnar
kredduþungu trúar, og ævisaga
hennar er heillandi efniviður í
sálfræðilega rannsókn.
Inngangur Bjarna Benedikts-
sonar, sem raunar er álitlegt
kver, 50 blaðsíður að stærð, gef-
ur athyglisverðar ábendingar um
hin sálfræðilegu átök í lífi þess-
arar stórmerku konu. Inngangur-
inn er svo vel ritaður aö sér-
stök athygli skal vakin á hon-
um. Frásögnin er skýr, án allrar
málalengingar, en flausturslaus,
læsileg í bezta lagi; efnismeðferð
in snilldarleg. Höf. hefur ber-
sýnilega lagt mikla vinnu í verk-
efni sitt og skilningur hans og
innsýn í sálfræðilegar flækjur
þess vekur aðdáun. Honum er
t.d. ljóst hver áhrif föðursökn-
uður Ólafíu hefur á trúarlíf henn
ar, þótt hann reki það ekki ýtar-
lega. Og athuganir hans á skyld-
leika skoðana hennar og skáld-
skapar Einars Benediktssonar eru
snjallar. Þau voru náskyld Ólafía
og Einar, og talið að þau hafi
fellt hugi saman í æsku.
Fyrri hlutinn af verkum Ólafíu
Jóhannsdóttur sem hér birtist, er
endurminningar hennar. Nefn-
ast þær: „Frá myrkri til ljóss“.
Segir hún þar frá bernsku sinni
og æsku og langt fram eftir lííi
sínu, en viðbætir er eftir systur
hennar, Sveinbjörgu Jóhanns-
dóttur, og síðan nokkrar athuga-
semdir og skýringar eftir Sigurð
Baldursson.
Ólafía Jóhannsdóttir fæddist
árið 1863, að Mosfelli í Mosfells-
sveit, faðir hennar var gáfaður
maður, en alldrykkfelldur og
hafa ýmsir talið, að kvæðið Mess-
an á Mosfelli, eftir Einar Bene-
diktsson, sé um hann. Ólafía ólst
ekki upp hjá foreldrum sínum,
heldur var henni komið í fóstur
hjá frú Sigríði Stephensen i Við-
ey. Tóku þær miklu ástfóstri
hvor við aðra, og hefur það vafa-
laust haft mikil áhrif á telpuna
að fá bernskuáhrif á því höfð-
ingssetri. Þaðan fluttist hún til
Þorbjargar Sveinsdóttur, móður-
systur sinnar, sem er einn af
mestu kvenskörungum fslands-
byggðar fyrr og síðar. Hún bjó
á Skólavörðustíg 11, snotrum
steinbæ, er enn stendur, með
fallegum garði um kring. (Heyrzt
hefur, að nú eigi að rífa þennan
steinbæ, en það er barbarismi,
sem ekki ætti að líðast. Við eig-
um ekki of mikið af menningar
sögulegum minjum). Nærri má
geta að Þorbjörg hefur haft mikil
áhrif á frænku sína, en þær voru
einlægar vinkonur meðan báðar
lifðu. Þorbjörg var föðursystir
Einars Benediktssonar skálds, og
bjó hann í húsi hennar á skóla-
árum sinum. Kynntust þau Ólafía
þá. Ólafía naut kennslu i barna-
skóla . og kvennaskóla, en síðan
gekk hún í menntaskólann um
skeið. Hún var glöð og kát í
æsku, en skapstór og tók sér
margt nærri. Utan fór hún í
fyrsta sinn 29 ára gömul, og gekk
þá í lýðskólann í Askov. Um vor-
ið skrapp hún til Noregs, dvaldist
þar nokkra mánuði og kynntist
störfum Hvítabandsins, sem er
alþjóðlegur bindindiS- og mann-
úðarfélagsskapur kvenna. Gekk
hún í félag þetta. Vakti hún þá
þegar mikla athygli í Osló og
víðar, með framkomu sinni og
fyrirlestrum. Heimkomin starfaði
hún að ýmsum menningarmálum,
en skrapp vestur um haf árið
1897, hélt þar fyrirlestra við góð-
an orðstír og gerðist vinsæl
mjög. Á heimleiðinni kom hún
við í Englandi og kynntist þar
ýmsu hefðarfólki. Síðan starf-
aði hún á Islandi um hríð, stund-
aði þá ýmsa líknarstarfsemi og
vann að bindindismálum. En vor-
ið 1903 fór hún aftur til Noregs
og dvaldist þar í 17 ár. Vann hún
aðallega að líknarstörfum meðal
vændiskvenna og þeirra, er brot-
legar höfðu gerzt við mannfélag-
ið. Er þessi hluti lífssögu hennar
hrífandi og ógleymanlegur. Árið
1916 birtist bók hennar, „Aum-
astur allra“ og vakti mikla at-
hygli.
Ólafía Jóhannsdóttir andaðist
vorið 1924. Lík hennar var flutt
til Islands. Fangarnir í lands-
fangelsinu norska gerðu í fang-
elsisgarðinum blómareit til minn
ingar um hana, en norskir vinir
létu gera andlitsmynd af henni
úr eir, sem afhjúpuð var í Osló
1930. Kristinn Pétursson gerði
myndina.
Annar hluti rita Ólafíu Jóhanns
dóttur er bókin „Aumastur allra“.
Hún fjallar um reynslu höf. af
vændiskonum og kvenföngum
Oslóborgar. Bókin er vel og fjör-
lega rituð og sýnir, eins og minn-
ingarnar, að Ólafía hefur í vöggu
gjöf hlotið ágæta frásagnargáfu
og góða greind. Að bók þessi
hefur hlotið marga lesendur staf-
ar vissulega ekki eingöngu af
hinum fróma boðskap hennar,
heldur og því, hversu vel og
hispurslaust er frá sagt.
Með útgáfu þessari er Ólafíu
Jóhannsdóttur reistur verðskuld-
aður minnisvarði í föðurlandi
hennar. Allur frágangur er for-
I laginu til sóma.