Morgunblaðið - 22.02.1992, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. FEBRÚAR 1992
B 3
til Þjóðleikhússins, er verið að undir-
strika þá afstöðu sem lengi hefur
verið eins og falinn eldur hjá vald-
höfum þessarar þjóðar, að það sé
einskis virði. Allavega mjög lítils
virði. Það er beinilínis verið að halda
fjármagninu við þann þröskuld að
starfsfólkið fái launin sín (því ann-
ars yrðu læti), en séð til þess að
það þurfi ekki að vinna fyrir þeim.
Ófugt við útreikning valdhafanna,
hefur enginn listamaður ánægju af
því að fá ekki að vinna. Auk þess
er hér um peninga þjóðarinnar að
ræða og hún hefur aldeilis ekki ver-
ið spurð álits á því hvort hún vill
hafa starfandi Þjóðleikhús eða ekki
— eða hvort hún vill hafa listamenn
á launum við að gera helst ekki
neitt. Það skýtur reyndar dálítið
skökku við í þjóðfélagí, þar sem
vinnuharka er nánast eina viður-
kennda dyggðin. Vissulega eru mis-
góðir listamenn starfandi hjá leik-
húsum.
Og hvað með það?
Það eru til misgóðir kennarar og
misgóðir bifvélavirkjar og misgóðir
rakarar og misgóðir foreldrar. Það
er enginn fullkominn og það er bara
allt í lagi.
Dómgreind og fqáls tval
Valdhafar hafa lengstum tekið
ákvarðanir um það hvað okkur er
fyrir bestu og talið okkur trú um
að það sé okkur fyrir bestu að þeir
taki ákvarðanir fyrir okkur. Þessi
afstaða segir hveijum einstaklingi
að dómgreind hans sé ekki í lagi
og að hann sé ekki fær um að taka
afstöðu sjálfur eða bera ábyrgð á
vali sínu, orðum, gerðum og lífi.
Enda er fólk í þessu landi orðið svo
hrætt við að tjá sig að það heldur
sér að mestu saman. Annars á það
á hættu að fá einkunnina „kverúl-
ant“. Fólk hefur vissulega skoðanir
undir fjögur augu, yfir kaffibolla í
eldhúsinu heima hjá sér, en er skít-
hrætt við að viðra þær opinberlega.
Það sem verra er, er að fólk er til-
búið til að láta dómgreind annarra
stjórna ferðinni um sitt eigið líf.
Ég verð stundum vör við það að
fólk tekur ákvörðun að sjá ekki viss-
ar leiksýningar, vegna þess að þær
hafa ekki fengið góða dóma. Mér,
og öðrum gagnrýnendum, hefur
verið legið á hálsi fyrir að ,jarða“
leiksýningar og vissulega má sjá
samhengi þarna á milli, ef nægileg
hugsanaskekkja er fyrir hendi. En
það er nú einu sinni svo, að gagnrýn-
andi er aðeins að segja sitt álit á
leiksýningum. Og jafnvel þótt marg-
ir séu sammála honum, þýðir það
ekki að hann hafi „rétt fyrir sér“.
Það getur enginn gagnrýandi haft
rétt fyrir sér. Hann getur bara haft
skoðun. Hún er hvorki rétt né röng.
Hún er aðeins viðbrögð hans við
leiksýningu, viðbrögð sem markast
af persónulegri reynslu hans t.d.
uppeldi, menntun, starfí og öðrum
áhrifum sem hann hefur orðið fyrir
á lífsleiðinni. Þegar fólk tekur
ákvörðun um að sjá ekki leiksýn-
ingu, vegna þess að einhver gagn-
rýnandi sagði að hún væri ekki al-
veg fullkomin, ber gagnrýnandinn
enga ábyrgð á því. Það gerir hins
vegar sá einstaklingur sem tekur
þá ákvörðun að láta annað fólk
stjórna eins mikilvægum þætti í sínu
lífi og þeim hvaða leiksýningar skuli
sjá. Gagnrýnandinn er bara einhvers
staðar úti í bæ og á enga hlutdeild
í ákvörðuninni. Upplifun af leikhúsi
snertir alltaf eitthvert herbergi í
sálinni. Það er alvarlegra brot gagn-
vart sjálfum sér að láta annan ein-
stakling stjórna því herbergi, heldur
en að leyfa bláókunnugri manneskju
að velja liti á veggina á heimilinu
sínu. Það má flytja út úr húsum —
ekki sálinni.
Það skiptir engu máli hvort leik-
sýning er algóð, misgóð, hálfgóð eða
vond. Við eigum samt að sjá hana,
vegna þess að það er nánast sama
hvernig leiksýning er í laginu, það
er alltaf eitthvað í henni sem snert-
ir andlega verðmætaþáttinn í okkur
sjálfum. Þótt það sé ekki nema að
ákveða og hugsa sjálfur, hvort
manni fínnst eitthvað gott eða vont.
