Morgunblaðið - 26.09.1995, Blaðsíða 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 26. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Yottar fornra
menningarheima
MYNPLIST
Kjarvalsstaöir
LEIRLIST
Forn leirlist frá Perú
Opið kl. 10-18 alla dagatil 15. okt.
Sýningarskrá kr. 350
Aðgangur kr. 300
(gildir á allar sýningar)
VIÐ íslendingar teljum okkur
gjama meðal fornra menningar-
þjóða, og vissulega hefur framlag
okkar til heimsmenningar miðalda
notið verðskuldaðrar athygli og er
enn lifandi þáttur menningaram-
ræðu á vettvangi norrænna fræða.
í samhengi sögulegra tíma er sann-
leikurinn hins vegar fremur sá að
með okkar rúmlega ellefu hundrað
ára sögu eram við sem nýkomin
fram á sjónarsviðið, og menningar-
arfurinn smár í sarnræmi við það;
þetta verður einkum ljóst þegar
hingað berast sýningar frá fjarlæg-
um slóðum, þar sem menningarþjóð-
ir hafa búið um árþúsundir og ríku-
legar minjar era til frásagnar um
þróaða samfélagsgerð og menningu.
Sýningin sem nú stendur yfir í
vestursal Kjarvalsstaða á fornri
leirlist frá Perú er vel til þess fallin
að vekja fólk til umhugsunar um
fom menningarverðmæti, um leið
og hægt er að dást að frábæru hand-
verki, sem á rót sína að rekja til
aldalangra hefða á sviði leirmuna-
gerðar. Sýningin er hingað komin
frá Norðurlöndunum fyrir tilstilli
sendiráðs Perú, og samanstendur
af rúmlega áttatíu gripum frá Þjóð-
minjasafninu í Lima, sem er miðstöð
fomminjarannsókna þar í landi;
elstu munimir era frá fimmtu öld
fyrir Krist, en yngstu frá tímum
Inka, síðasta stórveldis innfæddra
þjóða Andesfjallarina, tæpum tvö
þúsund árum síðar.
Það hefur löngum vakið athygli
og undrun ferðalanga til landa Suð-
ur-Ameríku með hveijum hætti
menningarlíf hefur þróast í jafn
ólíku umhverfí og er að fínna í einu
og sama landinu - við þurra strönd
Kyrrahafsins, í þunnu lofti og kulda
fjailahéraðanna og loks á hásléttun-
um sem rísa upp frá framskógum
Amazonsvæðisins. Af texta sýning-
arskrárinnar (sem hefur verið lipur-
lega snarað á íslensku) verður ljóst
að í þessu hefur ekki verið um ein-
falda þróun að ræða, heldur vora
ýmsar þjóðir í ólíkum landshlutum
í forystuhlutverki á hveijum tíma,
líkt og á öðrum menningarsvæðum;
þegar veldissól einnar fór að hníga
tók önnur við og menningin í kring
mótaðist í samræmi við það.
Sýningargestir þurfa ekki endi-
lega að setja sig fyllilega inn í alla
þessa menningarsögu til að fá notið
gripanna, enda sýningin tæpast
hugsuð til þess. Nokkur þekking á
menningarsögunni gefur vissulega
Barið á breskum
KVIKMYNPIR
Rcgnbogínn,
Háskólabíó
FRELSISHETJAN
(BRAVEHEART) ★ ★ ★ Vi
Leikstjóri Mel Gibson. Handrit
Randall Wallace. Kvikmyndatöku-
sljóri John Toll. Tónlist James
Horner. Klipping Steven Rosenbl-
um. Aðalleikendur Mel Gibson,
Patrick McGoohan, Catherine
McCormack, Sophie Marceau.
Bandarísk. 20th Century Fox 1995.
ENGU síður en barátta Williams
Wallace fyrir frelsi landa sinna und-
an harðstjórn breskra var slagur
Mels Gibsons við kvikmyndafram-
leiðendur Hollywood langur, strang-
ur og tvísýnn. Þeim háu herrum
ieist ekki allskostar á fyrirtækið og
ekki bætti úr skák að Gibson, með-
framleiðandi, leikstjóri og stjama
þessarar stórmyndar um helstu
frelsishetju Skota, var erfíður í
taumi. Peningum var eytt á báða
bóga og það sem verra var, myndin
lengdist með degi hveijum. Þegar
upp er staðið má segja að Gibson
standi með pálmann í höndunum,
ef undan er skilin ógnarleg lengd,
a.m.k. hefði að ósekju mátt stytta
margar senurnar þar sem fyglst er
með í nærmynd dramatískum svip-
brigðum hetjunnar.
