Vísir - 07.09.1968, Blaðsíða 2

|2
V í SIR . Laugardagur 7. september 1968.
MINNING:
Hannes Jónsson
bóndi að Núpsstað
' Tjað var áður en ég kynntist
þeim merka manni, Hannesi
Jónssyni, pósti og bónda að Núps-
staö 1 Fljótshverfi, að ég spurði
kunningja minn, Gísla bónda að
Melhól í Meðallandi, eitthvað á
þessa leið:
„Hvað segirðu mér um Hannes
póst á Núpsstað?"
Hann svaraði á sinn snaggaralega
hátt og brosti í kampinn:
„Móðir hans var bara 15 ára,
þegar hún ól hann, — en það ber
ekki á öðru en hann hafi dugað
vel, þó að móðirin væri eiginlega
gimbur, þegar hann gafst henni.“
Það er víst bezt að koma strax
með það, að Hannes var fæddur
að Núpsstað 13. janúar 1880 og bjó
þar alla sína tíð þar til hann lézt
þann 29. ágúst síðastl. Kvæntur
var hann Þórönnu Þórarinsdóttur
úr Meðallandi, og eignuðust þau
hjón tíu börn. Faðir Hannesar
var Jón Jónsson póstur og móðir
hans Margrét Eyjólfsdóttir. Hún
eignaöist Hannes aðeins 15 ára og
mun vafalítið hafa verið ein af
yngstu mæðrum Islands sinnar tíð-
ar. Foreldrar hans vildu giftast, en
fengu því ekki framgengt gegn
vilja Eyjólfs, föður Margrét-
ar, sem hafði fyrirhugað henni ann
að mannsefni, en ekkert varð held
ur úr þeim ráðahag, því að hún
lézt úr mislingum, aðeins tveim
árum eftir fæðingu Hannesar.
Við erum á leiö að Núpsstað og
eigum skamman spöl eftir. Ég
staldra þá við til þess aö tveir
af samferðamönnum mínum, sem
ekki þafa áður komið svo langt
austur, gætu virt fyrir sér álengd-
ar bæjarstæðið að Núpsstað.
Núpsstaður er austasti bærinn i
Vestur-Skaftafellssýslu. Hann
stendur fallega í stóru sléttu en
hallandi túni. Bærinn snýr til suð-
ur. Bæjarhúsin eru sum fom, eink-
um munu smíðjan og skemman vera
gömul. íbúðarhúsið er miklu yngra.
Langelzta byggingin á staðnum er
trúlega gamla bænhúsið, sem stend-
ur austanvert við bæjarhúsin í
miðjum kirkjugarði. Til forna hét
Núpsstaöur ,,at Lómagnúp", og er
þaö ofur auðskilið, því að fjallið
mikla, sem rís mót himni einum
þrem kílómetrum austan við bæ-
inn, snarbratt og tignarlegt,
setur svip sinn á allt þetta hérað,
svo langt sem séð veröur, hvort
heldur er að au§tan eða vestan. Þó
er þarna ærin glæst og reisnarleg
fjallsýn. Þessi einstæði fjallrisi, sem
rís þverhníptur upp af Skeiðarár-
sandi er eitt frægasta fjall á
íslandi. — Núpsstaður stendur í
skjóli hans og skugga. — Allt frá
því á söguöld leikur goðsagnaljómi
um þetta fjall, enda áttu þeir
margir leið hjá honum, sem til Al-
þingis riðu af Austurlandi og
munu þá vafalaust oft hafa staldr-
að við og virt þetta kynjabjarg
fyrir sér jafn forvitnilega og við
niðjar þeirra gerum enn í dag. —
Má þessa áhrifamagns gnúpsins á
hetjur sögualdar bezt marka af frá-
sögn Njálu af draumi Flosa eftir
Njálsbrennu. Flosi segir Katli úr
Mörk draum sinn og mælir svo:
„Mik dreymdi þar, at ek þótt-
umsk vera at Lómagnúpi ok ganga
út ok sjá upp til gnúpsins. Ok
opnaðisk hann, ok gekk maðr út
ór gnúpinum ok var I geitheðni ok
hafði járnstaf ( hendi. Hann fór
kallandi ok kallaði á menn mína,
suma fyrr, en suma síðar, ok nefndi
á nafn.“ Flosi spuröi Lómagnúps-
búann meðal annars nafns, en
„hann nefndisk Jámgrímur.“ Réði
Ketill draum þennan, á þann veg
að allir myndu þeir feigir vera,
sem Jámgrímur baföi kallað, og
varð sú og raunin á.
