Vísbending - 28.04.2000, Blaðsíða 3

ISBENDING
Eru markaðsöflin siðblind?
Hannes H. Gissurarson
prófessor
Markaðsöflin hafa jafnan verið
vinafá, en vinafæst eru þau
líklega í röðum spámanna og
spekinga sem siðbæta vilja mannkynið.
Hafa slfkir menn haldið þ ví fram frá önd-
verðu, að markaðsöflin séu siðblind,
kunni ekki skil góðs og ills. Atvinnu-
rekendur hugsi ekki um annað en „sálar-
laust silfrið og goldinn verð\“, eins og
Karl Marx sagði. Á markaðnum njóti
klámsalinn meiri virðingar en kennarinn,
af því að vara hans seljist þar betur. Þar
víki náungakærleikurinn jafnan fyrir
matarástinni. Þar sé Gordon Gekko,
söguhetjan í kvikmyndinni Wall Street,
hin siðferðilegafyrirmynd. Skoðum hér
stuttlega markaðsviðskipti frá siðferði-
legu sjónarhorni.
Þrjár siðferðilegar kröfur
Talsmenn markaðsviðskipta geta
svarað þessari gagnrýni svo, að slfk
viðskipti krefjist vissulega tiltekins
siðferðis, sem komi ef til vill skýrast
fram í frægum orðum í Árna sögu biskups
frá því fyrir sjö hundruð árum, að falslaus
kaup skuli föst vera, þau er einskis
mannsrétti séhrundiðí. Samkvæmtþeim
orðum verður að gera að minnsta kosti
þrjár siðferðilegar kröfur til markaðs-
viðskipta: Þau verða að vera falslaus,
blekkingum ekki beitt; þau verða að vera
föst, orð skulu standa; og í þriðja lagi
má með þeim ekki hrinda rétti annarra. I
þessum skilningi eru markaðsöflin ekki
siðblind.
Lágmarkssiðferði
Siðferði markaðarins erþað lágmarks-
siðferði sem gerir mönnum kleift að
komast sæmilega af við náungann og
fullnægjagagnkvæmumþörfum. Róbin-
son Krúsó er laginn veiðimaður en klaufi
að klifra upp í tré eftir kókoshnetum.
Hann getur veitt 30 fiska á dag eða tínt
10 kókoshnetur eða, ef hann þarf að
gera hvort tveggja, samtals veitt 15 fiska
og tínt 5 kókoshnetur á dag. Félagi hans,
Föstudagur, er hins vegar slakur veiði-
maður, en kann manna best að klifra
upp í tré eftir kókoshnetum. Hann getur
veitt 10 fiska á dag en tínt 30 kókos-
hnetur. Ef þeir félagar skipta með sér
verkum og skiptast síðan á vörum, þá
verður heildarafraksturinn 30 fiskar og
30 kókoshnetur. En ef þeir gera það ekki,
heldur vinna hvor í sínu horni, þá verður
hann 20 fiskar og 20 kókoshnetur.
Þetta einfalda dæmi sýnir að á mark-
aðnum geta menn grætt hver á öðrum.
Ein meginástæðan til þess að spámenn
og spekingar allra alda hafa verið and-
vígir markaðsviðskiptum er einmitt sú
að þeir hafa haldið að eins gróði þyrfti
alltaf að vera annars tap. Heimsmynd
þeirra hefur verið kyrrstæð. Þeir hafa
haldið að stærri sneið eins manns fæli
jafnan í sér minni sneið annars. Þeir hafa
ekki skilið að við lífræna þróun á mark-
aðnum geta allar sneiðarnar stækkað,
vegnaþess að sjálf kakan hefur stækkað,
og það gerir hún ef bakaríið fær að vera
í fullum gangi.
Sennilega er auðveldara að skýra
það út hvernig Róbinson Krúsó og
Föstudagur geta grætt hvor á öðrum
með því að skipta með sér verkum og
skiptast síðan á vörum en hitt hvernig
kauphallarbraskarar gera öðrum gagn
en sjálfum sér. En slíkir braskarar finna
í frjálsum fjármagnsviðskiptum, þar á
meðal á hlutabréfamarkaði, hagkvæm-
ustu samsetningu fjármagnsins og
tímasetningu framkvæmda. Hvenær á
að sameina fyrirtæki og hvenær að
sundra þeim? Borgar sig að reka saman
gistihús og flugfélag eða sitt í hvoru
lagi? Hvort er hagkvæmara að eiga
fasteign eða leigja? Hvort á að nota lóð
undir verksmiðju eða íbúðarhús og
hvenær á að ráðast þar í framkvæmdir?
