Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1952, Blaðsíða 177
CUÐBRANDUR JÓNSSON:
Síra Jón Mattliíasson sænski
Prentsmiðja hans á Breiðabólstað
og Breviarium Holense
Herra Jón Arason, hinn síðasti kaþólski biskup á Islandi fyrir siðaskiptin, stóð eins
og samtíðarmenn hans á Norðurlöndum föstum fótum í lífsskoðanakerfi og þekkingar-
hring miðaldanna, en var þó engu að síður, rétt eins og þeir, með öllu hugarfari við-
reisnartímans. Það hafði læðzt hratt um alla álfuna og orðið langt á undan hinni
húmanistisku menningu viðreisnarinnar hingað á norðurhjara veraldar. Samkvæmt
viðreisnarmannshugarfari sínu var herra Jón raunsæismaður, en auðvitað ekki í
skilningi vorrar tíðar, heldur í skilningi sinnar eigin samtíðar. Raunsæi hennar var
einkar ósviplíkt raunsæi vorra daga, enda þótt eðlið sé hið sama, og raunsæi herra
Jóns var því jafnt á andlega sem á veraldlega hluti. Hvort tveggja var í augum hans
jafnraunverulegt, þar var aðeins um eitt líf, en tvö lífsform að ræða. Þörfum beggja
varð að sinna með sömu kostgæfni, því samkvæmt miðaldahyggjunni valt afkoman í
síðara lífsforminu á því, hvernig tekizt hafði að verða við kröfum hins fyrra. Og því
meiri skylda bar herra Jóni til þess að láta ekki sitt eftir liggja, að hann var yfir aðra
skipaður og bar ábyrgð á afkomu þeirra í því efni.
Það var eins og viðreisnin leysti hugvitssemi manna úr læðingi. Nýjar heimsálfur
voru fundnar, og mönnum hugkvæmdist margskonar ný tækni, sem sízt var ómerkari
en hin mikla, ef til vill of mikla, tækni vorra daga, enda þótt okkur kunni í skammsýni
okkar að finnast lítið um, af því að við erum meiru vanir. Það er alkunnugt, að
mennt er undirstaða allra framfara, hagrænna sem annarra, og því er tvíllaust sú
tækniframför alltaf merkust, er styður að aukinni mennt og auðveldari dreifingu
hennar. Það er því og tvímælalaust eitt hið mesta framfaraspor, sem stigið hefur ver-
ið, þegar prentlistin var fundin, og ekki sízt, þegar menn komust uppá að nota lausa,
steypta stíla, hver sem gerði það fyrstur.1
Það gat ekki hjá því farið, að prentaðar bækur bærust í hendur herra Jóni, og
honum hlýtur að hafa orðið Ijóst, hvert gífurlegt áróðursgildi hinar prentuðu bækur,
sem hægt var að dreifa út í óteljandi eintökum, hlutu að hafa. Hann hlýtur og að
hafa orðið þess var, að siðabyltingarmennirnir notuðu áróðursvél prentsmiðjunnar
eins og frekast var hægt. Prentsmiðjur höfðu þegar verið stofnaðar í Danmörku og
Arbók Landsbókasafns 1950—51 12