Vísbending - 18.10.2002, Blaðsíða 2

ISBENDING
Auðæfi hálendisins
Bjarni Bragi Jónsson
hagfræðingur
Þegar er vikið að afmörkun hálend-
isins gagnvart byggðarlandi mun
ekki fást endanleg niðurstaða
þess máls fyrr en með samningum og
málaferlum um þjóðlendumörk. Nákvæm
afmörkun skiptir ekki máli í því sam-
hengi, sem hér er reifað, svo sem hvort
átt er við meginhálendið eitt eða einnig
fjallskaga og eyðisanda út til sjávar.
Aðalskilin eru milli rýmisfreks landbún-
aðar og annarra fjölbreytilegra einka-
athafna á byggðu landi annars vegar
og orkunýtingar hálendisins og land-
mótunar í vissri samkeppni við ferða-
mennsku um nýtingu víðernanna hins
vegar. Hagræn skilyrði orku- og efna-
vinnslu eru varla svo ólík innbyrðis, að
kalli á sérstaka umfjöllun hvors um sig.
Efnavinnsla gæti verið aukageta í jarð-
hitavirkjun, og er í öllu falli viðurhluta-
minni en landfrekorkuvirkjun, felst eink-
um í brottnámi vikurs eða gjalls, svo að
í mesta lagi einstakir hólar eða hnjúkar
hverfi úr landslaginu.
Auðlindakraninn
Þjóðhagsleg meginrök til þess að gera
stórtæka orkunýtingu að stefnumáli
eru að sjálfsögðu þau, að báðar hinar
hefðbundnu meginauðlindir landbún-
aðar og sjávarútvegs eru komnar að ytri
mörkum magnaukningar af markaðs-
eða auðlindaástæðum. Þær valda af þeim
sökum ekki því að verða vaxtarstofn
gjaldeyrisöflunar til að bera uppi fjöl-
breytilega innri verðmætasköpun til að
mæta þörfum ört vaxandi þjóðfélags og
hamla gegn inngróinni hneigð til út-
streymis. Eftir því sem þessar takmark-
anirog ytri hagsveiflur þrengja að, þurfa
önnur og mikilvirk tækifæri að vera til
taks, svo að líkja má við auðlindakrana,
sem skrúfa megi fráeftir þörfum. Stöðluð
framleiðsla af slíku tagi er að vísu einnig
háð hagsveiflum, en af öðrum rótum og
í öðrum takti en matvælamarkaðir, svo
að heildaröryggi eykst. Tilhæfulaust er,
að orkufrekur efnaiðnaður sé úreltur,
heldur myndar hann þann grunn undir
fíngerðari atvinnugreinar, sem ætíð þarf
að vera til staðar. Staðsetning hans fær-
ist hins vegar yfir til hagkvæmari og
umhverfisvænni orkulinda og tækni, og
felst í þ ví veigam i k i ð fram 1 ag til j ákvæðrar
framþróunar. Mestur vindur er rokinn
úr upplýsingaiðnaði og vonir brostnar
um rakinn uppgang erfðafræðilegs líf-
tækniiðnaðar, og stendur nauðsyn land-
vinninga í orkuiðnaði því jafngild sem
fyrr. Upplýsandi er, að hefði einkaland-
nám orkulinda áður farið fram, þyrfti
engin þjóðhagsleg rök að færa fram fyrir
nýtingu þeirra, heldur mundi hún ráðast
af boðum markaðarins um hagkvæmni
og arðsemi, og áhættan væri að sama
skapi dreifð.
Samkeppnin virkjuð
Hagskipulagsleg viðhorf leggjast
út af fyrir sig á þær sveifar, að skapa
beri sjálfstæðar einingar um nýtingu
auðlindanna, fjarlægar pólitískum geð-
þótta og hrifningaröldum almennings
og í hæfilegum fjölda til þess að tryggja
samkeppni og þar með aðhald að stjórn-
endum. Slík samkeppni máþó ekki verða
til þess að verðfella auðlindina gagnvart
erlendum og raunar ekki heldur innlend-
um aðilum. Verður því frábyrjun að setja
á hana verðmiða, annaðhvort sem
ákveðið vinnslugjald á afkastaeiningu
eða sem hreyfanlegan kvarða miðað við
þau afköst og arðsemi, sem reynd verður
á. Þar er komið að mörkum gagnvart
ósnortinni náttúru og nýtingu til útivist-
ar og ferðamennsku. Æskilegast er að
ákvarða slík mörk fyrirfram eða ákvarða
vissan breytileik verðmiðans til virkjun-
ar, eftir því hve langt muni seilst í útilok-
un annarra nota. Skipting hálendisins í
starfssvið orkufyrirtækja hlýtur að
byggjast á aðgreiningu í vatnasvið og
háhitasvæði, og mun það miklum vanda
bundið sökum möguleika á að veita vatni
á milli svæða, nýta annað hvort eða
samhliða vatns- eða hitaorku o.s.frv.
