Bókasafnið - 01.10.1982, Blaðsíða 12

viðhorf
„Mikill misskilningur ef bókaverðir
halda sig inna af hendi
einhverja þjónustu við rithöfunda.....”
— segir Jóhannes Helgi, rithöfundur
Spurt er um viðhorf undirritaðs til al-
menningsbókasafna og bókavarða. Það
er satt best sagt alveg á mörkunum að ég
vilji sjá af klukkutíma í umfjöllunina.
Svör mín og kollega minna munu engu
breyta. Þetta þjóðfélag okkar er ekki
þeirrar gerðar að það taki sönsum
frammi fyrir rökum, það hefur sýnt sig
að þessi furðuskepna sem heitir ríkisvald
og rekur m.a. almenningsbókasöfnin,
tekur ekki afstöðu til nokkurs skapaðs
hlutar, leiðréttir ekki nokkurt ranglæti,
nema frammi fyrir krepptum hnefum
manna sem eru þess umkomnir að valda
umtalsverðum usla í samfélaginu. Og
það hefur því miður einnig komið á
daginn að rithöfundar í landinu eru svo
guðsvolaður söfnuður að hann ber ekki
einu sinni gæfu til að standa vörð um
fjöregg sitt, höfundarréttinn og lífs-
nauðsynlegan afrakstur hans. Það er
ekki fyrr búið að sameina rithöfunda í
eitt hagsmunafélag, sem einhvers ætti að
vera megnugt, en byrjað er að bera inn á
fundina sprengiefni sem heitir pólitík,
og nú eru samtökin að liðast í sundur rétt
einu sinni. En mér skilst að þjófnaðurinn
á höfundarrétti, alger til skamms tíma,
þetta furðulega fyrirbæri sem nánast
ókeypis útlán á hugverkum er, séu
gamlar ofdrykkjuvarnir, eigi rætur sínar
að rekja til einhverra kurfa sem sátu á
alþingi á fyrri helmingi aldarinnar. Þá
var kreppa í landi og atvinnuleysi og
með einhverjum hætti þurfti að tryggja
að menn legðust ekki í brennivín í ein-
beru afþreyingarskyni. En það er ekki
hægt að gefa það sem maður ekki á
nema gera annað tveggja, kaupa það
fyrst — eðasölsa undirsig, sem erháttur
ófrómra, og þann kost valdi alþingi. Því
dugði ekki að hafa áður gert höfundar-
rétt, skýlausan eignarrétt, upptækan til
ríkisins nokkrum áratugum eftir lát höf-
unda. Þeirskyldu líka rúnirlifandi — og
það er á því ráni sem almenningsbóka-
söfn og bókaverðir og lánþegar þrífast
og hafa gert lengi. Og með síhækkandi
söluskatti á bækur hefur ríkisvaldið
þrengt kosti starfandi rithöfunda í þeim
mæli, að þeir eru nánast þjóðnýttir.
Launatekjur þeirra eru álíka tryggar og
manns sem hefur bingóspil að atvinnu,
lífeyrissjóðsréttinda njóta þeir ekki
heldur, ekki almennra mannréttinda.
Og við störfum ekki aðeins í minnsta
málsamfélagi í veröldinni; leiðin frá því
yfir í önnur málsvæði er svo ógreið sem
framast má vera. íslendingar á níunda
tug aldarinnar hafa ekki aðeins væng-
stýft heila kynslóð rithöfunda, þeir eru
langt komnir með að drepa hana, og það
á mesta verklegu framfaraskeiði þjóð-
arinnar.
Nokkur bragarbót hefur verið gerð á
höfundarréttargreiðslum fyrir útlán
bóka á síðustu árum, eitthvað kákað í
málið, þannig að á síðasta ári voru
veittar á fjárlögum 800 þúsund krónur í
þessu skyni, u.þ.b. tvö þrjú þúsund
krónur per haus. Greiðslurnar eru samt
ekki miðaðar við útlán á bókum ein-
stakra höfunda, það telja bókaverðir
nánast óframkvæmanlegt, ef ekki auka-
atriði, og við lifum á tölvuöld. Þessi fyr-
irsláttur bókavarða ber ekki vott um
ýkja mikinn skilning á eignarétti. Slík
talning hefur aldrei verið vandamál í
nágrannalöndum, sem inna af hendi
greiðslur til höfunda í samræmi við út-
lán á bókum þeirra. íslensku söfnin
greiða samkvæmt titlafjölda í hillunum.
Ég býst ekki við að það sé almennt á
vitorði bókavarða hve fráletur afrakstur
íslenskra höfunda af bókum sínum í al-
menningsbókasöfnum er í samanburði
við önnur ríki, t.d. Danmörku, ekki
stærra ríki þó. Það sem útlánahæsti höf-
undur Dana ber úr býtum árlega er
hundraðföld sú upphæð sem eintaka-
hæsti íslendingurinn fær í sinn hlut, og
kemur fleira til en talning eintakanna
éin sér. Það hvarflar ekki að dönskum
stjórnvöldum að traðka á rithöfundum í
landi sínu.
Það er mikill misskilningur ef bóka-
verðir halda sig inna af hendi einhverja
þjónustu við rithöfunda í landinu. Það
er þveröfugt —- eins og greiðslum til
höfunda er háttað I dag. Maður sem
getur fengið bækur heimsendar að vild
sér að kostnaðarlausu, hann kaupir ekki
bækur svo nokkru nemi, hann fer heldur
i tvær sólalandaferðir á ári. Ég skil hann
vel. Ef umsvif bókasafnanna halda
áfram að aukast án þess að greiðsla af
einhverju viti til höfunda komi til munu
söfnin ganga af bókaútgáfunni í landinu
dauðri. Það er svo einfalt. Hún hefur
þegar skroppið svo saman að farið er að
nálgast hættumörk.
Ég skrifaði fyrir nokkrum árum
greinaflokk um þessi efni. Ein greinin
hét Bók er bíó. Nú vill svo til að hægt er
að gera samanburð á heimlánuðu bíói
og heimlánaðri bók. Ég á við vídeóið,
sem gerði íslendinga á augabragði að
kræfustu höfundarréttarþjófum sem um
getur í heimsbyggðinni; hugsunarhátt-
urinn er kominn beinustu boðleið frá
ríkisvaldinu. Leigugjald fyrir Vídeó-
spólu er fimmtíu krónur á sólarhring.
Bók er bíó. Leigugjald fyrir bók er átta
aurar á sólarhring, fjórir aurar, ef tvær
eru lesnar. Einfalt reikningsdæmi. Árs-
kort frá Borgarbókasafninu kostar þrjá-
tíu krónur á ári.
Hingað hafa nýlega komið erlendir
lögfræðingar, gæslumenn höfundarrétt-
ar Vídeóspóluframleiðendanna og haft
uppi nákvæmlega sömu andmæli gegn
12