Morgunblaðið - 14.04.1971, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MBDVIKUDAGUR 14. APRÍL 1971
15
Guðbergur Bergsson, rithöfundur;
Kringum Borges
1 dag er Borges vaentanlegur til
landsins og hefur Guðbergur
Bergsson af því tilefni ritað eft-
irfarandi grein fyrir Morgun-
blaðið.
Ætli einhver maður sér það undar-
lega verk að skrifa um Borges og skáld
skap hans, þarf sá sami þegar í upphafi
að gera sér ljósa grein fyrir því, að
ætlunarverk hans er óvinnandi. En
vilji hantn engu að síður leysa af hendi
verkið, þá ber honum að vinna það á
þann veg, og skila því þannig af sér,
að auðsætt verði hverjum manni, einn-
ig honum sjálfum, að þegar verkinu er
lokíð er það ennþá óunnið. Þessu er
farið á svipaðan hátt og þegar horft er
á Harnlet í leikhúsi, eða hann lesinn í
bók, maður fer í gegnum verkið, fálmar
eftir handfestu, flettir, horfir og hugs-
ar, en eftir sem áður er Hamlet jafn
ólesinn og óskilinn í sínu margræði,
sinni dul, sínu eðli: eilífð sinni, Og það
sama er hægt að segja um Borges. Og
þá er auðveldast, vamætti manns til
huggunar, að slá fram staðhæfingu:
Borges er ekki til, heldur aðeins verk
hans. En slik orð eru aðeins sðgð orð,
og að þeim sögðum er maður engu nær
í leitinni að höfundi, því að efniviður
verka hans, Borges sjálfur, og persón-
ur hans — ímyndaðar, sögulegar, raun-
verulegar — þetta þrennt er órjúfan-
legur þríhyrningur á leiksviði skáld-
skaparins, þar sem Borges ýtir af stað
atburðarás í samsetningi einhverrar
ókennilegrar tiðar, sem hvorki er for-
tíð, nútíð, né framtíð, heldur einhvers
konar ætíð galdursins: skáldskapartíð.
En sá líkami, sem fékk nafnið Jorge
Luis Borges, fæddist S Buenos Aires,
Argentinu, þann 24. ágúst 1899, og er
hann nú á sinni löngu för um tímann
og rúmið orðinn eitt fremsta skáld ofck
ar aldar, og færastur þeirra smiða
hennar, sem fengizt hafa við að táiiga
tálmyndir hugans.
Líf Borges er fremur fátækt að því,
sem nefnt er ytri atburðir, en verk
hans eru þeim mun auðugri að innra
lífi, sprottnu af hugsun, lestri, einangr-
un og ástundun þeirra fræða, sem hægt
væri að kalla stærðfræði sálarinnar. Úr
rannsóknum sínum og sýnum hefur
Borges unnið efni — einslags hringlaga
reikningsdæmi fytrir forvitna lesendur
— í sögur, ljóð og ritgerðir um Sögu
eilífðarinnar, Mannkynssögu vansæmd-
arinnar, Alephinn, Garð stíga, sem
kvíslast og Skáldskap, svo aðeins ein-
hver dæmi séu nefnd, og er vinna hans
gædd þeirri náttúru, að varhugavert
væri að flokka hana undir einhverja
afmarkaða bókmenntagrein. Verk hans
eru fyrst og fremst bókmenntaiðja.
Lesandi Borges verður sjaldan þeirr-
ar sælu aðnjótandi, að hann viti með
vissu — að vita vissu sína er óvitrum
sæla — eftir lestur ljóðs eða sögu,
hvort þeirra hann las, eða ritgerð. En
jafnvel sá maður, sem gæddur er í rík-
um mæli eðli bykkjunnar skynjar eftir
snertingu við verkið, að höfundur þess
hefur komið huga hans á tölt, kastað
honuim út fyrir vajnatroðning lesandains,
og gert honum tvo kosti við gullið hlið
skáldskaparins — úr þvi að hann hóf
þessa lestrarför, sem hann hefði
kannski aldrei átt að hætta sér í —
annaðhvort að farast í þessu óvænta
bókmenntaslysi, eða iifa sem nýr skynj
andi eftir höfuðhöggið, sem hann hlaut
við lesturinn. Að þessu leyti svipar
þeim saman, verkum Borges og Mondri-
ans: annaðhvort erbu með þeLm eða á
móti þeim. Að loknum kynnum kemur
hlutleysi ekki til greina.
