Morgunblaðið - 21.01.1984, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. JANÚAR 1984
Minning:
Sigurbjörg Björns-
dóttir Deildartungu
Tímans straumur líður fram
óstöðvandi. Háöldruð merkiskona
er nú horfin í djúp hans, ein þeirra
sem neyttu krafta sinna í árdaga
þessarar aldar til að hefjast upp
og lyfta um leið umhverfi sínu,
landi og þjóð, vinna ræktunarstörf
í bestu merkingu þess orðs; draga
fólkið upp úr hversdagslegu vol-
æði og sinnuleysi, leita sífellt
hærri markmiða.
Sigurbjörg í Deildartungu and-
aðist í Sjúkrahúsinu á Akranesi
12. janúar 97 ára að aldri. Hún var
fædd á Löngumýri í Skagafirði 18.
nóvember 1886, dóttir Soffíu
Björnsdóttur og Björns Bjarna-
sonar síðar bónda í Brekku, sem
þá var ekkjúmaður. Foreldrar
hennar giftust bæði síðar.
Þau Björn og Soffía voru bæði
bókhneigð og fróðleiksfús og
minnug með afbrigðum og höfðu
mikla frásagnargáfu. Kom
snemma í ljós að dóttirin var
gædd þessum hæfileikum í ríkum
mæli. Var það mál þeirra sem
sögðu Sigurbjörgu til undir ferm-
ingu að skarpgreindari unglingi
hefðu þeir ekki kynnst.
Fyrir framan mig liggur gulnuð
pappírsörk. Það er bréf, sem Sig-
urbjörg hefur skrifað föður okkar
vestur yfir Vötnin 30. janúar 1906.
Þá var hún tvítug að aldri. Þar
segir svo meðal annars: „ ... því
hafi ég sterka þrá til nokkurs, þá
bendir hún mér ætíð á hið sama
markmið (þekkinguna) og gjörir
hana mjög eftirsóknarverða í aug-
um mínum, en ég er of ósjálffær
til að komast fram á svo torsóttri
og vandfarinni leið.“
í bréfinu kemur annars skýrt
fram sú ást og ræktarsemi þessar-
ar ungu stúlku við foreldra sína og
systkini, sem ætíð sannaðist alla
hennar löngu ævi. Hins vegar á
hún í sálarstríði og er ósátt við
umhverfi sitt og það sem þar er í
boði. Sterk og sívökul er löngun
hennar til að láta reyna á hæfi-
leikana, brjótast úr viðjum van-
ans, en til þess skorti flest föng.
Þó fór svo að þetta sama ár
hleypti Sigurbjörg heimdraganum
og fékk inngöngu í lýðskóla Sig-
urðar Þórólfssonar á Hvítárbakka
í Borgarfirði. Þar dvaldist hún tvo
vetur til 1908, og á þeim slóðum
biðu hennar mikil örlög og fram-
tíðarsaga.
Að loknu námi hélt Sigurbjörg
aftur norður í Skagafjörð og var
þar kennari næstu vetur í sveitun-
um vestan Héraðsvatna. Þá dvald-
ist hún að nokkru hjá foreldrum
mínum og hálfsystrum sínum, var
kennari þeirra og fyrirmynd og
treysti ættarböndin við föður sinn
og fjölskyldu hans.
Það átti þó ekki fyrir Sigur-
björgu að liggja að dveljast lang-
dvölum í Skagafirði. Á Hvítárvöll-
um hafði hún vakið eftirtekt fyrir
gáfur og gjörvuleika og þar hafði
hún kynnst ungum efnismanni,
sem réð þá fyrir búi aldraðrar
móður og stóð til arfs að einu
stærsta höfuðbóli í Borgarfirði.
Það var Jón Hannesson í Deildar-
tungu. Árið 1913 sótti hann brúði
sína norður í Skagafjörð.