Þegar við komum í hlað á Núps-
staö, var þar fyrir Eyjólfur, sonur
Hannesar, og var hann að kljúfa
rekavið í girðingarstaura, en
Hannes kom strax til móts við
okkur. Hann er lágur á velli, en
furðu beinvaxinn, þrátt fyrir þá
átta áratugi, sem hann hefur að
baki. Hann er mjög grannholda,
rjóðleitur í andliti, skeggið grátt og
fellur niður á bringuna. Háriö er
þykkt og steingrátt; lubbinn þétt-
ur, rétt eins og á fermingardreng,
enda er maðurinn álíka léttstígur.
Hendur hans eru stórar, miðað við
líkamsstærð. Þetta eru vinnuhend-
ur, _ hagar hendur, eins og ég á
eftir að komast að raun um. Hann
er í bláum nankinsfötum með der-
húfu og hefur þann ávana að taka
hana við og við ofan og nudda
derinu í kollinn.
Hann leiðir okkur í bæinn. Held-
ur er lágt til lofts í stofunni, fer
þó vel, er við hæfi hjónanna, sem
bæöi eru smávaxin. Einhver þokki
hvílir yfir heimjlinu, það ber á sér
blæ frá liðinni tíð. Þarna stendur
til dæmis gamall legubekkur með
sveigðum örmum, og með fótum
gerðum úr rekavið á staðnum. Lít-
ið orgel, er þama, smíðað á Eyrar-
bakka árið 1880, keypt að Núps-
stað 1906. Á veggnum er fallega
ofið íslenzkt veggteppi og útsaum-
ur og bróderingar em á veggjum
og borði.
Þóranna húsfreyja ber okkur nú
kaffið, og þá gefst tækifæri til
þess að inna Hannes eftir einu og
öðru forvitnilegu. Hann er fús til
að leysa úr mörgum spurningum
varðandi hérað og íbúa og eitt og
annað um starf sitt sem landpóst-
ur, en það starf hóf hann árið
1917 og gegndi þvi um marga ára-
tugi. Því og annarri leiðsögu voru
samfara mikil ferðalög og oftast
lágu lejðirnar yfir þau erfiðu vatna-
svæði, sem liggja milli Núpsstaðar
og Öræfa, en á þeirri leiö eru hin
miklu vatnsföll Núpsvötn og
Skeiðará og á milli er hinn um
það bil 25 kílómetra langi Skeiöar-
ársandur.
Hannes segir mér frá hellinum,
sem hann fann í fjallinu skammt
frá bænum. Þar voru tvö flet —
og var líkast því, sem þar hefði
veriö mannabústaður um lengri
eða skemmri tíma. Nú er hrunið
fyrir þennan helli. — Ég inni hann
eftir Kötlu, líkum fyrir gosi, en
hann telur Kötlu gömlu ekki á sínu
svæði. — Honum nægja Gríms-
vötn og Skeiðarárhlaupin.
Erfiðari er Hannes viðfangs,
þegar maður vill fá að heyra eitt-
hvað um afrek hans og lífsháska-
leiðangra á jökli og í vatnsföllum,
því að hann er meö afbrigðum yf-
irlætislaus og hógvær. Má það bezt
af því marka, að hann kvað ein-
hverju sinni hafa sagt um sjálfan
sig:
„Og það vita allir, sem mér hafa
kynnzt, aö maðurinn er ekki lík-
legur til stórræða ... og myndi
helzt líkjast Bimi, fylgdarmanni
Kára Sölmundarsonar, ef farið væri
að geta einhverra afreksverka og
stórræða ... Og hafi ég lent í
einhverju misjöfnu, sem að sönnu
hefur komið nokkrum sinnum fyr-
ir, þá hef ég líka verið svo hepp-
inn, að jafnan hefur allt farið vel,
þótt hálfilla liti út:
„En það hefur annar staðið við
stýrið,
og stjórnin hans gefizt svo vel,
og þá var ég öruggur ætíð, —
oft einmana á lítilli skel.“
Það tekst þó að fá hann til þess
að viðurkenna, að hann hafi bæði
lent í lífsháska við að ríða Jökulsá
Hannes bóndi á Núpsstaö. Bænhúsið í baksýn. Ljósm. Páll Jónsson.