William Wallace (Mel Gibson),
ástsælasta persónan í langri bar-
áttusögu Skota við breska drottn-
ara, gerðist uppreisnarmaður er
hann varð vitni að því að Bretar
drápu föður hans og síðar unga eig-
LISTIR
LEIRKRUKKA með stút, mót-
uð sem höfuð Moche-stríðs-
manns; 100 f.Kr. - 600 e.Kr.
fyllingu í baksvið þess sem hér get-
ur að líta, en þessir listmunir standa -
einnig fyllilega fyrir sínu sem þö-
gull vitnisburður um vinnubrögð og
hæfni þeirra óþekktu listamanna,
sem skildu þá eftir sig og þá menn-
ingu sem þeir þjónuðu.
Gripunum er komið fyrir í gler-
kössum undir jafnri birtu í salnum,
og er raðað nokkurn veginn í tíma-
röð sem fylgja má við skoðun þeirra.
Það vekur fljótt eftirtekt, hversu
fullkomin form og tignarlegar
skreytingar er að finna meðal elstu
munanna; stílfærðar krukkur og
málaðar skálar bera háþróuðu hand-
inkonu. Hann háði marga hildi við
hermenn Játvarðs konungs 1.
(Patrick McGoohan), þá nafntoguð-
ustu við Sterling og Falkirk um
aldamótin 1300. Þessi frelsishetja
var þyrnir í augum konungs sem
beitti öllum brögðum til að koma
honum á kné. Tilraunir hans til að
notfæra sér prinsessuna af Wales,
hina fögru tengdadóttur sína
(Sophie Mareeau) í baráttunni báru
þveröfugan árangur, sama var ekki
að segja um óhollustu Skotanna
sjálfra.
Frelsishetjan kemur á óvart,
kraftmikil og svipsterk, persónur,
saga og umhverfi. Það er ekki óeðli-
legt að bera þessa mynd saman við
aðra mynd um nafntogaða skoska
þjóðhetju, Rob Roy, enda var hún
framsýnd á þessu ári. Frelsishetjan
kemur sterk úr þeim samanburði,
mun betur skrifuð, leikin og gerð.
Gibson leikstýrir firna vel (þó hann
dveljist fullmikið við sitt eigið sjálf)
og sýnir, líkt og þeir Eastwood og
verki órækan vott, og ljölbreytt
formin hljóta að vekja upp spuming-
ar um hagnýtingu gripanna í dag-
legu lífí jafnt sem trúarlegt hlutverk
þeirra, þar sem því er að skipta.
Einkum vekja athygli ýmsir mun-
ir sem tengjast fijósemisdýrkun,
bæði manns og jarðávaxta, sem og
leirkrukkur frá ýmsum menningar-
skeiðum, þar sem maðurinn sjálfur
er notaður til að móta formin; ábúð-
armiklir stríðsmenn, aðrir þaktir
mikilli skreytingu í geometrískum
litum og stór kvenfígura eru sér-
staklega áhugaverðir gripir í þessu
sambandi.
Hin ólíku form benda til mikillar
fjölbreytni í leirmunagerð á hinum
ýmsu tímum þessara menningar-
þjóða, og ekki er síður áhugavert
að sjá þróun notkunar á litum og
skreytingum. Einnig er vert að
benda á, líkt og gert er í texta sýn-
ingarskrárinnar, að hvað varðar
suma þætti hafa fyrri menningar-
skeið búið að öflugri leirlist en hin
síðari; þannig eru t.d. leirmunir
Chimu-tímans á þrettándu og fjór-
tándu öld ekki eins fjölbreyttir og
glæsilegir og hjá Moche-mönnum
meira en hálfu árþúsundi fyrr. Slík-
ur samanburður ætti jafnframt að
vera samtímanum holl áminning um
að vanmeta ekki eldri listir og ætla
það nýjasta ætíð það besta.
Er ástæða til að benda öllu
áhugafólki um leirmunagerð sem
og öðrum listunnendum á að skoða
þessa sýningu vel og gefa sér góðan
tíma, því óvíst er hve langt líður
þar til hingað berst aftur jafngott
sýnishom af suður-amerískri mynd-
list frá því fyrir þau vatnaskil sem
urðu í menningarþróun álfunnar um
daga Kólumbusar.