Að norðan fylgdu Sigurbjörgu
Soffía móðir hennar sem dvaldist
hjá henni til dauðadags og börn
hennar tvö, ennfremur kom suður
nokkru seinna yngsta systirin úr
barnahóp föður hennar sem síðan
ólst upp í Deildartungu og dvald-
ist þar til fullorðinsára.
Það var mikið í fang færst fyrir
unga stúlku, ókunnuga heimilis-
háttum og umhverfi að setjast í
gamalgróið stórbú og taka við
allri stjórn þess innan étokks með
öllu sem því fylgdi. En það kom
brátt í ljós að húsfreyjuna í Deild-
artungu skorti hvorki hug né dug í
vandasamri stöðu, enda hafði hún
eignast afbragðs mann sem studdi
hana dyggiiega. Samtaka héldu
þau uppi reisn staðarins alla
stund með ærinni útsjón og at-
orku. Jón í Deildartungu gerðist
einnig forystumaður í málum
sinnar sveitar og sýslu og húsmóð-
irin aðflutta aflaði sér vinsælda og
virðingar heimilisfólks, nágranna
og sveitunga. En mörg voru árin
erfið og daglega störf óþrjótandi.
Einhvern veginn fann þó Sigur-
björg tíma til lestrar og fylgdist
vel með því sem gerðist. Þekk-
ingarleitin var henni alltaf jafn
eftirsóknarverð og hún var sífellt
að læra, ekki minnst af samskipt-
um við háa jafnt sem lága í
hversdagslífinu.
Þeim Sigurbjörgu og Jóni varð
átta barna auðið sem upp komust,
hið niunda misstu þau ungt. Sár
harmur var þeim hjónum kveðinn
er sonur þeirra, Sveinn Magnús,
lést eftir skamma legu, efnispiltur
mikill 17 ára að aldri. Mér verður
ávallt í minni bréfið, sem Sigur-
björg skrifaði okkar þá norður.
Það var henni líkt, hóglátt, hlýtt
og æðrulaust, en þó skein úr orð-
unum sami sigurviljinn sem ávallt
einkenndi hana. Hún lét ekki bug-
ast hvorki gagnvart sorg né dauða
og mér hefur síðan verið ljóst,
hvilík hetja þessi kona var.
Jón í Deildartungu dó 1953 eftir
40 ára sambúð þeirra hjóna, en
Sigurbjörg dvaldist enn um sinn
hjá sonum sínum í Deildartungu.
Síðustu árin bjó hún í skjóli barna
sinna í Reykjavík og naut óbrigð-
ullar umhyggju þeirra til hins síð-
asta. Hún var ótrúlega ern and-
lega og líkamlega, en varð fyrir
slysi síðastliðið sumar og var þá
ljóst hvert stefndi, en lífsþróttur-
inn var ótrúlega mikill og þvarr
síðar en við mátti búast. Næstum
heil öld er afar langt æviskeið á
mælikvarða okkar jarðarbarna.
Margar kynslóðir koma og fara.
Hvernig fer um þá fáu, sem lifa
allan þennan aldur við breytileg
kjör? Sigurbjörg Björnsdóttir
fylgdi tímanum alltaf undra vel.
Hún var svo laus við fordóma í elli
sinni, hafði svo átakalausan skiln-
ing á breytingum hið ytra í þjóð-
lífinu og nýjum lífsháttum fólks
að margir langtum yngri máttu
blygðast sín. Henni fannst for-
sjónin stýra öllu harla vel. Per-
sónuleg reynsla hennar náði yfir
langan tíma. Hún var hafsjór af
fróðleik og unun var að hlýða á
frásagnir hennar. En mat hennar
á mönnum og tímum var öfgalaust
og raunsætt.
Með þessum fátæklegu orðum
vildi ég votta systur minni þakkir.