Fyrir mér er leikhús „andleg verð-
mæti“ í þeim skilningi að það snert-
ir í mér sálina, vekur með mér gleði
eða sorg eða hrifningu eða reiði;
bara leyfi mér að fmna að ég er til
inni í hylkinu sem hreyfist um þetta
dapurlega samfélag þar sem ekkert
virðist . ógna ríkjandi valdakerfi
meira en möguleiki á gleðistund.
Og ég held að margir séu sammála
mér að í leikhúsi finni maður oftast
einhveija gleði. Gleðin getur verið
yfir smáatriði í sýningunni, jafnvel
þótt sýningin sé í heildina ekkert
ánægjuleg. Þetta er spurningin um
að geta glaðst yfir einstaka þáttum,
í stað þess að fara í fýlu og missa
af þeim vegna þess að heildarmynd-
in er ekki fullkomin. Þetta er í raun
og veru spurning um að kunna að
gleðjast, þrátt fyrir ófullkomleika
listgreinarinnar og þrátt fyrir eigin
ófullkomleika til að takast á við
hana. Þetta er spurningin um að
taka á móti andlegum verðmætum
á þann hátt sem maður er fær um
þrátt fyrir aldur, menntun og fyrri
störf. Þetta er spurningin um að
fínnast við eiga leikhúsið skilið.
Þegar valdhafar skera íslenskt
leikhús niður við trog, er það himin-
hrópandi yfirlýsing um að við eigum
andleg verðmæti ekki skilin, þótt
alltaf sé verið að segja okkur að
leggja meiri áherslu á andleg verð-
mæti en veraldleg. Þegar valdhaf-
amir meta alla hluti til ijár, er frem-
ur aumlegt af þeim að segja okkur
hinum að gera það ekki. Hvernig
eigum við að geta annað en metið
einkalíf okkar og annað fólk eftir
eignum og peningum, þegar sam-
eignir okkar eru vegnar og metnar
eftir peningasjónarmiðum?
Mér er spurn, hvar á framkvæmd-
in á hugarfarsbreytingunni að
byija?
Það er siðlaust að skera niður
fijárframlagtil Þjóðleikhússins, eins
siðlaust og að koma inn á heimili
manns og láta höggva eitt herbergi
af húsinu hans — af því hann eigi
ekki skilið svo mörg herbergi, jafn-
vel þótt hann hafi unnið fyrir þeim
öllum og sé tilbúinn að borga við-
hald af þeim á meðan hann lifir.
Leikhús eða málfræði
íslenskt leikhús er musteri íslenskr-
ar tungu — ekki bækur um mál-
fræði og það þurra, vélræna og
þunga stagl sem henni fylgir. A
meðan við skerum á það musteri
sem sýnir okkur best hvernig við
getum tjáð okkur á eigin móður-
máli, er út í hött að fárast yfir lé-
legri íslenskukunnáttu barna og
unglinga og sömuleiðis út í bláinn
að hneykslast á því að einkunnir
þeirra séu betri í ensku en íslensku.
Islenskan er nefnilega ekki bara rit-
mál eða vélmál fyrir nefndarálit,
greinargerðir, skýrslur og hátíðar-
ræður. Hún er líka talmál, tjáning-
artæki, og við verðum einhvers stað-
ar að hafa fyrirmynd að því hversu
fallega hún hljómar og hvaða mögu-
leika hún gefur í tjáningu.
Boðskapurinn sem felst í' því að
leikhúsið er skorið niður, er sá að
þar felist ekki verðmæti. Um leið
og leiksýningum fækkar, minnkar
umræðan um leikhúsið. (Þau tjá-
skipti eru frá, enda tímasóun að
tala um það sem skiptir ekki máli).
Tíminn sem gæti verið varið í leik-
húsinu fer í annað, til dæmis í það
að horfa á enskt og ameriskt efni
í sjónvarpinu. Eða á ekki líka að
fara að skera niður það sjónvarps-
efni sem er samið fyrir íslenska
tungu?
síðan að vinna kerfisbundið að þess-
um rannsóknum og hef verið í þeim
síðan. í upphafi lagði ég af stað
með ákveðinn ramma fyrir sköpun-
ina og hef síðan unnið markvisst
að því að tæma alla möguleika sem
bjóðast innan hans, bæði fræðilega
og efnislega."
Grunnhugmyndin er mynd á vegg
með sama lit sem síðan er útfærð
á mismunandi hátt með ólíkum
áherslum og myndin tekur breyting-
um ef hún er færð eða veggurinn
málaður að nýju. „Þetta er mál-
verk,“ segir Rutault. „Athöfnin að
mála skiptir miklu máli, ég er ekki
horfinn frá málverkinu sem slíku.
En verkið er ekki einn hlutur sem
er endanlega skilgreindur, heldur
þarf að mála það aftur og aftur,
ef eigandinn flytur eða færir mynd-
ina til, þá þarf að mála hana aftur.
