Morgunblaðið - 23.03.1989, Blaðsíða 30

30 C
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. MARZ 1989
Laugarnesbærinn skömmu áður en hann var rifinn.
Sögulegt samhengi
í Laugamesinu
- rofnaði þegar síðasti Laugarnesbærinn fór á haugana
Nú stendur hóllinn auður eftir.
eftir Þorgrím
Gestsson
Hann er orðinn kollóttur bæj-
arhóllinn í Laugarnesi. Þar stóð
bær í þúsund ár, en nú er siðasta
bæjarhúsið horfið. Það hvarf í
fyrra. Gula bárujárnsklædda
timburhúsið, sem hafði sett svip
sinn á Laugarneshverfið það sem
af var öldinni.
Líklega taka fáir eftir hólnum
lengur, þegar þeir aka breiðgötu
þá, sem heitir Sætún þar sem hún
liggur í sveig firamhjá þessu
forna bæjarstæði í Reykjavíkur-
borg miðri, en Kleppsvegur eftir
að hún mætir Laugarnesvegi
litlu austar. Og þeir eru eflaust
enn færri, sem leiða hugann að
þvi, að einmitt á mótum þessara
þriggja gatna aka þeir kannski
yfir legstað Hallgerðar Hös-
kuldsdóttur, sem nefnd var lang-
brók. Hún er sögð hafa búið i
Laugarnesi fyrir um þúsund
árum, tvisvar frekar en einu
sinni á æviskeiði sínu. Hið fyrra
sinn eftir að Glúmur bóndi henn-
ar Óleifsson var veginn, en hið
síðara eftir víg síðasta eigin-
manns hennar, Gunnars Há-
mundarsonar frá Hliðarenda.
Á þessum bæjarhól byggðu
Laugamesbændur bæjarhús sín og
útihús, hver fram af öðrum og sátu
bú sín af mikilli rausn lengstum;
öldum saman náði veldi þeirra líka
yfir Engey á Kollafirði, og um hríð
Viðey líka. Þeir heyjuðu á beðaslétt-
unni vestan við Laugamesbæinn,
sem enn sést móta fyrir og fróðir
menn segja, að sé nær óbreytt frá
söguöld, og beittu búsmala sínum
í Laugardal, Kringlumýri, Blesu-
gróf og Fossvogi. Og frameftir öld-
um héldu Laugamesbændur kirkju,
sem var helguð Maríu guðsmóður,
Pétri postula og dýrlingunum Nik-
ulási, Úrbani og Margrétu. Kirkju-
garðurinn er enn á sínum stað,
sunnan í bæjarhólnum, og þar þykj-
ast menn sjá móta fyrir tóttum
síðustu kirkjunnar, sem þar stóð,
og var lögð niður árið 1794, þegar
Laugamessókn var lögð undir Dóm-
kirkjuna í Reykjavík.
Dag einn í janúar árið 1987 var
þessi saga skyndilega rofin. Stór-
virkar vinnuvélar voru fluttar upp
á hólinn, og í einu vetfangi var
Laugamesbærinn lagður í rúst,
brakið af honum sett á vörubíla og
flutt á haugana.
Dauðadómur
Tuttugasta desember árið 1985
undirritaði embættismaður hjá
Reykjavíkurborg dauðadóm Laug-
arnesbæjarins. Bréfið er þannig:
„Óskað er heimildar til þess að rífa
gamla Laugamesbæinn ásamt þeim
mannvirkjum, sem við hann standa.
Húsið er ónýtt og óprýði af því,
en þarna skal verða grænt svæði
skv. staðfestu aðalskipulagi. Er
ætlunin að slétta yfir húsgrunn-
inn, en eigi byggja hús i stað
þeös sem rifið verður.“
Stutt og laggott eins og sam-
viskusams embættismanns er von
og vísa. Engu orði ofaukið, en nógu
mörg samt til að binda enda á
nærri þúsund ára óslitna sögu
mannabyggðar á þessum græna
hól.
Umhverfismálaráð Reykjavíkur
heimilaði í janúar 1986 fyrir sitt
leyti, að Laugamesbærinn yrði rif-
inn, á þeirri forsendu að borgar-
minjavörður teldi hann ekki hafa
„byggingarsögulegt" gildi. „Vegur
það þungt á metaskálunum", segir
um álit borgarminjavarðar í bréfí
ráðsins þar sem tilkynnt er, að það
fallist á að bærinn sé rifin.