Við sáumst aðeins einu sinni áður
en ég var tvítugur og hún fimm-
tug, en oft eftir það. Mér fannst þó
barni og unglingi að stóra systir
væri mér stundum furðulega ná-
læg, þó að fjöll og heiðar væru á
milli okkar. Hún sýndi í ótal
mörgu umhyggju fyrir ungum
bróður af annarri kynslóð. Ég veit
að við öll systkin hennar höfum
sömu sögu að segja. Hún var
okkur öllum vinur, ráðgjafi og
hjálparhella, þegar til þurfti að
taka. Öll dvöldum við í hennar
húsum, lengur eða skemur. Margir
óskyldir sem henni stóðu nærri á
vettvangi lífsins nutu hjá henni
skjóls og verndar. Það munaði um
Sigurbjörgu, þegar hún tók að sér
málsvörn fólks sem stóð höllum
fæti í lífinu, og það varð margt á
langri leið.
Launi nú guð henni að verðleik-
um og megi ættjörðin eignast
margar slíkar dætur.
Andrés Björnsson
Frú Sigurbjörg Björnsdóttir frá
Deildartungu lézt á sjúkrahúsinu
á Akranesi fimmtudaginn 12.
janúar slíðastliðinn. Hafði hún
legið þar í nokkra mánuði eftir að
hún varð fyrir því óhappi að fót-
brotna við fall á gólfinu heima hjá
sér.
Sigurbjörg Björnsdóttir var
fædd norður í Skagafirði 18. nóv-
ember 1886, dóttir Björns Bjarna-
sonar bónda á Löngumýri og
Soffíu Guðbjargar Björnsdóttur.
Hún átti nokkur hálfsystkin,
yngstan þeirra Andrés Björnsson
útvarpsstjóra. Sigurbjörg gekk
ung á Hvítárbakkaskóla hjá Sig-
urði Þórólfssyni. Eitt sinn var
nemendum þaðan boðið að Hvann-
eyri. Var þá Sigurbjörgu falið að
flytja ræðu fyrir hönd þeirra. í
hópi Hvanneyringa var þá ungur
Borgfirðingur, Jón Hannesson frá
Deildartungu. Varð hann mjög
hrifinn af ræðu Sigurbjargar og
þetta varð upphaf að kynnum
þeirra. Þau kynntust 10. maí 1913.
Mikið jafnræði var með þeim
hjónum Jóni Hannessyni og Sig-
urbjörgu Björnsdóttur. Jón var
framfarasinnaður félagshyggj-
umaður og foringi sveitunga sinna
á flestum sviðum. Hann var lengi
hreppsnefndaroddviti og formað-
ur ungmennasambandsins. Sigur-
björg var mikil gáfukona og fé-
lagshyggjumanneskja.
Kvenfélag Reykdæla var stofn-
að 8. júlí 1928, og var Sigurbjörg
fyrsti formaður þess. Gegndi hún
því starfi í 23 ár. Hún var einn
aðalhvatmaður að því, að gefið var
út handskrfað blað „Gróður". Var
það lesið upp á fundunum og varð
mjög vinsælt. Sigurbjörg var í
fyrstu sambandsstjórn borgfirska
kvenna (1930). Hún var þá féhirðir
og sat í stjórn til 1944. Á 25 ara
afmæli sambandsins árið 1956 var
hún kosin heiðursfélagi.
Börn þeirra Jóns og Sigurbjarg-
ar eru: Hannes, rafvirki í Reykja-
vík, Björn, bóndi í Deildartungu,
kvæntur Unni Jónsdóttur. Hann
er látinn fyrir nokkrum árum.
Vigdís, skólastjóri Húsmæðra-
skólans á Varmalandi og síðar
Húsmæðrakennaraskóla Islands,
Soffía Guðbjörg, kennari, Ragn-
heiður, gift Birni Fr. Björnssyni,
fyrrum sýslumanni í Rangárvalla-
sýslu og Guðrún, gift Helga Þór-
arinssyni framkvæmdastjóra í
Reykjavík. Eina dóttur misstu þau
unga, og einn sonur þeirra,
Sveinn, lézt 1939, 17 ára að aldri.
Hann dó úr botnlangabólgu og
varð þeim mikill harmdauði.
