Dagblaðið Vísir - DV - 19.11.1987, Blaðsíða 37

FIMMTUDAGUR 19. NÓVEMBER 1987.
37
Merming
Aköf skynsemistrú
Pált Skúlason:
Pælingar.
Safn erinda og greina, 399 bls.
Ergó, Reykjavík 1987.
Rauði þráðurinn í hinu nýja
greinasafni Páls Skúlasonar heim-
spekiprófessors er, að heimspeki-
leg samræða sé okkur lífsnauðsyn-
leg. Maðurinn verði aö standa
sjálfum sér og öðrum skil á því með
einhveijum rökum, hver sé til-
gangur'hans í tilverunni. Hugsun-
arleysið sé versti óvinur hans.
Maðurinn megi ekki týna sjálfum
sér í skarkala heimsins. Þetta er
allt gott og blessað. Og margt það,
sem Páll leggur til samræðunnar,
er ákaílega skynsamlegt og vel
ígnmdað. En óneitanlega læddist
að mér sá grunur, þegar ég fletti
bók Páls, að hann ætti með sam-
ræðunni stundum við einræðu
sjálfs sín. Hann virðist ekki alltaf
hlusta nægilega gaumgæfilega á
aðra eða leitast við að skilja sjónar-
mið þeirra. Hér skal ég nefna dæmi.
Hvernig eigum við
að skipta kostnaði?
Menn geta iðkað heimspeki á eig-
in kostnað eða annarra. Ef þeir
gera það á eigin kostnað, þá þurfa
aðrir ekki að kvarta. Ef þeir stunda
heimspeki hins vegar á annarra
kostnað, þá þurfa þeir að rökstyðja
það fyrir þeim. Verið getur, að þeim
takist það. En Páll virðist hins veg-
ar alfarið hafna því, að hann þurfi
að rökstyðja það (þótt hann sé ann-
ars ákaflega hlynntur öllum
rökræðum). Krafan um það, að
menn geri sjálfum sér og öðrum
grein fyrir kostnaðinum af því, sem
þeir taka sér fyrir hendur, jafngild-
ir þó að sjálfsögöu ekki þeirri
skoðun, að markaðsgildi gæða sé
eina gildi þeirra, þannig að þau séu
því betri sem þau séu vinsælli með
neytendum. Þá skoðun getur eng-
inn upplýstur maður haft.
Var íslenska þjóðveldið ríki?
í greininni „Hvaö eru stjóm-
mál?“, sem hefur áöur birst í
sérstökum bæklingi, fullyrðir Páll
Skúlason (bls. 357), að án ríkisins
sé samfélagið óhugsandi sem
stjómarfarsleg heild. Ég hef áður
látið opinberlega í ljós efasemdir
um þessa fullyrðingu Páls, en hann
tekur - þrátt fyrir ofurást sína á
heimspekilegri samræðu - ekkert
tillit til þeirra. í fyrsta lagi era til
stjórnleysingjar, sem halda því
fram, að ríkið sé ónauðsynlegt, þar
sem einstaklingamir geti hugsan-
lega leyst úr öllum málum með
fijálsum samningum á markaði.
Þeir færa mörg og hugvitsamleg
rök fyrir máli sínu. Einn þeirra er
David Friedman, sem hefur haldiö
fyrirlestra hér á landi. Ég er ekki
sammála þeim, en engin ástæða er
til að hafna kenningu þeirra um-
hugsunarlaust. Þótt án ríkisins sé
samfélagið ef til vill óframkvæm-
anlegt sem stjómarfarsleg heild,
merkir þáð ekki, að þaö sé óhugs-
andi.
í öðm lagi ber að minna á ís-
lenska þjóöveldið frá 930 til 1262,
sem er okkur íslendingum óneitan-
lega nærtækt (þótt Eric Weil, sem
Páll sækir margt til í þessari rit-
Páll Skúlason prófessor.....virð-
ist ofmeta þá skynsemi, sem býr
í hverjum einstaklingi og laða má
fram með heimspekilegri rök-
ræðu“.
Bó3rnienntir
Hannes H. Gissurarson
gerö, hafi líklega ekki frétt af því).
Enginn vafi er á því, að það var
stjómarfarsleg heild. En það var
ekkert ríki í venjulegustu merk-
ingu. Ég er sjálfur þeirra skoðunar,
að íslenska þjóðveldið hafi verið
ríki í skilningi Hegels, þar sem það
var einingarafl og allir lutu sömu
lögunum. En það var svo sannar-
lega ekki ríki í skilningi Webers
(sem Páll vísar einmitt til á einum
stað í þessari ritgerð), því að hér
var engin ein stofnun, sem haíði
einkarétt á beitingu valds. Aðalat-
riðið er þó, að þetta er álitamál, svo
að Páll getur ekki slegið slíkri full-
yröingu fram rakalaust, síst eftir
að hún hefur verið vefengd opin-
berlega.
