Morgunblaðið - 15.04.1958, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 15. apríl 1958
Jf O R C r 7V fí 1. 4 Ð 1Ð
9
Ásgrímur Jónsson — mirming
ÁSGRÍMUR JÓNSSON fæddist
að Rútsstaðahjáleigu í Gaulverja
bæjarhrepp 4. marz 1876. Foreldr
ar hans voru Jón Guðnason,
bóndi þar, og kona hans, Guð-
laug Gísladóttir. Faðirinn ættað-
ur úr Suður-Þingeyjarsýslu, en
móðirin úr Hrunamannahreppi í
Árnessýslu.
Fjórtán ára gamall leggur Ás-
grímur Jónsson út í heiminn til
að sjá sér farborða og byrja lífs-
baráttuna. Þá liggur leið hans til
Eyrarbakka, þar sem hann ræðst
sem vikapiltur til hins kunna
kaupmanns í „húsinu“, og það
má vera, að þar hafi hinn ungi
sveinn fyrst komizt í náin tengsl
við hljómfagra strengi og mynd-
ir, þau tengsl, sem entust honum
til æviloka. Eitt er víst, að hjá
honum er þegar vöknuð þrá til
myndgerðar. Hann er farinn að
hrífast og finna mikilleik íslenzkr
ar náttúru, skynja til fulls liti
hennar og seiðmagn, hefur öðlazt
þann eiginleika, sem einna lengst
varð förunautur hans um langa
og starfsama ævi.
Frá Eyrarbakka liggur leiðin
norður til Bíldudals, þar sem
Ásgrímur stundar ýmis störf. Þar
mun hann hafa málað nokkuð
af myndum, og liklegt er, að
þar vestra hafi hann ákveðið að
helga ævistarf sitt túlkun ís-
lenzkrar náttúru. Um nokkurt
skeið stundar Ásgrímur síðan
fiskveiðar á skútu, og þegar hann
hefur farareyri handbæran, legg-
ur hann leið sína til Kaupmanna-
hafnar til að stunda þar listnám.
Teningnum er kastað. Sá, sem
ólgar af lífsþrá og hefur komizt
í tæri við listagyðjuna, er ekki
lengur sjálfráður gerða sinna.
Köllun hans til starfsins verður
öllu öðru sterkari.
Eftir nokkurra ára dvöl við
listnám i Danmörku og ferða-
lög suður um lönd, snýr þessi
djarfi og stórhuga bóndasonur
aftur til hinna seiðandi við-
fangsefna íslenzkrar náttúru.
Hann heldur heim. Hann hefur
komizt í snertingu við hina rót-
tæku strauma myndlistar þess
tíma og hrifizt af því, er þá
þótti brjóta í bág við rótgróna
lognmollu. Fremur Dönum eru
það hollenzkir og frakkneskir
meistarar er móta viðhorf og
auka þrótt hins unga myndlistar-
manns, sem sjálfur hafði brotið
blað í þjóðmenningu landa sinna
með því að gerast málari.
Það hefur verið sagt, að mikil
gæfa hafi það verið fyrir íslenzka
þjóð, að brautryðjendur hennar
á sviði myndlistar hafi verið úr
sterkum efnivið, úr því efni, er
að vísu getur svignað í storm-
um lífsins, en brestur eigi. Ás-
grímur Jónsson á manna bezt
skilið þessa lýsingú. Það sýnir
lífsstarf hans, sem hann hefur
eftirlátið þjóð sinni af miklu
örlæti og höfðingsskap.
Það er óþarfi að rekja hér
lengra, hvað á daga dreif fyrir
Ásgrími Jónssyni. Um það þarf
aðeins eitt vitni, sem fær því
lýst betur en nokkur orð. Lífs-
starf listamannsins sjálfs. Allt
það, er hann skynjaði og skóp
fyrir okkur, er nutum þeirrar
gæfu að verða honum samferða
um .ísland, náttúru þess og sögu.