Venjulega eldist málverk bara, en
það snýst við hérna; verkið er sí-
fellt endurgert, og aldrei eins.
Tíminn verður drífandi og verkið
eldist ekki efnislega séð. Það er allt-
af nýtt.
Hvert verk er alltaf skilgreint
fyrst í texta, texta sem er almennur
og nákvæmur í senn. Þegar sagt
er að myndin eigi að málast í sama
lit og veggurinn, þá getur það verið
hvaða litur sem er. Á sama tíma
verður að vera nákvæmlega sami
litur á veggnum og myndinni.
En textarnir eru ekki verkin, þeir
eiga bara að leiða til þess að verkin
verði gerð. Textarnir geta ekki ver-
ið sýndir í staðin fyrir verkin, þeir
eru bara forskrift.“
Kaupandinn velur litinn
Rutault segir að hver sýning sé
brot af ferli og vinnu listamannsins,
og verkin séu líka hlutar af heild,
afsprengi skrifaðra skilgreininga.
Hann sýnir hér hluta af verkum sem
eru til annars staðar, þau eru í
einkaeign en hann málar þau upp
á nýtt. Er þetta ekki óvenjulegt
samspii listamannsins annars vegar,
og svo eigenda verka eða þeirra sem
setja upp sýningar?
„Sá sem kaupir verkið tekur það
í raun að sér, ættleiðir það, og hef-
ur það í sínu safni. En hann kaupir
ekki textann, og á honum er gefið
upp hvað kaupandinn má gera sjálf-
ur við verkið og líka hvað listamað-
urinn gerir og hvað hann verður að
virða. Ef það á að breyta verkinu
þá verður að breyta forskriftinni
líka. En ég læt kaupandann eða
safnið sem sýnir verkin, alltaf
ákveða hvaða litir eiga að vera á
verkunum. Það er mjög áríðandi,
því kaupandanum verður að líka við
litinn.“
— Hvað með listsögulegt sam-
hengi verkanna?
„Á þeim tíma þegar ég var að
fara af stað með hugmyndimar um
myndir samlitar veggnum, fyrst á
áttunda áratugnum, þá var ég í ein-
hveijum hugmyndalegum tengslum
við „mónókróm“-myndir listamanna
eins og Rauschenbergs og Yves
Klein, _sem notuðu bara einn lit í sín
verk. Ég er mjög gagnrýninn gagn-
vart abstrakt myndlistinni, en það
er þó sú liststefna sem hefur líklega
verið þýðingarmest fyrir listir á
þessari öld. Ég gekk fyrst út frá
hugmyndum Rodotsjenkos, sem árið
1921 gerði í Moskvu þijár myndir;
eina bláa, eina gula og eina rauða,
og nefndi þær: „Hreinn gulur“,
„Hreinn rauður“ og „Hreinn blár“.
En þegar maður er kominn í „mónó-
króm“-myndgerðina þá er maður
kominn í nokkra blindgötu því ein-
ungis er hægt að vinna úr stærð
myndanna og lögun, og leiknum er
annars lokið. Á þeim punkti þarf
fólk að gera upp við sig hvort það
ætlar að ganga eitthvert enn lengra,
eða snúa aftur og fara að mála blóm,
hús eða fólk - en það var einmitt
það sem Rodotsjenko fór að gera.
Mér fannst ég finna nýja leið.“
Rutault segir að hann líti ef til
vill út fyrir að vera óhlutbundinn
málari, en segist ekki vera það, og
hann virðist kannski einnig hafa
viðhorf konseptlistamannsins, án
þess að vera það. Hann veltir fyrir
sér hugmyndinni list, og hvort þetta
sé list. „Ég held að allir geti verið
sammála um að þetta er málverk,"
segir hann. „Þetta er málað með
litum á striga, en svo er annað sem
kemur inn í; ég bý ekki til neitt sjálf-
ur!
Ég sé engan tilgang í því að vera
að finna eitthvað upp; í dag er
kannski aðal uppfinningin sú að
finna ekkert upp, eða gera mjög
einfalda hluti. Uppfinningin felst í
sjálfri skipulagningunni. Hráefnin;
stærðir, litir og annað, allt er þetta
þekkt, en ég raða því upp í nýju
samhengi.
Ég álít mig vera uppruna lista-
verksins; ég stend fyrir listaverkið
og það stendur fyrir hugmyndir
mínar.“
— Hvað með viðteknar hug-
myndir um listina; tjáningu lista-
mannsins í verkinu, og fegurðina?
„Þar sem þessum verkum er aldr-
ei lokið þá er alltaf hægt að breyta
þeim ef þau eru misheppnuð, þó svo
að búið sé að selja þau og þau far-
in frá mér. En á sama hátt er það
ef mynd tekst vel, þá kemur að því
að hún breytist. Þannig gerir tíminn
fegurðina og tjáningina fullkomlega
afstæð." -efi