Vegna kröfunnar, sem verkin gera til
hvers og eins, sem kynnist heimi þeirra,
er veröld Borges ekki veröld allra, sizt
af öllu dvalarstaður og hæli þess hug-
arfars, sem vill móta manninn í mynd
einslags líkneskis og líma hann með
limi, sem límir allt, á stall í garði högg-
myndaheims, þar sem maðurinn stend-
ur óhagganlegur um aldir alda, full-
komlega skilinn, skilgreindur, og end-
anlega flokkaður safngripur með lítið
spjald Við hliðina, þar sem nýjum gest-
um er unnt að lesa laukréttar skýr-
ingar á honum.
Borges hefur oft verið ásakaður fyr-
ir, og það kannski réttilega, vegna þess
Jorge Luis Borges.
að ásökunarþörfin er eitt af frumskii-
yrðum andlegs frelsis, að í bókum sín-
um finni hann ekki til i stormi tímans.
En þegar kröfur af þessu tagi eru born-
ar fram, þá er oftast einungis átt við
einn ákveðinn storm, austanvind eða
vestan, ellegar golu einhverrar lista-
stefnu og sfcóla, þegar á hverjum t)íma
blása ótai vindar og veðraviti tímans
er tíminn sjálfur. Verk hans eru sögð
vera ósuðuramerísk. Hvað þessu við-
Víkur, eins og flestu, sem Borges snert-
ir, er erfitt að færa hann í flokk, ann-
an en sérflokk hans sjálfs, þó að nafn
hans standi í skáldabununni: Asturias,
Borges, Carpendier, Cortázar, Gareía
Marquez, Lezama Lima og Vargas
Llosa, þegar minnzt er á suðuramerísk-
an skáldskap i ræðu og á prenti; en þá
vill Guimaraes Rosa gleymast, sem
skrifar á brasiisku og er þeim flestum
fremri. í verkum Borges finnst varla
neitt af því, sem evrópskir hafa rang-
lega skilgreint sem sér-suðurameriskt,
hið svonefnda litrika líf, sem engist í
kvöl undir svipu seldra liðþjálfa, atað
blóði og bundið kúgun: efniviðurinn,
sem kulvisir evrópskir menntamenn og
viskívinstrisinnar vilja lesa um heima í
stofunni sinni og ræða yfir glasi. Þessi
einstaða verka Borges — en þó má auð-
veldlega sjá samhengi þeirra innan sér-
stöðu argantínskra bókmennta meðal
bókmennta annarra þjóða Suður-
Ameríku; út í það verður ekki farið hér
— hefur leitt til þess, að hann hefur
efcki þurft, eins og svo mörg sikáld, að
taka aftur hugsjónir æskuverka sinna
með elliverkum sínum, þegar plathug-
sjónir þessar eru orðnar að daunillu
gubbi, sem hrörleg og elliær gam-
almennin éta ofan I sig fram í andlátið
við fögnuð og huggunarríkt klapp
sinna fornu fjandmanna.
Bæði í list og félagsmálum hefur
Borges verið óvenju trúr sínu aldamóta
frjálslyndi. En sökum þess óbifanleiks
í skoðun, sem ópóiitísk ljóðskáld eru
oft gædd, bitnaði á honum rétt fyrir
vaddatöku Perons, á tima hereinræðis-
ins, hin sérkennilega tegund fyndni,
sem einræðisöfl nútímans beita í um-
gengni sinni við menntamenn og skáld,
reyni þau ekki að stimpla á þannig fólk
stimpil geðveikinnar og taka það úr
umferð. Kom fyndni þessi fraun í því,
að stjómin svipti hann bókavarðar-
embættinu, en skipaði hann þess í stað
i embætti umsjónarmanns með sölu á
kjúklingum, hænsnum og kanínum, sern
ólæsir bændur selja á sveitamörk-
uðum. Þrátt fyrir spé yfirvaldanna tók
Borges að sér formennsku Argentínska
rithöfundasambandsins á hættutímum
Perons, þegar alla fundi félagsins
þurfti að halda undir vakandi auga
lögreglunnar; hóf Borges þá fyrirlestra
hald á vegum félagsins um aust-
urlenzka heimspeki, sem hefur að sjálf-
sögðu alveg farið fram hjá hænuhaus-
um umsjónarmanna lögreglunnar, þótt
þeir þyrftu að sitja undir mess-
unni skyldunnar vegna. Á sama tíma
gaf hann út bók, sem hann nefndi Aðrir
rannsóknarréttir. og er sú bók eitt
þekktasta verk hans.
