Vísir - 01.11.1967, Blaðsíða 5
V1SIR. Miðvikudagur 1. nóvember 1967.
5
H-Listir -Bækur -Menningarmái'
Eiríkur Hreinn Finnbogason skrifar bókmenntagagnrýni:
ARNÓR SIGURJÓNSSON:
ASVERJASAGA
HELGAFELL 1967. - 390 BLS. - NAFNASKRA
í svetjasaga flaílar um eina af
merkustu og auðugustu ætt-
um landsins á 15. og 16. öld.
Ættin átti höfuðbói að Ási' i
Kelduhverfi og hefnr af ættfræð
ingum verið nefnd Langsætt, en
höf. hafnar því nafni og telur
skorta rök fyrir því, að for-
faöir ættarinnar hafi verið Jón
nokkur langur, sem talað er um
í heimildum, og velur i staðinn
nafnið Ásverjaætt.
Ás í Kelduhverfi var, þegar
sagan gerist, eitt af mestu höf-
uðbólum landsins. Nú er hann
sjaldan nefndur, en þeim mun
oftar minnzt á Ásbyrgi, Hljóða-
kletta, Hóimatungur og Detti-
foss, og eru aflir þessir staðir
í landareign Áss, sem auk þess
á land allt norður að hafi. Sést
af því, að þama er ekki um
neitt smábýli að tala. Nú er
■mest þetta landrými gróðurlitl-
ar auðnir, og hefur Jökulsá séð
fyrir því. Einar Benediktsson
dreymdi um að hún græddi það
upp að nýju. Má vera að sá
draumur eigi eftir að rætast.
Ásverjasaga hefst á Finnboga
Jónssyni hinum gamla, sem bjó
að Ási um og eftir 1400. Hann
var auðugur að löndum og böm
um. Dóttir hans Þómnn fylgdi
séra Jóni Pálssyni. sem nefnd-
ur hefur verið Maríuskáld.
Hann var einn af voldugustu
klerkum landsins á sinni tíð og
átti í deilum við biskupa eink-
um Jón Vilhjáknsson hinn
enska. Sonur Jóns Pálssonar og
Þórunnar var Finnbogi lögmað-
ur norðan og vestan fram yfir
1500. Hann bjó afla sína tíð í
Ási, kunnur fjárafla og veraldar
hyggjumaður, og var af sumum
nefndur hinn Maríulausi. Jók
harm auð sinn og bama sinna í
hvívetna með mægðum og öðru
sýsll og þótti lögfróður mjög og
skarpvitwr.
Sonur Finnboga lögmanns
var Þorstemn sýslumaður í
ReykjahKð, sem var einráður
um brennisteinsvinnslu I Þing-
eyjarsýshi um sína daga. Syn-
ir hans voru Nikulás og Vigfús.
Konungur lét þá selja sér
brennisteinsnámurnar 1563
gegn mlklum friðindum. Kallar
höf. þá síðustu Ásverjana.
Meginhluti Ásverjasögu ger-
ist á þeim tímum Islandssög-
unnar, sem einna fáskrúöugast-
ar heimiidir em um — ef frá
era teknar fyrstu aldirnar —
og einna minnst hafa verið kann
aðir. Heimildimar eru nær ein
göngu fombréf, að vísu all-
mörg, en fábreytt að efni — eink
um dómar, kaupmálar og aðrir
samningar. Mikið kemur þar fyr
ir af alls konar nöfnum dómenda
og votta, sem engin saga fylg-
ir. Er mikill vandi við slíkar
heimildir að fást. Þar sem efnið
er svo fáskrúðugt, verður að
nota það út í æsar, og þarf
hugkvæmni til, en falla þó
hvergi 1 freistni staðlausra full-
yrðinga, t. a. m. um mannanöfn
o. fl. Úr þessum samtíma heim-
ildum hefur höf. Ásverjasögu
unnið nær eingöngu, og er eng-
inn vafi á því, að haon hefur
skilað hér bæði gagniegu og
merku verki. Er gagnsemin
fyrst og fremst fólgin í því, að
hann hefur dregið saman úr
Fombréfasafninu það efni, sem
fundið verður um sögupersón-
ur hans og gert marga hluti
. ljósari en þeir voru áður.