Listaverk Ásgríms Jónssonar
hafa verið ómetanlegt afl i þeim
umbrotum, sem nú eiga sér stað
í myndlist íslendinga.
Brautryðjandinn Ásgrímur
Jónsson hefur með starfsorku
sinni og framsýni vísað þann
veg, sem leitt hefur til þess, að
þróazt hefur með íslenzkri þjóð
fersk og litauðug listgrein, þar
sem hann sjálfur verður um lang-
an aldur talinn sá gróður, sem
ókleift er að skýra frá rótum.
Sá, er þessar línur ritar, getur
ekki skýrt frá persónulegum
kynnum af Ásgrími Jónssyni. Þau
voru sáralítil sem engin. En um
list hins látna öldungs er öðru
máli að gegna. Þaðan eru nær
öll mín kynni af Ásgrími, og
vegna þeirra hafa þessar línur
orðið til. Ég vil *ð lokum óskai
þess, að þessar þakkir mínar til
Ásgríms Jónssonar verði skildar
á einn veg, og viljinn tekinn fyr-
ir verkið, sem gjald fyrir gjöf,
sem þó aldrei verður goldin.
Valtýr Pétursson.
FULLYRÐINGAR um farsæld
manna og vansæld eru tíðast
varasamar, því að jafnvel nánir
vinir vita í raun furðulítið hver
um annan. En ef sá mæli-
kvarði, sem oss er helzt tiltækur,
er lagður á líf og ævistarf Ás-
gríms Jónssonar, hljótum vér að
líta svo á, að hann hafi umfram
allt verið mikill gæfumaður.
Hann lifði beztu þroskaár sín á
morgni bjartsýnnar aldar, hófst
af sjálfum sér til afdrifariks
brautryðjandaferils, og honum
auðnaðist að ganga heils hugar
langa ævi að þeirri list, sem var
honum hvort tveggja í senn,
heilög köllun og óþrotleg upp-
spretta frjórrar lífsnautnar. Fram
til síðustu stundar var hugur hans
sífelldlega bundinn lifandi við •
fangsefnum og hvorki elli né
þungbær sjúkdómur gat lamað
ástríðufulla þrá hans til að leita
uppi nýja fegurð og listrænan
sannleika.
í langri viðkynningu varð ég
aldrei þess var, að Ásgrímur
yrði minnugur nokkurra veru-
legra örðugleika. Þeir hafa, að
öllu vísu, orðið á vegi hans, marg
víslegir og stórir, en hann var
alinn upp úr slíkum jarðvegi, að
hann gat tekið þeim eins og sjálf-
sögðum hlut, og sízt af öllu leyfði
hann þeim að fylla hjartað hatri
og beiskju. Sannleikurinn er sá,
að listferill hans var alla tíð
ótrúlega beinn og krókalaus, og
frá öndverðu naut hann ástúðar
og virðingar með þjóð sinni. Að
kvöldi ævinnar gat hann ekki
einungis litið yfir mikil afrek,
heldur sá hann einnig auðuga og
gróandi list ungs íslands vaxa
upp af þeim jarð^pgi, sem hann
hafði sjálfur plægt.
Ég verð alla tíð þakklátur fyr-
ir að hafa um langan aldur notið
vináttu Ásgríms Jónssonar. Um
öll þau kynni leikur í huga min-
um tært morgunljós, útmánaða-
sólskins, og megi sú hugljúfa
birta fylgja vini vorum heim.
Tómas Guðmundsson.
ÁSGRÍMUR JÓNSSON er hætt-
ur að mála. Áttatíu og tveggja ára
gamall lagði hann til hliðar pens-
ilinn og teikniblýantinn og
kvaddi eins kyrrlátlega og hann
hafði fæðzt og lifað. Stórmennin,
sem mest liggur á hjarta eru eins
og djúpu, vatnsmiklu fljótin, sem
einatt sýnast fara sér svo ótrú-
lega hægt. Áður en sól er af lofti
í kvöld hefur hann lagzt til hvíld-
ar örskammt frá þeim slóðum
þar sem hann sleit barnsskónum.