Afstaða hins háðska áhorfanda 'nlut-
anna er afar rik i verkum Borges. Hið
algera hlutleysi, næstum því Islend-
ingasagnalegt og heiðið, er þó enn rík-
ara. Eins og fyrir daga kristninnar, áð-
ur en hugtökin gott og illt komu til
skjalanna, eru persónur verka hans
hvorki illmenni né englar — það er
næstum því hægt að segja, að þær hafi
ekkert meðvitað eðli: örlögin stýra
þeim — og því síður er skapgerð þeirra
ofsaleg eða af illum eða góðum toga
spunnin (þær eru gerendur), eins og
skáldskaparpersónur urðu eftir komu
rómantísku stefnunnar, en þó sér í lagi
við úrkynjun hennar, þegar skáldin
reyndu í verkum sínum að hræra les-
andann til andúðar eða samúðar með fá-
vislegri einföldun manneðlisins. Með
því að stefna saman andstæðum öflum,
svo að hægt yrði að skapa spenmu,
tókst skáldunum frábærlega að græta
kaupmenn og þvottakonur þeirra, sem
stundum var eini tilgangur verkanna;
úthelling tára. Eftir þvi sem kunnátt-
an jókst í að skapa spennu, tókst skáld
inu betur og befur að taka alla hugs-
un frá lesandanum og eftir að hafa
rækilega svipt hann vitinu, hellti skáld
Guðbertrur Bergsson
ið í gapið úr pottum heitra og kaldra
tilfinninga, svo að lesandinn var ýmist
bólginn aif gráti eða reiði, en vitsmun-
irnir skruppu saman eins og skjóða.
Vegna óskapanna, sem yfir lesandann
dundu, reyndist auðvelt að halda hon-
um vakandi, eða andvaka, í bólinu —
og er það enn þá á sumum stöðum tal-
ið höfundi til hróss, takist honum að
halda vöku fyrir vinnandi fólki á
mörkuim hlátuirs og gnáts tiil morguns.
Vegna þess hvað sjaldan var skírskot-
að til vitsmuna eða hugsunar lesand-
ans, sem tók við endalaust, eins
og neytandinn og sjórinn, fann hann
sig í ertibókmenntum þessum, því að
þótt einhver sé skyni skroppinn, þá er
hann þó alltaf gæddur sínum til-
finningum; og varð þetta til þess, að
almennt vilja menn þekkja sig í bók-
um, rétt eins og þær væru spegillinn í
ganginum heima hjá þeim.
Eins og Ortega y Gasset sagði um
Debussy í bók sinni La deshumaniza-
ción del arte: með komu hans er hægt
að hlusta með spekt á tónlist, án ölvum-
ar og tára, getur hver maður athugað
verk Borges, án þess að eiga á hættu
að afskræmast í framan. 1 stað leiks á
strengi tilfinninganna, birtist leikur
listar Borges víða sem leikur leiksins
vegna, stundum er málið hreyfiafl henn
ar, eða persónur hans færast úr stað
eftir því, hvemig hann slær á trumbur
vitsins, og i önnur skipti leikur hann
með leik sínum á vitið, vekur undrun,
furðu og hugsun. En leikmáti hans er
ekki ætíð laus við að vera táknrænn,
og sjaldnast er hann vitsmunalega
hreinn eða stærðfræðilegur í byggingu,
vegna þess að Borges er ekki heimspek
ingur, sem spyr sig grundvallarspurn-
ingar, heldur heimspekilegur og í ætt
við hugsuðinn. En fremst af öllu er
hann skáld, þar af leiðandi hverfa per-
sónur og atburðarás verka hans þegar
minnst varir frá raunveruleika efnis-
heimsins, hlutirnir hverfa úr réttu
sögusamhengi og hljóta vídd ímyndun-
araflsins og gæðast tima mannsins,
þetta sem grískir kölluðu epos og Hegel
sagði að samsváraði orðinu saga, en nú-
tímaíslendingar nefna epík. Þrátt fyrir
söguna í verkunum bera þau líka blæ
ljóðsins, spakmælisins, og höfuðein-
kenni þessa tvenns, brotsins; þótt
Borges rækti ekki brotið sem sérstaka
listgrein að hætti Nofwaliis. Rétt er að
segja, að hinir stuttu þættir hans geymi
söguvídd brotsins.