Eftir lát manns síns 1953 bjó
Sigurbjörg nokkur ár með Andrési
syni sínum í Deildartungu. Árið
1967 fluttist hún til Soffíu dóttur
sinnar á Kaplaskjólsveg í Reykja-
vík og bjó þar með henni og Sigur-
björgu dóttur hennar.
Sigurbjörg náði mjög háum
aldri og bar ellina frábærlega vel.
Ég var í veizlu, sem afkomendur
hennar héldu henni á níræðisaf-
mæli hennar 18. nóv. 1976. Var
hún þar hrókur alls fagnaðar.
Síðastliðinn vetur varð hún
fyrir áðurnefndu óhappi. Hún var
flutt á Landsspítalann og gerð að-
gerð á henni þar, en þar sem hún
átti lögheimili í Deildartungu,
varð að flytja hana upp á Akra-
nes. Fékk hún þar þá beztu þjón-
ustu, sem hægt var að veita henni,
og börnin hennar skiptust á um að
heimsækja hana. En það smá dró
af henni, unz yfir lauk.
Anna Bjarnadóttir
Hinn 12. janúar lést Sigurbjörg
Björnsdóttir, húsfreyja frá Deild-
artungu á Sjúkrahúsinu á Akra-
nesi 97 ára. Með henni er gengin
ein af merkiskonum þessarar
þjóðar, sem skilur að baki sér mik-
ið starf og hugljúfar minningar
hjá öllum, sem áttu því láni að
fagna að þekkja hana. Sigurbjörg
fæddist hinn 18. nóvember 1886 á
I>öngumýri í Seyluhreppi í Skaga-
firði. Móðir hennar var ógift
vinnukona, Soffía Guðbjörg
Björnsdóttir bónda á Keldum í
h'ellshreppi og víðar Gíslasonar,
en faðirinn Björn Bjarnason, þá
bóndi á Löngumýri en lengst á
Brekku í Seyluhreppi, þá ekkju-
maður, en átti son með fyrri konu
sinni, Margréti Andrésdóttur frá
Stokkhólma, Andrés Björnsson,
skáld. Ekki tókst ráðahagur með
foreldrum Sigurbjargar, en barnið
fylgdi móður sinni. Vorið 1888 hóf
Soffía Guðbjörg búskap að Tyrf-
ingsstöðum í Akrahreppi þá með
dóttur sína á öðru ári. Hún réði þá
til sín ráðsmann Stefán Pétur
Magnússon og giftist honum 16.
desember það ár. Næsta vor flutt-
ist fjölskyldan búferlum að
Sólheimagerði í sömu sveit og bjó
þar til 1906. Þau hjón eignuðust 4
börn á árunum 1889 til 1887: Svein
Jósef, Karólínu, Guðbjörgu og
Arnberg. Með þessu hálfsystk-
inahþi ólst Sigurbjörg upp, en var
þó tíma og tíma hjá föður sínum
og kynntist þar hálfsystkinum
sínum af tveimur hjónaböndum
hans. Auk Andrésar skálds, sem
áður getur, sem var aðeins þremur
árum eldri en Sigurbjörg, voru 7
börn Björns og síðari konu hans
Ingibjargar Stefaníu Ólafsdóttur,
6 systur og 1 bróðir, eftir aldurs-
röð þessi: Margrét, Sigurlína,
Kristín, Anna, Jórunn, Sigurlaug
og Andrés yngri, nú útvarpsstjóri.
Sigurbjörg vandist frá blautu
barnsbeini hverskonar vinnu bæði
utanhúss og innan. Hún var bráð-
gjör, strax flugnæm og fróðleiks-
fús og naut þess þrátt fyrir tak-
markaðan veraldarauð að alast
upp í menningarhéraði, þar sem
lífsgleöi og ást á ljóðum og bók-
menntum sat í öndvegi ekki aðeins
hjá þeim sem meira máttu sin
heldur einnig hjá öllum fjöldan-
um. Á bernskuárum Sigurbjargar
var engin skólaskylda barna hér á
landi. Heimilin sáu um uppfræðsl-
una undir umsjón sóknarprests-
ins. Víða réðu betur megandi
bændur heimiliskennara handa
börnum sínum og granna sinna.