Honum var aldrei neitt gefið um
„ytra skraut og brellur“, en helg-
aði líf sitt frá vöggu til grafar
guði sínum og köllun.
Ef Ásgrímur Jónsson hefði
ekki svo að segja daglega alla
ævi, fengið ómetanlegan sálar-
styrk frá skilningsríkum og
traustum bróður, og notið hly-
handa hans í blíðu og stríðu, og
síðustu tvo áratugina næstum
ofurmannlegrar ástúðar og nær-
gætni tveggja frændkvenna
sinna, Bjarnveigar Bjarnadóttur
og Guðlaugar Jónsdóttur, sem
bjuggu honum heimili eins og
beztu dætur öldnum föður sín-
um, hefði eflaust verið líkt um-
horfs við dánarbeð þessa dýr-
lega manns og á Ferstiklu fyrir
tæpum þremur öldum.
Þeir sem á næstu áratugum
eiga þess kost að ganga um
þröngu stofurnar, þar sem hann
bjó og starfaði í áratugi, og horfa
á þá fábreyttu muni, sem hann
hafði í kringum sig: tösku-
grammófón, smápíanó, ómálaðan
jrúmbálk, borð og þrjá tréstóla,
munu í lotningarfullri undrun
sjá fyrir sér hinn iítilláta, auð-
uga meistara, sem hafði ekki
unnt sér stundarhvíldar í þrjá
aldarfjórðunga, og bjó við svo
miskunnarlausa og háþroskaða
samvizku, að hann hlaut að fórna
öllu á altari lífsins og þola allar
þær þjáningar, sem gera braut
guðsmannsins beina til algerrar
þjónustu. Aðeins einu sinni í þrjá
áratugi, sem við vorum nákunn-
ugir, heyrði ég hann tæpa á
þeirri spurningu, hvort hann
mundi enn ekki hafa þjáðst nóg.
Þó Ásgrímur Jónsson hafi náð
leikni með pensli og blýanti eins
og þeir einir ná, sem gæddir eru
hinni máttugu snilligáfu, meist-
ararnir, sem sagan ritar gullnu
Hinni helgu u^psprettu eld-
móðsins hélt hann stöðugt óþorn-
aðri. Sannfæringin um mátt og
göfgi mannssálarinnar var stál-
fjöðrin í sál hans og verkum.
Töframáttur verka hans lyftir
okkur hátt lyfir flatneskju meðal-
mennskunnar fjarri grámyglu
■dauðlegra, þeirra er skrifa núll-
in í menningarsöguna. Hann hat-
aði allt „systém" — það er í eðli
sínu af hinu illa, sagði hann,
nema við séum herrar þess en
ekki þrælár. Ytri fonn verka
hans hafa verið eftirlíkt, en
kjarni snilldarinnar, þetta hóg-
væra dikka-dikk hjartans, guð-
móðurinn sjálfur, verður ekki end
ursagður af öðrum. List hans er
sem eðalmálmur, búinn töfrum og
kynngi. Ægifegurð landsins skynj
letri á töflur sínar, var hann þó
aldrei málari skynseminnar og
formtöfranna. Þjónusta við æðri
köllun var upphaf og inntak
allra verka hans, og hann var
í vissum skilningi sannkallað
barn náttúrunnar.
Ásgrímur Jónsson málaði ekki
fyrirmyndirnar í náttúrunni og
lífinu, hann málaði frumkraftinn,
veðrin og máttarvöldin — ljósið
frá himnum. Hið undursamlega,
síbreytilega, almáttuga sólarljós.