á Breiðamerkursandi og í Skeiðará,
og sömuleiðis, að lánlega hafi til
tekizt, þegar hann slapp undan
Skeiðarárhlaupinu árið 1922. Svo
tínist það upp úr honum að lokum,
að hann hafi líka eitt sinn verið
kominn í sandbleytu, þessa ægilegu
sandbolla, sem verða til undan jök-
ulmolum, sem hafa sokkið í sand
og bráðnað, en skiliö eftir þakta
fallgryfju, sem getur auðveldlega
gleypt bæði mann og hest og skil-
að hvorugum til baka.
Þegar talið snýst að villta fénu
í Núpsstaðaskógi, þá er hann fús
til að segja mér frá:
„Jú,“ segir hann. „Upphafið
var, að einhver prestur flutti úr
I Öræfum í Meðalland og var fé
hans rekið, sem leið liggur, en úr
I þeim rekstri misstu þeir af tveim
ám. Já, þetta var upphafið.
Svo fer hann aö segja mér frá
I fornmannaveginum, sem hann tel-
I ur sig hafa fundið, og hann fer
j með okkur út til þess að sýna
; okkur vegarstæðið. Þetta er spotta-
kornsgangur, og ég spyr:
„Þreytistu ekki af göngu?“
Svarið er stutt og laggott:
„Get gengið ennþá.“
Það sjást þarna vissulega einhver
einkennileg — að því er virðist —
mannaverk. Það sér greinilega, að
steinum hefur verið kastað úr slóð
1 og raðað með nokkurri reglu í
j brúnir, sem víst eru einir sex
metrar á milli. — Svo segi ég þá:
„Hvers vegna höfðu þeir veginn
svona breiðan?"
Hann svarar:
„Jú, þeir vildu ríða samsíða og
höfðu oft marga hesta til reiöar."
Ég bið hann nú um að sýna mér
gamla bænhúsið, og hann gerir það
fúslega. Það stendur eins og áður
getur, í miðjum kirkjugarðinum,
sem er girtur hlöðnu grjóti og
tyrft að ofan. Hlið er á garðinum.
Sjálft er húsið mjög lítið. Það er
hlaðið úr torfi, grasigrónir veggir
og þak, en gaflar úr timbri. Á
vesturgaflinum er hurð með kop-
arhring í og gamalli læsingu. Fyrir
ofan dyrnar er lltill gluggi með
tveimur rúðum i. Á austurgaflin-
um er hins vegar dálítið stærri
gluggi með fjórum rúðum í. —
Hannes lýkur bænhúsinu upp og
segir:
„Til skamms tíma var þetta
notað sem skemma, en þó alltaf
kallað bænhús. Nú hafa þeir hjá
fornmenjasafninu gert þetta allt í
stand."
Við Hannes tyllum okkur á bekk-
ina. Þótt guðshúsið sé lltið, er
þarna forkirkja og kór og loft
yfir. Þar uppi er fornleg kirkju-
klukka, og lafir strengurinn niður
um gat I loftinu. — Þetta er ákaf-
lega fallegt lítið bænhús, og yfir
því gamall helgiblær. Gæti ég vel
búizt við, að þar gætu.menn fullt
eins vel fundið hvfld og komizt í
trúarlegar hugleiðingar eins og í
stórum, sjaldan smekklegum, köld-
um og hálftómum, steinkumböld-
um.
Gísli Gestsson hefur ritað fróð-
lega grein um sögu þessa litla
guðshúss í Árbók Hins íslenzka
fornleifafélags 1961, og leiðir hann
rök að því, að upphaflega muni
hús þetta hafa verið byggt árið
1657 af Einari nokkrum Jónssyni.
Bænhús muni það hafa verið 1765
—1800, eftir að það hafi verið af-
lagt sem kirkja. Síöan hafi það
verið skemma, þar til Þjóðminja-
safniö tók þaö nýverið í sína um-
sjá og lét eftir ábendingum Gísla
færa það til fyrra horfs. — Er það
sánnarlega þakkarvert.
Eftir að við höfum skrafað sam-
an drjúglanga stund i bænhúsinu,
rís öldungurinn á fætur, því að
vinnutíma hans er enn ekki lokið.
— Hann er oft langur vinnutíminn
á afskekktum sveitabæ um hábjarg-
ræðistímann. Þegar við göngum
um hlaðið, lýkur Hannes upp
gömlu smiðjunni. Ég geng inn og
sé, að skeifa liggur á steðjanum,
og svo spyr ég:
„Ert þú að smíða þessa?“
„Svo á þaö víst aö heita,“ er
svarið.