Hitt væri með ólíkindum, þar
sem svo margt getur orkað tví
mælis í heimildunum, að hann
hitti alltaf á hið rétta í álykt-
unum sínum. Mikilsverðast er,
að hann tekur engum eldri
skoðunum gagnrýnislaust og ve-
fengir, ef honum finnast for-
Amór Sigurjónsson
sendur bresta. Veitir sannarlega
ekki af því í íslenzkri sagn-
fræði, bæði að því er varðar
þetta tímabil sem og önnur,
enda er ósleitileg gagnrýni skil-
yrði þess, að einhverju þoki úr
stað. Hér mun verða risið upp til
andsvara við hinu og þessu, ekki
sizt nýjum ættjraeðiskýringum,
og myndar bókin þannig um-
ræðugrundvöll, sem hefur ekki
annað en jákvætt í för með sér.
Af ættfræðiskýringum, sem
brjóta 1 bág við eldra álit,
mætti t. d. nefna það, að höf.
færir rök að því, að Brandur
Jónsson lögmaður á Hofi á
Höfðaströnd hafi verið sonur
Jóns Pálssonar, Maríuskálds.
Einnig rökstyður hann, að Ingi-
björg Pálsdóttir, kona Lofts
ríka, hafi ekki getað verið syst
ir Jóns Maríuskálds, en því mun
hafa verið haldið fram til þessa.
Rökin sem hann færir fyrir
hinu síðara virðast mér a. m. k.
sannfærandi, og er það mikil-
vægt atriði. Ættfræði hinnar
veraldlegu stéttar á þessum
myrku tímum er síður en svo
gagnslaus fróðleikur, því að
hún skýrir oft bæði hegðun
manna og atburði sögunnar.
Mjög eru mikilsverðar rann-
sóknir og ályktanir höfundar
um brennisteinsverzlim Islend-
inga og áhrif hennar. Er varla
að efa, að þar er hann á réttri
leið, en samkvæmt kenningum
hans hefur brennisteinninn ver-
ið áhrifameiri um gang íslands-
mála en almennt hefur verið tal
iö.
En þó að margt sé sannfær-
andi í Ásverjasögu, mætti ef-
laust tína fram ýmis tortryggi-
leg atriði einnig. Það virðist
t. d. einkennilegt, að þegar séra
Jón Pálsson er kominn um átt-
rætt skv. áliti höfundar um fæð
ingarár hans, þá raskar hann
Húsavíkurklerki svo á hlaðinu
á Grenjaðarstað, að sá síðar
nefndi verður frá að hverfa
og hefur þó vart verið meira
en miðaldra. Hafa einhvem
tíma verið töggur í Maríuskáld-
inu, ef þetta er satt um aldur-
inn, en svo virðist mér þó helzt
þurfa að vera, ef skáldið er
faðir Brands lögmanns.
Vitaskuld hlýtur bók sem
þessi að bera merki heimilda
sinna. Meginhluti hennar verð-
ur um málastapp, kaup og samn
inga, en að því er mannlýsingar
varðar er óhægt um vik. Enda
sinnir höfundur þeim ekki að
ráði, ef frá er skilin stutt saga,
sem hann skýtur inn, um Jón
Maríuskáld og Þórunni konu
hans. Er hún helzt til róman-
tísk til þess að vera mjög sann
færandi. Einnig fáum við
nokkra mynd af Finnboga lög-
manni, og þó væri ef til vill
ekki loku fyrir það skotið, að
hægt væri að komast nær þeim
manni. Hann fékk orð fyrir
lagaklæki og ásælni, en höf.
viil leggja meiri áherzlu á aðra
eiginleika hans. Eftir þennan
mann er til fjöldi dóma, og
minnist ég í því sambandi, að
Páll Vídalín þóttist einu sinni
ná sér niðri á honum í Skýr-
ingum sínum við fornyrði lög-
bókar. Færði hann rök fyrir því,
að Finnbogi hefði vísvitandi
lagt ranga merkingu í orðiö
gagngjald sjálfum sér í hag,
þegar hann gerði kaupmála dótt
ur sinnar og Sigurðar Þorleifs-
sonar. Segir slikt vissulega
nokkra sögu um manninn, ef
rétt er. Mannlýsing er og fólg-
in í dómi þeim, sem hann kvað
upp yfir Torfa syni sínum, og
sýnir hún andstæðan þátt í fari
hans. Mætti ekki finna fleira
frá hendi hans, sem færði okk-
ur nær manninum?
Höfundurinn lætur prenta í
bókarauka þau Maríukvæði sem
eignuð hafa verið Jóni Pálssyni.