Hið streymandi afl, sem gefur
heimi okkar líf og liti, titrandi,
æsandi morgungeislana, sem
smjúga inn í sálina og tendra
hinn hamslausa, síunga fögnuð,
sém gerir okkur kleift að lyfta
hinni svellþungu jörð upp fyrir
flatneskju hversdagsins. Sá, sem
ekki skoðar list Asgríms Jónsson-
ar úr þeirri hæð, fær aldrei notið
hamingjunnar, sem hún veitir, né
skilið hvers vegna hann átti í
engu samleið með því smáa og
lága, sem fjöldinn lifir fyrir.
Ragnar Jónsson.
A
„Þeim, sem xvinnar magn fyrir
móðurlands gagn
hafa mestum af trúnaði þreytt,
hljómar alþjóðar lof yfir aldanna
rof,
því þeir óbomum veg hafa greitt“
1 DAG eru lyngmóagöturnar við
Kaldá hvítar og þögular, döggin
drýpur í Húsafellsskógi, jörðin er
eins og munaðarlaus. Hinn mikli
meiður, stórviðurinn sem öðrum
veitti skjól, en jafnframt skugga,
er fallinn. Ásgr.mur er dáinn.
Hér er helgur staður. Hér mál-
aði Ásgrímur. Hér talaði Guð.
Verk hans eru helgiljóð um heið-
in fjöll og hljóðrar auðnar mátt.
Hann málaði Guði til dýrðar.
Ungur hlýddi hann hinu djúpa
þögula kalli listarinnar — lífinu
sjálfu og hann kaus að vera það
sem erfiðast er — Ustamaður og
manneskja í senn.
aði hann sem guðlega vitrun —
hann var fulltrúi guðanna sem
stráði opinberunum yfir jörðina.
Ásgrímur var málari lífsgleðinn-
ar, hamingjunnar, málari tak-
markalausrar hrifningar og fagn
aðar yfir ljósi heimsins.
Starf hans er einn samfelldur
óður, lofsöngur um sólstafað
landið, og tign óbyggðana. List
hans er borin uppi af guðmóði,
afli sem er ógreinanlegt frá þjóð-
arhjartanu, gagnsýrð heitri og
innilegri ást til efnisins og hand
verksins og mögnuð seiðandi
töfrum skynrænnar ástar.
Verk hans veita okkur írum-
stæða nautn, líkt og svalur hnúka
þeyr, blóm eða hörpuskel við
ströndina.
Öll list hans er mögnuð vold-
ugri ástríðu, hafin yfir alla skóla
og reglur, þrungin lifandi krafti
œðandi skáldsálar, sem brýzt und-
an álagafargi þögulla og dimmra
daga og skapar sér nýja, bjarta
innri veröld utan hins þrönga
sviðs múgsálarinnar. í verkum
hans birtist mannssálin öll, óháð
og alfrjáls, með öllum sínum
ástríðum, sorgum og gleðiþáttum.
Hann var eins og hlaðinn afli hins
frjálsborna manns er ekki vill
krjúpa né þjóna.
Snilligáfa hans, göfug sál og
hans stóra heita hjarta mun í
gegnum aldirnar lýsa sem kyndill
andlegs frelsis og í glóðarbjarma
þeirrar myndar mun list hans
lifa sem hrópandi áminning til
allra skapandi listamanna um að
láta ekki bugast né kúgast af
ytri aðstæðum — láta ekkert tefja
listþróun sína en skapa sér sjálf-
ur reglur, hefja vilja sinn til lög-
máls. Þann dag er við ekki nenn-
um að fylgja þeim fáu mönnum
að málum er þora að eiga sér hug-
sjón og fylgja henni, er ekki leng-
ur bjart.
Ásgrímur málar ekki lengur,
en andi hans, verk hans og seið-
mögnuð snilli, talar enn til okk-
ar, hrífandi, hvetjandi og styrkj-
andi. Megi hinn svali vorþeyr,
sem jafnan lék um starf hans
feykja burtu úr hugum okkar
lögnmollu og skúmi sem annars
hefði meinað okkur að horfa ber-
um augum á leyndax-dóma lífsins.