Kauphallarbraskarar og spákaupmenn
reyna að svara slíkum spurningum á
hverjum degi. Við þrotlausar tilraunir
þeirra, höpp og glöpp, verður til
þekking, sem aðrir njóta síðan góðs af.
Ágimd
En er siðferði markaðarins fullnægj-
andi? Er nóg að krefjast þess af
mönnum að þeir beiti ekki blekkingum,
standi við orð sín og geri öðrum ekki
mein? Þarf ekki annað og meira til svo að
menn geti heitið siðferðisverur? Tals-
menn markaðsviðskipta geta svarað því
til að ekkert það sé í siðferði markað-
arins sem komi í veg fyrir að menn gangi
lengra. Að fullnægðum þeim lágmarks-
kröfum sem hér hafa verið settar fram
séu markaðsöflin hlutlaus um mannlega
háttsemi. Þau veiti aðeins upplýsingar
um það hvað slfk háttsemi kosti, svipað
og merkingar á vegum banni mönnurn
ekki að velja einn leiðarenda frekar en
annan og eina leið að honum frekar en
aðra. Vilji maður til dæmis frekar vera
háskólaprófessor en forstjóri þá sé það
mál hans og viðskiptavina hans en hann
verði þá um leið hugsanlega að sætta
sig við lægri tekjur.
Sumir kunna að vísu að segja að
markaðsöflin séu ekki hlutlaus. Á mark-
aðnum sé ágimd beinlínis talin góð, eins
og Gordon Gekko orðaði það í kvik-
myndinni Wall Street. Talsmenn mark-
aðsviðskipta geta svarað því til að
kvikmynd eftir hinn kunna vinstri mann
Oliver Stone sé ekki áreiðanlegasta
heimildin um skoðanir þeirra. Það sé að
minnsta kosti ljóst að John Locke og
Adam Smith, tveir skarpskyggnustu
fylgismenn hins frjálsa markaðar í hópi
heimspekinga, hafi hvorugur talið
ágirnd góða í sjálfri sér. Hitt bentu þeir
á, sérstaklega Smith, að ágirnd er stað-
reynd um marga menn og að hún getur
haft góðar afleiðingar ef hinn ágjarni
starfar við skilyrði samkeppni og sér-
eignar. Þá getur hann aðeins fengið það
sem hann ágirnist ef hann fullnægir
þörfum viðskiptavina sinna jafnvel eða
betur en keppinautarnir. Aðrir græði um
leið og hann græði.
Tökum dæmi. Spákaupmaður kemst
yfir danskt fyrirtæki sem framleiðir
búnað í tölvur. Hann flytur fyrirtækið
umsvifalaust til Indlands þar sem
vinnuafl er miklu ódýrara en í Danmörku.
Hinir dönsku starfsmenn fyrirtækisins
verða fyrir vikið að leita sér að annarri
vinnu. Sýnir þetta að spákaupmaðurinn
hugsi ekki um annað en sálarlaust silfrið?
Þegar málið er skoðað nánar kemur í ljós
að spákaupmaðurinn er að flytja fé frá
ríkum Dönum til fátækra Indverja. Hinir
nýju starfsmenn fyrirtækisins í láglauna-
landinu græða lítillega á flutningi þess
þangað en hinir gömlu starfsmenn á
hálaunasvæðinu tapa að sama skapi
lítillega og þó aðeins um stundarsakir.
Jafnframt hlýtur spákaupmaðurinn að
nota gróða sinn af lægri launakostnaði
til að lækka framleiðsluvöru sína í verði
vegna harðrar samkeppni eða til fjárfest-
inga. Hvort heldur sem er græða aðrir
um leið og hann græðir.
Raunhæft siðferði
Nú kunna menn að taka undir það að
markaðsöflin séu hlutlaus unr
mannlega háttsemi að fullnægðum þeim
lágmarkskröfum sem hér hafa verið
settar fram. En er það æskilegt? Ber ekki
að setja klámsalann skör lægra en kenn-
arann, virða nektardansmeyna minna
en hjúkrunarkonuna? Talsmenn rnark-
aðsviðskipta geta svarað því til að það
sé einnritt stundum kostur að markaðs-
öflin séu blind á annað en það hversu
vel maður fullnægi þörfum annarra. f
skjóli markaðsaflanna geti óvinsælir
minnihlutahópar þrifist, einmitt vegna
þess að samskipti manna á markaði séu
lágmarkssamskipti. Best kemur þetta
(Framhald á síðu 4)
3