Við það bætist, að þörf getur reynst á
miklum vatnaveitingum af samfélags-
legum öryggisástæðum, sem jafnframt
hafi áhrif á vatnaskil, svo sem með
veitingu Skaftár í Langasjó, og á því að
eiga sem víðast kost á að hemja vatna-
gang að hluta til í stórum uppistöðulón-
unt. Hugsanlega reyndist fært að kosta
eða styrkja slíkar aðgerðir úr ríkissjóði,
að fenginni greiningu á aukakostnaði,
umfram það sem orkuvinnslu yrði gert
að bera. Fyrirfram verður ekki fullyrt, í
hve margar einingar orkulindirnar eru
skiptanlegar né hvort sá fjöldi nægi til
virkrar samkeppni.
Hlutafélagavæðing
s
Ymsar og misflóknar leiðir má hugsa
sér til frekari uppbyggingar út frá
því fyrirtækjakerfi, sem fyrir er. Lands-
virkjun mætti skipta upp nú eða síðar
eftir vatna- og hitasvæðum, hlutafélags-
væða og selja að hluta eða fullu, svo og
efla önnur fyrirtæki til svæðisbundinna
hlutverka eða veita þeim starfsleyfi til
þess og þróa með svipuðum hætti. Tog-
streita gæti að vísu myndast milli hag-
rænna afkastamarkmiða, sem næðust
best með landsvíðu orkuvinnslu- og
flutningskerfi, og þjóðfélagsmarkmiða
samkeppni og valddreifingar. Þar á móti
er viðbúið, að meiri sveigjanleiki og
grasrótartengsl smærri kerfa bæti hlut
þeirra. Fram komnar hugmyndir um sam-
eiginlegt kerfi orkuflutnings með sterkri
hringtengingu um landið virðist væn-
legt til að opna möguleika samkeppni í
orkuvinnslu. Sveitarfélög eiga þarna
hlut að máli, einkum eftir sameiningu í
hæfilega stærð, og er annars ekki að
búast við marktækri eignaraðild þeirra.
Hlutverk þeirra í myndun almanna-
tengslna og almenningsálits er ekki þýð-
ingarminna. Þau hafa skipulagshlut-
verki að gegna í stjórn þjóðlendna, og
varðar miklu, að þau og byggðarfólk
taki raunsæja afstöðu til þarfar á fram-
leiðslu- og byggðaþróun.
Arðgjöf til samfélagsins
Auðlindastjórn og úthlutun réttinda
til hálendissvæða þarf að sjálf-
sögðu að taka samsvarandi og jafnvægt
tillit til allra helstu þarfa og tekjumögu-
leika, að uppfylltum sambærilegum skil-
yrðum um þjóðhagslegt gildi og arðgjöf
í einhverju formi til samfélagsins.
Aðferðin til þess mats felst í hagrænum
samanburði náttúrukosta á jaðrinum,
sem kallað er, en á þann kvarða fer gildi
þeirra fallandi eftir því, hve mörgum og
hve víða er þegar úr að velja. Þannig er
t.d. hundraðasti fossinn með tilteknu
sjóngildi langtum minna virði en hinn
tíundi. Ut frá þessu viðhorfi virðist auð-
velt að semja sátt um samhliða nýtingu
hálendissvæða í mismunandi tilgangi.
Fram til þessa hafa virkjanaframkvæmdir
stórbætt aðstöðu almennra borgara og
ferðamanna til að njóta fegurðar og
fræðslugildis náttúrunnar, og mun svo
væntanlega enn um langa hríð. Kemur
það sér vel, þar sem ferðaþjónusta full-
nýtir aðstöðu sína aðeins um fjórðung
úr ári og hefur ekki burði til að kosta
dýrar grunnframkvæmdir.
Þetta viðhorf höfðar að vísu ekki til
öfgafyllstu áhangenda svartrar náttúru-
verndar, sem telja náttúruna ósnertan-
lega, en mannvirki og hagvöxt af hinu
vonda. Margt þessa fólks nýtur beint
eða óbeint opinbers framfæris við
fræða- eða listaástundun, og lætur sig
því lítt varða, hvernig sú iðja sé kostuð
eða hver kostur almenningi gefist á að
njóta sömu gæða eða lífsbjargar yfirleitt.
Stjórnvöld verða að fara sínu fram án
beins tillits til slíkra öfga, meta fullnægj-
(Framhald á síðu 4)
2