Maðurinn þekkir ekki samtíð sina
sem heild, hvað þá söguna, og hann
skynjar ekki einu sinni sjálfan sig sem
samfellt kerfi. Sjálfur er hann einstakl-
ingur, brot af samfélaginu. Allur skiln-
ingur mannsins er í molum. Þekking
hans á fortíðinni er byggð á brotum,
sem fundizt hafa, eða á sneplum. Upp-
eldi sitt í fagurfræði, svo ég noti orð
Sehillers, hlaut hann af umgengni við
þessa fundnu snepla og brot: limlestar
styttur í söfnum eða i rústum
borganna, brotin og samanlímd ker.
Maðurinn dáist að neflausum, róm-
verskum höfðum, handleggjalausri
Venus, og skálduðum lágmyndum úr
hofum Assiríu. Hann verður hugfang-
inn af leifum kvæða eftir Alkman og
Heiðarvígasögu. Og kannski mundi
manninum finnast þessi list, sem hann
tignar og segir vera háleita, bæði vera
ljót, þung og ólistræn, væri hún feng-
in honum í hendur heil og óbrotin.
Ég veit ekki, hvaðan áhugi Borges á
íslenzkum bókmenntum er kominn, eða
af hverju hann stafar. Kannski af því,
að amma hans í föðurættina var ensk
og hvað tiltölulega stutt er á milli fom-
ensku og íslenzku, en nafnið Borges er
portúgalskt að uppruna. Bankar og
vínflöskur bera það nafn, en ég veit
ekki, hvort slíkt á nokkuð skylt við
skáldið, nema banki og vín sé notað um
Borges sem kenning. (Ef til vill sökum
sins portúgalska uppruna er svipmót
sumra kvæða hans og heimspekihugs-
un hans á margan hátt náskyld
Pessoa.)
Borges mun fyrst hafa kynnzt
íslenzkum skáldskap i Svisslandi, á
námsárum sínum, þegar fjölskylda
hans tepptist þar i heimsstyrjöldinni
fyrri, og þá gegnum þýzkar þýðingar.
Borges hóf feril sinn sem ljóðskáld og
byrjaði tiltölulega seint að skrifa sög-
ur. Fram eftir aldri fylgdi hann stefnu
spænsku ultraistanna, sem höfðu sér-
staklega á stefnuskrá sinni endumýj-
un líkinga og Mkingamáls. Borges mun
þá hafa bæði vitað um kenningar í
arabiskri og íslenzkri ljóðagerð, sem
eru hvort tveggja, skýldar og óskyld-
ar, eins og arabiska og fornnorræna
flótitan í myndliist. Þekkiinigin á kennánig-
unni, Góngora og Mallarmé, munu hafa
tengt hann hópi ultraistanna, sem hann
seinna hvarf frá og áleit vera á rangri
leið. Sjálfur héit hann sina eigin. Árið
1933, ef ég man rétt, birti hann grein,
sem hann nefndi Las kenningar, en
kenningar í ljóðlist áleit hann vera
fyrsta merki um vandlega íhugað orð-
færi í eðlisbundnum skáldskap, um
leið og hann viðurkenndi, að kenning-
tn hafi komið fram á hnignunarskeiði
ákveðins ljóðforms. Seinna skrifaði
hann aðra ritgerð um kenningar og
nefndi hana þá La metáfora, Orðlík-
ingin. Borges var þá horfinn af vegum
ultraistanna og kenninganna — þótt
hann losni reyndar aldrei við þær: að
mínu viti tóku þær einungis á sig nýtt
form og leituðu útrásar í sögum hans —
og tók hann þess vegna undir orð
Benedetto Croce um innantóm í ljóða-
gerð itölsku ofhlæðisskáldanna á XVIL
Framhald á bls. 20.