Slíkrar kennslu naut Sigurbjörg
og gat sér strax álit kennarans
fyrir frábærar gáfur. Séra Björn
Jónsson á Miklabæ bjó Sigur-
björgu undir fermingu og fermdi
hana. Næstu sex árin líða við
venjuleg störf á heimaslóðum og
lestur þeirra bóka, sem völ var á.
Neyðarvorið 1906 urðu þær breyt-
ingar á högum fjölskyldunnar í
Sólheimagerði að hjónin Stefán
stjúpi Sigurbjargar og móðir
hennar neyðast til að bregða búi
og fara í húsmennsku með yngstu
börnin, en hin eldri til vinnu hvar
sem hana var að fá. Ekki dró þetta
áfall kjark úr Sigurbjörgu
Björnsdóttur. Hún mun hafa frá
bernskuárum ætlað sér að afla sér
meiri menntunar en þeirrar sem
hún fékk fyrir fermingu og haldið
vel saman þeim fáu krónum, sem
hún vann sér inn með hörðum
höndum. Haustið 1906 innritaðist
hún í hinn velmetna lýðskóla á
Hvítárbakka í Borgarfirði. Þar
stundar hún nám í tvo vetur með
ágætum árangri og brautskráðist
þaðan vorið 1908. Næstu fjóra vet-
ur stundar Sigurbjörg barna-
kennslu í Skagafirði, sem farkenn-
ari í Lýtingsstaðahreppi 1908—’09
og í Seyiuhreppi 1911—’12, en hina
veturna sem heimiliskennari með-
al annars hjá föður sinum og síð-
ari konu hans í Brekku. Kenndi
hún þar systrum sínum, sem aldur
höfðu til þess.
Næsta ár verður breyting á hög-
um Sigurbjargar Björnsdóttur.
Hinn 10. maí 1913 gengur hún í
hjónaband með mikilhæfum Borg-
firðingi, Jóni Hannessyni í Deild-
artungu og tekur það vor við hús-
freyjustarfinu á því sögufræga
höfuðbóli, þar sem mannasaldri
áður tóku við búsforráðum ung
hjón af einhverjum sterkustu ætt-
um Borgarfjarðar, þau Vigdís
Jónsdóttir af Deildartunguætt og
Hannes Magnússon af Vilmund-
arstaðaætt. Þau Vigdís og Hannes
héldu ekki aðeins uppi hróðri
Deildartungu, heldur juku hann
stórum, ekki minnst eftir að börn
þeirra er upp komust náðu þroska,
2 synir, Magnús elstur, fæddur
1875 og Jón yngstur, fæddur 15.
desember 1885 og 5 systur Ástríð-
ur, fædd 1876, Helga, fædd 1878,
Guðrún, fædd 1881, Vigdís, fædd
1882 og Hallfríður, fædd 1884.
Þessi systkinahópur stóð að
gjörfileika og mannkostum í hópi
leiðandi ungmenna aldamótakyn-
slóðarinnar í Borgarfjarðarhéraði.
Létu þau mjög að sér kveða í fé-
lagsmálum þeirra tíma svo sem í
ungmennafélögunum, samvinnu-
hreyfingunni, skólamálum og
hverskonar framfaramálum varð-
andi búskap og menningu yfirleitt.
Tvö elstu systkinin létust ung,
Magnús 1893 og Ástríður 1905, en
hin héldu hátt hróðri ættar sinnar
og héraðs í meirihluta aldar.