Eiríkur Þorláksson
__________________________________i»
Redford, að glæstar stórstjörnur
kunna fleira en að blikka myndavél-
ina. Bardagaatriðin standa uppúr,
fjölmenn og margbrotin, þar sem
grimmdarlegu návígi með miðalda-
vopnum hefur aldrei verið betur lýst.
Örvahríðarnar eru ógnvænlegar,
hermenn blóðidrifnir, óhijálegir og
móðir. Gibson plantar áhorfand-
anum niður á meðal þeirra og gerir
hann að virkum þátttakanda í þess-
ari sjö alda gömlu frelsisbaráttu.
Er garpslegur að vanda í aðalhlut-
verkinu og hefur sannað það eftir-
minnilega að hann er einn af þeim
útvöldu í Hollywood um þessar
mundir. Jafnfær báðum megin
myndavélarinnar. Annar listamaður
sem setur sterkan svip á Frelsishetj-
una er tónskáldið James Horner og
kvikmyndataka Johns Tolls er hríf-
andi. Leikarar í minni hlutverkum
eru talsvert áhugaverður hópur og
í það heila tekið skipar Frelsishetjan
sér með bestu myndum ársins.
Sæbjörn Valdimarsson
Odauðleikinn
í knöppu formi
BÓKMENNTIR
Skáldsaga
SAGAN SEM HÉR
FERÁ EFTIR
eftir Cees Nooteboom. Kristin Waage
þýddi. Prentun: G. Ben.-Edda.
Vaka-Helgafell —125 síður.
HOLLENSKAR bókmenntir eru
ekki mjög kunnar utan heima-
landsins en áhugi hefur vaknað á
þeim. Á Bókastefnunni í Frankfurt
í hittifyrra vora bókmenntir flæm-
skumælandi þjóða í öndvegi og var
mönnum tíðrætt um Hollendinginn
Cees Nooteboom. Skáldsaga hans,
Sagan sem hér fer á eftir, er nú
komin út í áferðarfallegri íslenskri
þýðingu og hann var meðal gesta
Bókmenntahátíðar ’95.
Sagan sem hér fer á eftir hlaut
Evrópsku bókmenntaverðlaunin
1993 og hefur verið þýdd á fleiri
mál en algengt er. Hún var met-
sölubók í Þýskalandi, enda er höf-
undurinn í náðinni hjá hinum skel-
egga bókmenntapáfa Marcel
Reich-Ranicki. Það skal viðurkennt
að ég kannast einkum við Noote-
boom sem Ijóðskáld.
Léttleiki
í viðtali blaðamanns Independ-
ent við Nooteboom segir hann sög-
una fjalla um líf og dauða, ást og
óendanleika (hvaða skáldsaga ger-
ir það ekki?). Hann leggur áherslu
á að skrifa af léttleika um efnið,
kveðst vilja meðhöndta alvarleg
málefni af léttleika.
í upphafí kynnist lesandinn
sögumanni sem ekki veit með vissu
hvort hann er lifandi eða dauður.
Byijunin er skemmti-
lega tvísæ:
„Ég hef aldrei haft
óhóflegan áhuga á
sjálfum mér en ekki
er þar með sagt að ég
gæti hvenær sem er
hætt að hugsa um
sjálfan mig, því er nú
verr.“
Ljóst er að sögu-
maður hefur orðið fyr-
ir einhveiju áfalli og
hugsar til fyrri daga,
enda hefur höfundur-
inn staðfest í fyrr-
nefndu viðtali að svo
sé. í staðinn fyrir
hefðbundna eina sekúndu í slíkum
tilvikum fær sögumaður tvær hjá
Nooteboom. Þetta er sagan.
Þótt Sagan sem hér fer á eftir
sé ekki löng er hún ekki einföld.
Hún er full af vísunum í bókmennt-
ir og goðafræði. Ummyndanir róm-
verska skáldsins Óvíds („Það verð-
ur aldrei til annað eins tungumál
og latína“), fljótið Styx og Sókrat-
es eru meðal þess sem lesendur
þurfa að kunna einhver skil á.
Þrátt fyrir flókin tök og hugrenn-
ingaflæði og jafnvel fræðileg rit-
gerðabrot á köflum er sagan þó
læsileg.
Einkunnarorð fyrri
hluta og síðari hluta
sækir Nooteboom til
frægðarmanna, Ad-
ornos og Nabokovs.