Áður en við göngum úr smiðju,
tekur hann ofan af vegg mjög
gamla og nokkuð ryðgaða, en vel
stóra jöklamannsbrodda, sem hann
hefur sjálfur smiöað og gengið á
um harða jökla. Þeir hafa verið
honum hald og traust i heljarferö-
um, en nú gefur hann mér þá til
minja, og minnist ég þá lýsingar
þeirra Pálma rektors Hannessonar
og dr. Niels Nielsens í bókinni
Vatnajökull á æðruleysi og áræði
Hannesar i jökulgöngum. Sló ég
þeim kafla upp, þegar heim kom,
og er þar sagt frá því, þegar gosiö
varð í Grímsvötnum 1934 og jökul-
hlaupið mikla. Þá brá Hannes sér
bara yfir skriðjökulinn þveran, var
í Öræfum, en vildi heim. Frásögn
þeirra er þannig:
„Þessi för var farin á þeim
tíma, þegar mestar voru hamfarirn-
ar í jökulhlaupinu. Undir jöklinum
svall ægilegt vatnsflóð, og sandur-
inn fyrir neðan var orðinn að risa-
vaxinni :.ióðu. Þennan sama dag
hófust gosin í Grímsvötnum. Eld-
brestir og reiðarslög dundu yfir
jöklinum, og 13 kílómetra hár
öskumökkur, ristur leifturlogum.
reis við himin yfir höfðum þeirra
félaga. En ekki Iét Hannes aðra eins
smámuni aftra ferðum sínum, þv£
að hann þurfti að komast heim
fyrir páskana". — Svo mörg voru
þau orð.
Gamli landpósturinn fylgir okk-
ur út að hliði og segir:
„Ef þig langar til þess að vita
eitthvað nákvæmar um þetta, sem
þú varst að spyrja, ég meina villta
féð og forna mannaveginn, þá
skrifaðu mér, og ég skal þá kannski
reyna aö svara þér einhverju til“.
Við kveðjum Hannes póst og
bónda að Núpsstað, og ég er enn
einni minningunni ríkari um sér-
stæöan og merkan mann, fulltrúa
atvinnustéttar, — landpóstanna,
afreksmenn, sem nú heyra sögunni
til. — Hanrv er vissulega brot úr
fornu bergi. Við höldum heim á
leiö, og senn hverfur Lómagnúp-
urinn líka i fjarska ....
TVTokkur ár eru liðin frá því þetta
var rítað. Síðan hefi ég oftar
en einu sinni heimsótt bóndann að
Núpsstað. Hann var jafnan höfð-
ingi heim að sækja og öðrum frem-
ur voru þau hjón híbýlaprúð og
elskuleg gestum, sem að garði bar,
þótt Hannes kunni i fyrstu að
virðast ókunnugum fáskiptinn. 1
eðli var hann glaðlyndur og æðru-
láus maður og sérlega skilmerki-
legur í frásögn. þegar maður gat
fengið hann til þess að leysa frá
fróðleiksskjóðu sinni. Mjög var
hann hógvær um eigin svaðilfarir
og margan háskann, sem varð á
vegi hans á úfnum jökli og f belj-
andi vatnsföllum. Hannes var
traustur maður og naut lika trausts
manna, bæöi þeirra, sem hann
fylgdi um torleiði og þeirra, sem
hann átti samleið meö í lífinu. —
Við andlát hans er einn síðasti
landpósturinn fallinn í valinn. Er
þar lokið í senn merkum og erf-
iðum kapítula i íslenzkri sam-
göngusögu. Bóndinn að Núpsstað
hefur kvatt okkur, en Lómagnúpur
mun enn standa um ókomna tfð
og minna á bóndann. sem bjó á
bænum í skugga fjallsins, og hljóð-
um orðum segja okkur afrekssögu
íslenzku landpóstanna.
Ættingjum og vinum Hannesar
Jónssonar, bónda að Núpsstað,
sendi ég hugheilar samúðarkveðjur.
Birgir Kjaran.

TEKUR ALLS KONAR KLÆÐNlNGAR
FLJÓT OG VÖNDUÐ VINNA
ÚRVAL AF AKLÆÐUM
IAUQAVEO 62 - SlMI 10625 HEIMASIMI 63654
BOLSTRUN
SvefnbekKir l nr aii á * erkstæðisverðl.
-r-» 30435
Tökuro að oKkur nvers konar múrbr. .■
og sprengivinnu i húsgrunnuro og ræs
um. Leigjuro út loftpressur og víbn
sleða Vélaleiga Steindórs Sigbvats
sonai ÁlfaorekkL viö Suðurlands
brauL simi 30435