Mikið rétt. Borgarminjavörður
segir í umsögn sinni um Laugames-
bæinn, að húsið hafi ekki mikið
byggingarsögulegt gildi, og hún
mælir því ekki mót, að fljótt á litið
sé það illa farið. En síðan segir
hún: „En þýðing hússins liggur
fyrst og fremst í því að vera
síðasta bæjarhúsið á aldagömlu
bæjarstæði. Ekki er ólíklegt, að
grunnur hússins sé enn eldri en
sjálfit húsið, þó ekki sé það stað-
fest. Benda má á fjölmörg dæmi
þess að hús hafa verið dæmd úr
leik vegna slæms útlits en hafa
seinna verið gerð upp og sómt
sér vel.“
Ekki er annað af þessum orðum
borgarminjavarðar að skilja en hún
hafí verið því fylgjandi, að húsið
yrði látið standa. Enda leggur hún
til, að því verði frestað að rífa hús-
ið, og ástand þess kannað. Borgar-
minjavörður vísar í bréfí sínu til
bréfs þjóðminjavarðar, sem skrifaði
byggingarfulltrúa Reykjavíkur í
janúar 1986: „Mér hefur borist
til eyrna, að innan tíðar muni
verða sótt til Byggingamefndar
Reykjavikur um leyfi til að rífa
gamla húsið i Laugarnesi. Vegna
þessa vildi ég leyfa mér að beina
þeirri ósk til Byggingarnefndar,
og þar með borgaryfirvalda, að
hús þetta verði ekki rifið heldur
sett í stand og nýtt áfram til íbúð-
ar eða annarra þeirra hluta, sem
Laugarnesi eru samboðnir.“
Þjóðminjavörður rökstyður þetta
með því að benda á, að í Laugar-
nesi sé eitt elsta lögbýli innan borg-
armarka Reykjavíkur og Laugar-
neshúsið víst eina bæjarhúsið sem
standi á slíku lögbýli. Nú stendur
ekkert bæjarhús á lögbýli innan
borgarmarka Reykjavíkur lengur.
Hornkerling
Sjöunda desember síðastliðinn
rann út frestur til að gera athuga-
semdir við tillögur að deiliskipu-
lagi, sem svo er kallað, að Laugar-
nestanganum. Þar er sjálfur bæjar-
hóllinn sagður „undir borgarvemd",
sem mun þýða, að ekki sé ætlunin
að snerta við honum. Það er hins
„Ætlunin með þessu
greinarkorni er að
minna á, að við eigum
enn lítinn blett í höfiið-
borginni, sem minnir á
sögu hennar, og sögu
okkar allra. Stæði þar
miðaldakastali dytti
víst fáum annað í hug
en sýna slíkum forn-
minjum fiillan sóma.“
vegar ekki það sama og „friðun",
sem er endanleg trygging fyrir því
að ekki verði hróflað við neinu, og
er ákveðin að tilhlutan þjóðminja-
varðar. Að vísu er hluti bæjarhóls-
ins friðaður, sjálfur kirkjugarður-
inn. Matthías Þórðarson fyrrum
þjóðminjavörður gaf út skjal árið
1907 þar sem „kirkjugarðurinn
sunnan við húsið“ er lýstur „skrá-
settar og friðaðar fornmenjar".
Þrátt fyrir „borgarvemd" og frið-
un er gert ráð fyrir því í þessari
tillögu að deiliskipulagi, að gata ein
mikil og breið verði í framtíðinni
lögð frá Kleppsvegi, framhjá bæjar-
hólnum í Laugamesi og niður á
fyrirhugaða uppfyllingu í tengslum
við Sundahöfn. Svo nærri virðist
gatan eiga að vera þessu foma
bæjarstæði, að hann lendi aðkreppt-
ur i hominu milli tveggja breiðgatna
með drynjandi þungaumferð. Á
einni nafntogaðri og fornri bók er
haft eftir fyrrum húsfreyju á þess-
um bæ: „Engi hornkerling vil ek
vera“.
Feysknar fortíðarminjar
Það hefur lengi verið mikill plag-
siður á íslandi að fara illa með
gömul hús. í útlöndum hafa menn
löngum reist rammbyggileg hús úr
gijóti, sem standa öld eftir öld og
bera vitni menningu forfeðranna.
Þegar forfeður okkar vildu hafa
mikið við reistu þeir hús úr timbri
en ekki af torfí og gijóti, en örfá
hús reistu þeir þó af steini. Þau
timburhúsanna, sem merkust voru
og ekki brunnu, hafa afkomendur
þeirra rifíð flest, talið þau einberar
fúaspýtur og til einskis nýt. Að
ekki sé talað um þau hús sem vom
reist fyrir forgöngu danskra yfir-
valda og eftir dönskum fyrirmynd-
um. Þau hafa iöngum ekki verið
talin partur af sögu íslendinga og
engin ástæða til að varðveita þau.
Nokkrum slíkum húsum hefur þó
tekist að bjarga.