Ekki er ég viss um að
venjulegir lesendur
átti sig á „frumspeki-
legum ásetningi" Ad-
ornos, en Nabokov er
auðveldari í lýsingu
sinni á því hvernig
málum sé varið: „ekki
hin grimma þjáning
sem fylgir líkamlegum
dauða, heldur ólýsan-
legur sársauki hins
dularfulla flutnings frá
einu tilverastigi til annars".
Óvíd og verk hans, einkum
Ummyndanir, hafa orðið mörgum
samtímahöfundum söguéfni, næg-
ir að minna á Hinsta heim eftir
Christoph Ransmayr. Sögumaður
Sögunnar sem hér fer á eftir hefur
umgengist Ummyndanir daglega
og gert tilraun til að þýða þær og
ætlar að halda áfram að þýða verk-
ið.
Óvíd og ævi hans eru rauður
þráður sögunnar. Undir lokin birt-
ist sá Óvíd sem rekin var í útlegð
og sögumaður er í háspekilegum
stellingum með allan menningar-
Cees Nooteboom
Málverka-
sjming
Astu
Guðrúnar
NÚ STENDUR yfír málverka-
sýning Ástu Guðrúnar á vinnu-
stofu hennar að Hallveigarstíg
7 í Reykjavík.
Ásta Guð-
rún er fædd
1959. Hún
stundaði
myndlist-
arnám, fyrst
í Myndlista-
og handíða-
skóla íslands
árin 1977-
1980 en síðan við Central
School of Art and Design í
London 1980-1982 auk þess
sem hún fór í námsferð til
Parísar 1986.
Ásta Guðrún fékk vinnu-
stofuna á Hallveigarstíg fyrir
rúmu ári og tíminn síðan hefur
farið í að laga hana og mála
þær myndir sem eru kjarni
þessarar sýningar.
í kynningu segir að „ferskur
andblær hugmyndanna njóti
sín í þroskuðu sérstæðu hand-
bragði málarans".
Sýningin stendur út nóvem-
ber og er opin alla daga milli
kl. 14 og 17.
Tónleikar í
Selfosskirkju
ORGANISTI Fella- og Hóla-
kirkju, Lenka Mátéová, leikur
á orgel Selfosskirkju í kvöld
og era það fjórðu tónleikarnir
í röðinni.
Lenka flytur þijár stórar
orgelfantasíur þriggja tón-
skálda frá 18., 19. og 20. öld:
g-moll fantasían eftir J.S.
Bach, Choral-fantasía nr. 2 í
h-moll eftir C. Franck og Fant-
asía eftir M. Kabelac.
Tónlist
augans
SAMSÝNINGIN Tónlist aug-
ans, sem opnuð var í tilefni
dags heyrnarlausra, stendur nú
yfir í Listhúsinu í Laugardal.
Þar sýna Arnþór Hreinsson,
Hákon O. Hákonarson, Sunna
Davíðsdóttir og Vilhjálmur G.
Vilhjálmsson. Sýningin stendur
til 6. október.
arfinn á herðunum: „í speglinum
sá ég í fjarska sjálfan mig sitja
einan og mér varð hugsað til
mannsins í Amsterdam, með ljós-
mynd í höndunum, drauminn sem
hann dreymdi þegar ég hugsaði til
hans.“
Tveir menn. Einn maður. Hvor
hugsar til hins? Er það maðurinn
í Amsterdam sem hugsar til þess
í Lissabon eða öfugt? Við vitum
að sögumaður lagðist til svefns í
Amsterdam og vaknaði í Lissabon.
Persefóna (dauðagyðjan, yfir-
vofandi dauði sögumanns) og Krító
(ástin, gamalt ástarævintýri sögu-
manns með nemanda sínum í
Lissabon; lærisveinn Sókratesar
hét Kríton) villa ekki á sér heimild-
ir þegar hinn goðfræðilegi og um
leið sögulegi skilningur er lagður
til grandvallar.
Við Krító var hægt að ræða
ódauðleikann vegna þess hve ung
hún var og segja henni sögu. Það
virðist líka hafa tekist með hina
mörgu lesendur höfundarins,
hrifning þeirra er góðs viti og út
af fyrir sig forvitnilegt að íhuga
gengi skáldsagna sem leita fanga
í rómverskri sögu í því skyni að
segja mikilvæga hluti um samtím-
ann.
JÓhann Hjálmarsson