Svo verður minning hans bezt
heiðruð að listamenn taki hann
sér til fyrirmyndar og starfi ein-
'beittir af hi-einum hug og vilja
í sama anda fyrir listina — fyr-
ir velferð lands og þjóðar.
Allar komandi kyxxslóðir ís-
lands munu með virðingu og þakk
læti minnast hans sem eins bezta
og ágætasta manns er land vort
hefur alið.
Ásgrímur hefur nú lagt hörp-
una við fætur þagnarinnar.
En tónar hennar munu lengi
hljóma.
Veturliði Gunnarsson.
Sögufélagið fœrir út kvíarnar
Fjölgun félgsmanna aðkallandi mál
urra muna. Hefur það samið við
ísafoldarprentsmiðju um að taka
að sér að Ijúka við útgáfu Lands
yfirréttardómara. Þeir verða því
ekki framar með árbókum félags
ins, en félagsmenn fá þá með sér
stökum kjörum hjá útgefanda.
Á þessari útgáfu að verða lokið
eigi síðar en 1960. Mun félagið
nú snúa sér að nýjum verkefn-
um, og eru Sýslulýsingar eitt
þeirra. Þá er og í ráði að gefa
út safn af bréfum og skýrslum
úr plöggum Landsnefndarinnar
frá 1770, eitt eða tvö bindi, um
20 arkir- hvort.
ÞORKELL Jóhannesson háskóla
rektor, formaður Sögufélagsins,
átti fund við fréttamenn fyrir
nokkru í hinum nýju húsakynn-
um bókaverziunar ísafoldar og
skýrði þeim frá starfi félagsins.
Kvað hann Jón Þorkelsson
(forna) hafa stofnað félagið og
veitt því forstöðu til dauðadags,
en þá tók Einar Arnórsson við
því. Við fráfall hans varð Þor-
kell Jóhannesson formaður fé-
lagsins.
Sögufélagið er eina bókaútgáfu
félagið sem gefur út heimildar-
rit um sögu landsins, og hefur
það verið stórtækt í útgáfustarf-
semi sinni. Nú er komið út 28.
númerið af ritum þess, en mörg
ritin hafa verið stórverk í mörg-
um bindum. Þetta síðasta rit er
’Sýslulýsingar 1744—1749, mikið
verk, 348 bls. að stærð með ýt-
arlegri nafnaskrá. Bjarni Guðna
son hefur ritað formálann.
Sögufélagið er nú rúmlega
hálfrar aldar gamalt, og hefur
hagur þess verið heldur erfiður
hin síðari ár. Hefur félögum
fækkað að mun og eru nú aðeins
um 800, og hefur félagið því ekki
getað beitt sér sem skyldi í starfi
sínu. Er það illa farið, því næg
eru verkefni fyrir slíkt félag sem
þetta og reyndar þjóðarnauðsyn
að efla það eftir mætti.
Félagsstjórnin hefur nú ákveð
ið að auka útgáfu sína til nokk
Félagsmenn mega þannig búast
við að fá í hendur árlega um 40
arkir prentað máls, tvö 8—12
arka hefti af Alþingisbókum og
tímaritinu Sögu og um 20 arka
bók með sérstökum kjörum frá
ísafoldarprentsmiðju. Þá er þess
að geta, að nýir félagsmenn njóta
beztu kjara um kaup á eldri for-
lagsbókum félagsins.
Helzta áhugamál Sögufélagsins
nú er öflun nýrra íneðlima, og
þá einkum ungs fólks. Starf þess
má með engu móti niður falla,
og geta þeir, sem áhuga hafa á
þátttöku í störfum þess hringt
eða skrifað til ísafoldarprent-
smiðju, sem annast prentun og
útsendingu félagsbóka. Árgjald-
ið er kr. 80.00, og fyrir það fá
meðlimir 600—700 bls. lesmals.