í landi Laugarness hafa mörg
hús verið reist í aldanna rás, flest
viðlíka forgengileg og gerist og
gengur með hús á Islandi, enda eru
þar nú engin hús eldri en frá því
um síðari heimsstyijöld. Fyrr á öld-
um voru hjáleigur Laugarness
þijár: Barnhóll, Suðurkot (áður
nefnt Sjávarhólar) og Norðurkot.
011 eru bæjarhús þessara hjáleigna
löngu horfin, en vitað er með nokk-
urri vissu hvar þau stóðu. Ekki
langt frá þeim stað sem Norðurkot
stóð, skammt þar frá sem safn Sig-
uijóns Ólafssonar myndhöggvara
er nú, var á fyrrihluta síðustu aldar
reist það hús sem líklega verður
að telja merkast þeirra húsa sem
þá höfðu risið í landi Laugamess.
Eins og til þess húss var stofnað
hefði það átt að vera uppistandandi
enn þann dag í dag, jafnvel hörð-
ustu andstæðingar gamalla, sér í
lagi gamalla danskra húsa á
íslenskri grund, hefðu varla lagt í
að rífa það. En örlögin gripu í taum-
ana á annan hátt.
Laugames var gert að biskups-
setri skömmu eftir að séra
Steingrímur Jónsson dómkirkju-
prestur í Reykjavík tók við biskups-
dómi, árið 1825. Jörðina hafði hann
fengið með konu sinni, Valgerði
Jónsdóttur, sem hafði aftur fengið
hana í arf eftir Jón biskup Vigfús-
son, langafa fyrri eiginmanns síns,
Hannesar Finnssonar Skálholts-
biskups. Séra Jón hafði fengið
Laugames í arf eftir Elínu Hákon-
ardóttur frænku sína, sem einnig
átti Engey. Steingrímur biskup
kríaði út styrk frá konungi til að
reisa sér embættisbústað í Laugar-
nesi og fékk fjóra danska múrara
til að reisa hann; tvílyft múrhús,
hlaðið úr íslensku gijóti, ekki ósvip-
að ný endurreistri Viðeyjarstofíi,
af myndum að dæma. Enda var hús
þetta jafnan nefnt Laugarnesstofa.
Danakóngur keypti jörðina nokkr-
um ámm seinna, og þarna átti
Steingrímur bústað alla sína bisk-
upstíð. Helgi Thordarsen, sem tók
við embætti biskups að Steingrími
látnum, sat þar til ársins 1856, en
flutti þá aðsetur sitt til Reykjavíkur
og keypti hús það við Lækjargötu
fjögur, sem var flutt brotið og
bramlað upp á Árbæjarsafn í haust,
þar sem það verður sett í sitt upp-
runalega horf.
Þau urðu síðan örlög Laugarnes-
stofu, að eftir að Helgi biskup flutti
þaðan fékkst enginn til að hafast
þar við, enda segir sagan, að húsið
hafí alla tíð verið hriplekt og kalt,
þótt rammgert væri og af íslensku
gijóti gjört. Menn kenna því um
að svona fór, að ekkert eftirlit hafí
verið haft með verki múrarasvein-
anna dönsku, og þar á ofan hafi
þeir samkvæmt verksamningi við
biskup fengið ótæpilega af öli og
brennivíni meðan á verkinu stóð.
Laugamesstofa kemur næst við
sögu árið 1871, þegar þangað voru
fluttir franskir sjómenn, sem höfðu
sýkst af stórubólu. Nokkrir þeirra
dóu og em síðustu mennirnir sem
jarðsettir em í Laugarneskirkju-
garði. Enda mátti ekki við honum
hrófla næst hundrað árin af heil-
brigðisástæðum. Stofan stóð að
öðm leyti ónotuð frá því Helgi bisk-
up flutti þaðan, þar til næsta mann-
virki var reist á tanganum: Laugar-
nesspítali, sem Oddfellow-reglan
danska hafði forgöngu um að koma
upp fyrir holdsveika. Holdsveikra-
spítalinn var reistur árið 1897, og
það sem þá var eftir af gmnnstein-
um Laugarnésstofu notað í gmnn
hans. Líklega hefur stofan verið
orðin æði hrörleg þá, eftir að hafa
staðið í hirðuleysi og vanrækslu í
þijá áratugi, og var lengst af auð
og ónotuð. Einn þessara gmnn-
steina rataði reyndar að lokum í
Þjóðleikhúsið; Tove, fyrri kona Sig-
uijóns Ólafssonar, líka myndhöggv-
ari, gerði úr honum fagra konu-
mynd, sem sjá má í anddyri leik-
hússins, og er það eina sem eftir
er af biskupsstofunni gömlu, bisk-
upssetri landsins I 30 ár. Það vom
síðan örlög Holdsveikraspítalans,
að hann brann ofan af bandaríska