Heimspekin og skynsemin
Þessar aðfmnslur era ekki stór-
vægilegar, og ég er vissulega.
sammála Páli Skúlasyni um margt.
í mannvísindum getum við sjaldan
vegið fyrirbærin og mælt meö sama
hætti og í náttúruvísindum, heldur
verðum við að leitast við að skilja
þau. En við getum ekki skilið þau
nema með því að öðlast vald á þeim
hugtökum, sem hafa orðið til í ald-
anna rás. Viö komumst þess vegna
aldrei út úr hinni mannlegu vit-
und. í vissum skilningi era öll
viðfangsefni mannvísindanna vit-
undarfyrirbæri. Þar á frekar við
túlkun ólíkra kenninga en sann-
prófun þeirra. Páll gerir mæta vel
grein fyrir þessu. En ég skal játa,
að ég er ekki eins eindreginn skyn-
semistrúarmaður og hann er (að
minnsta kosti sums staöar í þessari
bók). Mér virðist, að hver einstakl-
ingur ráði aðeins yfir mjög litlu
broti sannleikans og að við kunn-
um engin ráð til að ieggja öll þessi
sannleiksbrot saman. Stórisann-
leikur er af þeim sökum vart innan
seilingar.
Jafnframt því sem Páll virðist
ofmeta þá skynsemi, sem býr í
hverjum einstaklingi og laða má
fram með heimspekilegri rökræðu,
vanmetur hann aö mínum dómi þá
skynsemi, sem kann að búa í siðum
okkar og venjum og hafa má til
marks um reynsluvit kynslóðanna.
Slíkum siðum og venjum má líkja
við troöninga, sem smám saman
hafa myndast um óbyggðir og auð-
velda okkur að rata um þær. Oft
reynast slíkir troðningar miklu
betur en sú daufa skynsemistýra,
sem hveijum og einum okkar er
gefin. Ég leyfi mér því að efast um
þá kenningu, sem Páll heldur fram
af miklu kappi (t.d. á bls. 67-92),
að rangt sé aö trúa hlutum á ófull-
nægjandi forsendum. Er ekki rétt
að treysta arfhelgum reglum, þang-
að til aðrar betri koma í ljós? Hér
er Hume betri leiösögumaður en
Descartes, hygg ég.
Fengur að ritinu
Páll Skúlason virðist halda, að
þeir, sem hafna ákafri skynsemis-
trú hans, neyðist til að hlaupa í
hinn kalda faðm sjálfdæmishyggju
og tómhyggju. Ég held af ofan-
greindum ástæðum, að þetta sé
rangt. Við höfum sögulega reynslu
okkar við að styðjast. En hvað sem
öllum heimspekilegum ágreiningi
okkar Páls líöur, er fengur að þessu
riti, þótt það sé greinasafn fremur
en heildstætt heimspekiverk. Yfir
bókinni er að mörgu leyti geöfelld-
ur blær öfgaleysis og íhygli, og það
verður enginn verri maður á að
lesa hana.
Lindgren -
engum lík
Rasmus fer á flakk.
Höfundur: Astrid Lindgren.
Þýðandi: Sigrún Árnadóttir.
Útgefandi: Mál og menning, 1987.
Út er komin ný þýðing á bók
Astrid Lindgren, Rasmus pá luffen,
sem kom út í Svíþjóð 1956 og í ís-
lenskri þýðingu Jónínu Steinþórs-
dóttur 1963 undir nafninu
Strokudrengurinn (undirtitill: Ras-
mus á flakki með Paradísar
Óskari). Fyrir þessa bók hlaut
Astrid Lindgren H.C. Andersens
verðlaunin 1958 og var annar höf-
undurinn sem var sæmdur þeim.
Leit að samastað
í þessari bók flallar Astrid Iind-
gren sem oftar um hið umkomu-
lausa, fátæka bam sem á allt undir
að finna kærleika í kærleikslausri
veröld.
Rasmus er foreldralaus 9 ára
drengur sem býr á munaðarleys-
ingjaheimili, orðinn úrkula vonar
um að verða valinn af tilvonandi
fósturforeldram, fólk sem kemur
að velja sér börn vill bara „hrokk-
inhærðar stelpur". Og úrkula
vonar um að öðlast nokkra sinni
ástúð eða viðurkenningu. Yfirvof-
andi hýðing fyllir mæh örvænting-
ar hans, hann strýkur og slæst í fór
með flakkara. Með Útigangs-
Óskari lendir Rasmus í æsilegum
ævintýram en eignast loks sama-
stað í lokin og von um bjarta
framtíð.
Á vegferð sinni kynnist Rasmus
miskunnarleysi heimsins en hann
kemst líka að því að veröldin á sín-
ar björtu hliðar.