Engar óyggjandi sannanir eru
fyrir því, að Jón Pálsson hafi
ort neitt þessara kvæða, en
sjálf bera þau með sér, að hæp
ið er, að þau séu eftir sama
skáldið. Virðast þau því naum-
ast eiga heima hér í sagnfræði-
riti, þar eð enga mapnlýsingu
er leyfilegt af þeim að draga,
meðan ekki er fullvíst um fað-
emið. I því efni mundi t. a. m.
eigi skipta litlu hvort Jón Páls-
son væri höfundur Maríulykils
eða Sankti María, móðir mild,
en þessi kvæði eru svo ólík að
efni og formi, að þau geta
naumast verið eftir sama mann.
En hvað sem slíkum smáatr-
iðum líður er óhætt að fullyrða,
að Ásverjasaga er merkt rit,
sem mikill fengur er að fá, og
eiga þeir menn, sem framtak
hafa og dugnað til að leggja á
sig slíka söguritun í tómstund-
um sfnum, eigi litlar þakkir
skildar.
E. H. F.
Hialldói Haraldsson skrifar tónlistargagnrýni.
Sinfómuhljómsveit Islands:
3. tónleikar
JJIjómsveitin hóf tónleika að
A þessu sinni á hinum gamal-
kunna Oberon-forleik Webers
undir stjóm finnska hljómsveit
arstjórans, Jussi Jalas. Flutn-
ingur verksins kom yfirleitt vel
út, svo að tónleikagestir kom-
ust strax f konsert-stemningu.
Ekki verður sú stemning langlíf,
því að í næsta Verki, fiðlukons-
ert Sibeliusar, tóku að berast
dularfull högg að ofan niður
gegnum hinn dýrlega plast-
himin. Olli þetta þvi, að bæði
tónleikagestir og hljómsveitar-
menn tóku að horfa upp í loft,
rétt eins og von væri á — eng-
inn vissi hverju! Orsök þessara
högga var langt í frá dular-
full, ósköp raunveruleg og von-
andi endurtekur slíkt sig ekki.
Truflaði þetta eðlilega áheym
alla, þótt sumir hérlendir fari
nú orðið að verða því vanir að
hlýða á tónleika með undirleik
hurðarbanks o. fl. Samt tókst
að halda uppi nokkurri athygli,
þar sem hér var mjög góöur
einleikari á ferð, Ruben Varga
frá Bandaríkjunum. Það er furðu
legt, hvaða hömlur mannsand-
inn getur yfirstigið, þegar óbil-
andi viljastyrkur og áhugi er
annars vegar. Eins og getið var
um í blöðum, missti Varga sjön
11 — 12 ára. Það er vissulega að
dáunarvert og uppörvandi að
sjá og heyra, hve vel ,einn mað-
ur getur yfirstigið slikar höml-
ur. Allur leikur hans einkenn-
ist af músikalskri innlifun í
verkið, „intónasjón“ mjög hrein
og örugg.
Tök hljömsveitarstjórans
nutu sín bezt í „Eldfuglinum"
eftir Stravinsky (eða „Eldflaug-
\
MURBROT
SPRENGINGAR
1
GRÖFTUR
VANIR MENN
NÝTÆKI
TRAKTORSGRÖFUR
TRAKTORSPRESSUR
LOFTPRESSUR
inni“ eins og misritaðist 1 Morg
unblaðinu)! Svitu þessa úr upp-
runalega verkinu frá 1910, mun
Stravinsky hafa gert 1945 —
og var hér notuð, að því er
mér skilst. Til er enn nýrri
og endurbætt útgáfa, sem mér
persónulega þykir betri, sérstak
lega síðari þátturinn. 1 þeirri
útgáfu, sem hér var leikin, er
hin áhrifamikla stígandi loka- '
þáttar mjög stutt og snubbött
miðað við nýrri útgáfuna. Ým-
islegt var hér vel gert, en of
langt yrði það upp að telja.
Inngangur hefði mátt vera dul-
arfyllri (í cellóum og kontra-
bössum), synkópan í stefinu í
dansi Kasjtsjeis meö meiri á-
herzlu, — annars varð þetta
nokkuð góður flutningur í heild.
Hvernig skyldi heyrðar-mál-
inu ganga? I’ þessum greinum
var í fyrra oft vikið að hinni
slæmu heyrö, sem í Háskóla-
bíói er og hvað unnt væri að
gera til úrbóta.. Væri' mjög vel
þegið og fróðlegt, ef einhver
grein yrði fyrir þessu gerð t.
d. í rabbgrein efnisskrár.
ÁMOKSTUR JÖFNUN LÓOA
■ ■
VÉLALEIGA
simonsimonar
SÍMI 33544