Hannes Magnússon, bóndi í
Deildartungu, lést 28. september
1903, langt um aldur fram. Vetur-
inn áður hafði Jón Hannesson,
stundað nám við Gagnfræðaskól-
ann á Akureyri með góðum
árangri. Við fráfall föður síns
fannst honum hann verða að taka
við bústjórn hjá móður sinni og
hvarf þá frá námi um árabil. Að-
eins 18 ára tekur Jón við bústjórn
á stórbýlinu en hann stóð ekki
einn. Móðir hans, Vigdís, var ann-
áluð búkona, í senn hagsýn, dugleg
og drenglunduð og systur hans
hver annarri duglegri, enda bún-
aðist vel og stöðugt var unnið að
umbótum, sem að vísu miðaði
hægt miðað við nútíma hraða,
enda allt unnið með þátíma vinnu-
aðferðum. Jón vissi að hann átti
að taka við Deildartungu, föður-
leifð sinni. Vildi hann búa sig sem
best undir það starf og gekk í
Bændaskólann á Hvanneyri
haustið 1907. Hann stundaði þar
nám í tvo vetur, stóð vel að vígi,
naut þess að hafa verið einn vetur
í gagnfræðaskóla og bústjóri á
stóru búi í 4 ár og ekki háði honum
fjárskortur. Nokkur samgangur
mun hafa verið á milli Hvanneyr-
ar- og Hvítárbakkaskóla á þessum
árum og víst er, að Jón og Sigur-
björg kynntust veturinn 1907—’08.
Varla munu þau þó hafa heitbund-
ist þann vetur, þótt kynnin nægðu
til þess að þau gengu í hjónaband
5 árum síðar.
Ég kynntist ekki þeim Deildar-
tunguhjónum Sigurbjörgu og Jóni
fyrr en á fjórða tug aldarinnar,
þótt þegar á bernskuárum heyrði
ég Jóns oft getið sem eins mesta
fjárbónda landsins.
Sumum fannst skagfirski
barnakennarinn, Sigurbjörg
Björnsdóttir, færast mikið í fang,
er hún tók að sér húsfreyjustöð-
una í Deildartungu úr hendi hinn-
ar þjóðkunnu myndarkonu Vigdís-
ar Jónsdóttur. Þá voru þær
Deildartungusystur allar giftar og
höfðu sett upp heimili í Borgar-
firði, nema Hallfríður, sem átti
heima í Deildartungu unz hún
giftist alllöngu síðar Guðmundi
Jónssyni frá Króki í Norðurárdal,
og bjuggu þau eftir það meðan
bæði lifðu góðu búi á næstu jörð,
Kletti.
Ótti við að Sigurbjörg væri ekki
starfi sínu vaxin var óþarfur.
Henni fylgdi gæfa og gengi að
Deildartungu. Þau hjónin voru
með eindæmum samhent, elskuðu
og virtu hvort annað og þótt þau
væru um ýmislegt ólíkrar gerðar,
þá bættu þau hvort annað upp svo
að samlíf þeirra, heimili og ævi-
starf var sönn fyrirmynd og hér-
aðssómi.
Þau Sigurbjörg og Jón voru
samhent að dugnaði og iðjusemi.
Jón var í senn stórhuga, ráðsnjall
og ráðríkur bæði á heimili og í
héraði. Heima hleypti hann upp
stórbúi og átti lengi vel um 700
fjár á vetrarfóðri, fjölda hrossa og
allstórt kúabú, sem stækkaði mjög
eftir að mæðiveikin tók að mylja
niður fjárstofninn um miðjan
fjórða tug aldarinnar. Jón var
stórtækur umbótamaður síns
tíma. Honum var bænda ljósast að
afkoma íslenzka bóndans byggist
á heyöflun og fénað allan þyrfti að
fóðra til afurða. f Deildartungu
var að vísu mikið graslendi, en lít-
ið af því auðræktað án framræslu.
Hann sótti alltaf heyskap af kappi
og jók út túnið ár frá ári svo að
hann var bænda fyrstur til að afla
nægrar töðu handa sínu stóra búi.
Hann endurnýjaði og stækkaði öll