Tvær samstíga sálir
Astrid Lindgren er engum höf-
Astrid Lindgren.
Bókmenntir:
Hildur Hermóðsdóttir
undi lík. Hlýja hennar og skilning-
ur í garð barna og næmleiki á
flölbreytileika mannlífsins og
náttúrannar endurspeglast í þess-
ari bók eins og svo mörgum bókum
hennar öðrum. Einsemd 9 ára
snáðans Rasmusar er átakanleg og
hijúfi klunnalegi flakkarinn,
Óskar, birtist sem andstæða htla,
veikbyggða drengsins en um leið
hhðstæða. Það er sama hversu stór
og sterkur maður er, einsemd
manns í veröldinni er söm og feg-
urðar- og frelsisþráin óviðráðanleg.
Hið eina sem getur haldið aftur af
henni er kærleikur og vinátta.
Þegar Óskar og Rasmus gerast
félagar sameinast tvær samstíga
sáhr og þá er ljúft að gefa eitthvað
af sjáhum sér eins og kemur fram
í prðum flakkarans óstöðvandi:
„Ég ætla að biðja himnafóðurinn
að losa mig við flökkunáttúrana
og láta mig hafa leiguliðablóð í
staðinn." (bls. 209)
Sumarangan
Maður og náttúra eru eitt í þess-
ari sögu. Maðurinn er hluti af
náttúrunni og náttúran vettvangur
mannsins. Þessi samhljómun er
alltaf sjálfsögð hjá Astrid Lindgren
og kemst afar vel til skila í þýðingu
Sigrúnar Ámadóttur. Rasmus
kemst aö því að náttúran býður
upp á annað og meira en kartöflu-
og netlugarða.
„Hann lá í blóðbergsbreiðu og
þægilega kryddangan lagði að vit-
um hans. Einiviðarrunnarnir
ilmuðu líka þægilega þegar sólin
vermdi þá. Úr öllum áttum barst
sumarangan. Já, til æviloka yrði
ilmur af blóðbergi og sólvermdum
einiviðarrunnum samofmn sumri
og flökkulífi í huga Rasmusar." (62)
Það er sannarlega sumarilmur
af þessum texta bæði frá hendi
höfundar og þýðanda. Safaríkur er
hann einnig og ber í sér ótal um-
hugsunarefni. Því er mikill fengur
aö þessari nýju þýðingu. Astrid
Lindgren svíkur engan, hvorki
bömin, sem vilja skemmtun og
spennu, né foreldrana sem gefa sér
tíma til að lesa með börnunum.
Bókin er prýdd léttum teikning-
um eftir myndlistarmanninnn Eric
Palmquist og prentuð með góðu
letri á vandaðan pappír.
DV-mynd Brynjar Gauti
Lýður Sigurðsson - Haena, 1987.
ísbimir á hraða
(h)ljóðsins
Ungur og sjálfpienntaður listamaður
frá Akureyri. Lýður Sigurðsson að
nafni, sýnir sjaldséða myndlist á
vesturgangi Kjarvalsstaða. nefnilega
„handgerðar ljósmyndir". svo notuð
sé skilgreining franskra súrrealista
á verkum hinna „raunsærri" málara
í þeirra hópi: Dali, Magritte, Delvaux.
Nánar tiltekið eru þessar myndir
Lýðs sambræðingur úr verkum Err-
ós og Magritte en innihalda þar að
auki drjúgan skammt af persónuleg-
um gálgahúmor.
Þessi húmor snýst aðallega um
tvenns konar fyrirbæri, tæknivæð-
ingu ýmiss konar og dýraríkið,
jafnvel hvort tveggja í senn, sjá fræga
mynd Lýðs af isbjörnum við stjórn-
völ flugvélar. Raunar eru ísbirnir
Lýði sérstaklega hugleiknir því þeir
eru fyrirferðarmiklir í nokkrum öðr-
um myndum hans.
En það vantar kannski soldið á að
húmor Lýðs hafi þá spaklegu vídd
sem nægir til að gera verk hans ann-
Myndlist
Aðalsteinn Ingólfsson
að og meira en nákvæmlega útlistaða
brandara.
Okkur er alveg óhætt að dást að
þeirri tækni sem hann hefur komið
sér upp og háþróað en á hinn bóginn
er ansi litla endurómun að finna í
verkum hans við þriðja eða flórða
„horf', svo notað sé mál flölmiðl-
unga.
Sjálfum þótti mér Lýður fyndnast-
ur þar sem hann sníður niður nautið
og matreiðir meðan þaö stendur við
stabbann og naslar heyvisk.
Sú mynd á hvergi heima nema í
höfuðstöðvum SS.
Mynd Lýðs af manninum með risa-
hænu í bandi gæti svo hentað Félagi
alifuglabænda.
-ai