Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1987, Blaðsíða 3

i-ggpinr
[M)@[g[Q][u][N]lB][L][A][o][8j[I]lM][8l
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthías
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gísli Sigurðsson. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Forsíðan
Myndin er af málverki Kristjáns Steingríms og er
á sýningu hans, sem opnuð verður á Kjarvalsstöð-
um í dag. Myndin heitir „Hættuleg nálægð“ og
er frá þessu ári, 148xl43cm að stærð. Óvenjulegt
er, að jafnframt olíumálverkinu notar Kristján
Steingrímur þrykk, en einnig það er gert með olíu-
lit. Nánar vísast til samtals við listamanninn á bls 8.
Hafnargatan
í Keflavík var miðpunktur í lífi unglinganna, sem
voru að alast upp í bænum á sjötta áratugnum.
Þar var kaupfélagið, sjoppurnar og Víkin með djúk-
boxið. Frá þessu segir Ólafur Ormsson í síðari
grein sinni um Keflavík sjötta áratugarins.
Öryggið
er gott og blessað og mikil áherzla lögð á það í
Svíþjóð, en Unnur Guðjónsddottir balletdansari-og
höfundur, sem búið hefur þar i landi í 25 ár, met-
ur þó frelsið meira. Hún heldur fyrirlestra um
ísland og Kína og átti sanital við Lesbók, þegar
hún var hér á ferðinni.
Á ísöldinni
var uppfinning nálarinnar líklega merkasta fram-
faraspor mannkynsins - sú uppfinning varð fyrir
23 þúsund árum. Forfeður okkar á ísöld voru eng-
ir rýtandi villimenn, heldur furðu líkir nútímamann-
inum og það er einmitt á ísöldinni, að listir koma
til sögunnar: Fyrst tónlist með flautunni og síðan
hellamyndir og smástyttur.
JÓHANN SIGURJÓNSSON
Sonnetta
Vorið er liðið, ilmur ungra daga
orðinn að þungum, sterkum sumarhita,
æskan er horfin, engir draumar lita
ókomna tímans gráa sinuhaga.
Við erum fæddir úti á eyðiskaga,
eilífðarsjórinn hefur dimma vita,
fánýtar skeljar fyrir blóð og svita
fengum við keyptar, það er mannsins saga.
Þó hef ég aldrei elskað daginn heitar
— eilífðar nafnið stafar barnsins tunga —
fátæka líf! að þínum knjám ég krýp,
áþekkur skuggablómi, er Ijóssins leitar,
— leggurinn veldur naumast eigin þunga —
fórnandi höndum þína geisla eg gríp.
Höfundurinn er fæddur á Laxamýri í Þingeyjarsýslu 1880 og lézt
1919 i Kaupmannahöfn þar sem hann bjó eftir skólagöngu sína
og varö fyrsti íslenzki leikritahöfundurinn. Hann er talinn hafa
verið á undan sinni samtíö í Ijóðlist sinni og betur metinn síðar en
á meðan hann lifði.
AÁ nýliðnum haustvik-
um hafa bændur vítt og
breitt um landið verið í
leitum og eftirleitum;
þeir hafa að vanda
hlakkað til að fara á
fjall, eða í göngur eins
og það heitir nyrðra og
þeir hafa ugglaust séð með nokkrum sökn-
uði, að safnið sem rann til rétta var
þunnskipaðra en fyrr á árum. Búháttabreyt-
ingin er að koma í ljós.
Fyrir margt löngu þegar undirritaður var
íjallmaður á afrétti Biskupstungnamanna
norður á Kili, var áreiðanlega ekki vaknað-
ur neinn grunur um, að einhverntíma í tíð
núlifandi manna gæti farið svo, að þessi
árlegi viðburður, fjallferðin, heyrði til sög-
unni og að þessi víðáttumiklu öræfi yrðu
alfriðuð fyrir beit sauðfjár og hrossa. Samt
var afrétturinn víða örfoka; það steig ekki
af steini klukkustundum saman og þar sem
hinir eldri mundu grösugt land svo sem við
Svartártorfur, var þá allt að hverfa í sand
og gijót. Ekki varð ég þó var við að menn
hefðu minnstu áhyggjur af þessari þróun
og í þá daga var það eitt á dagskrá að
fjölga fé sem mest og auka framleiðsluna.
Landgræðslustjórinn hefur nýlega lýst
áhyggjum sínum í sjónvarpsviðtali af barátt-
unni við landeyðinguna og kom fram þar,
að ekki er nóg að gert; eyðingaröflin hafa
betur sem nemur þúsund hekturum á ári.
Hann nefndi sérstaklega til sögunnar fyrr-
nefndan afrétt Biskupstungnamanna, svo
og móbergssvæðið mestallt. í útvarpsviðtali
fyrir skömmu upplýsti hann, að Mývetning-
ar reka fé á afrétt strax í maimánuði og
eftir förgun, þegar komið er fram í októ-
ber, reka þeir aftur á afrétt, enda er ástand
gróðurfars þar um slóðir eftir því.
Sveinn Runólfsson landgræðslustjóri og
vísindamenn eins og Ingvi Þorsteinsson virð-
ast rekast á vegg og tala fyrir daufum
eyrum, þegar þeir vekja athygli á hrika-
Hver á öræf in?
legri meðferð landsins. Sú meðferð er fyrst
og fremst sorgleg vegna þess að hún er
ónauðsynleg nú á dögum. Sú offramleiðsla,
sem reist er á því að eyða hálendisgróðrinum
og endar á öskuhaugum er einfaldlega tákn
þess, að skynsamleg stjómun á þessum
málum sé ekki til.
Hugsjónamenn um landgræðslu hafa
margir íað að nauðsyn þess að alfriða mó-
bergssvæðið norðan og sunnan jökla fyrir
beit sauðfjár og hrossa, enda er það við-
kvæmast og gróðurástandið verst þar.
Raunar eru flæmi utan við aðal móbergs-
svæðið, sem miskunnarlaus rányrkja hefur
smám saman verið að færa nær eyðingar-
stiginu. Þar á meðal eru heiðalönd norðan
jökla, sem Húnvetningar og Skagfirðingar
hafa beitt hrossastóði sínu á og ekki var
fagurt til afspurnar, að girðing í kringum
friðað hólf þar norðurfrá hafði beinlínis ver-
ið rifin niður til þess að koma þar inn sauðfé.
Nógir eru erfiðleikarnir í landbúnaði þótt
einstakir bændur séu ekki að koma óorði á
stéttina með svo fávíslegum aðgerðum.
Oddvitar Flóa og skeiða tjáðu sig nýlega
um gróðurfar á sínum afréttum og kom
engum á óvart, að þeir sáu ekki annað en
allt væri í stakasta lagi. Það mun þó íjarri
lagi, en samt skárra en á Kili. Hætt var þó
að reka hrossastóð i sumarhaga inn í Hvítár-
nes fyrir 10 árum vegna þess að talið var
að graslendið þar væri í verulegri hættu.
Verður varla sagt að það hafi haft miklar
efnahagslegar fómir í för með sér, því gífur-
legt ónotað graslendi er í heimahögum í
öllum uppsveitum Árnessýslu.
Á Suðurlandsundirlendi er mesta og bezta
mjólkurframleiðslusvæði landsins. Æskileg-
ast væri, að sauðfjárbúskapur þar leggðist
alveg niður, en verði hann stundaður áfram
að einhverju marki, ætti fortakslaust að
skylda menn til að nýta hina grösugu heima-
haga og alfriða afréttina.
Á þessu mun ekki vera almennur skilning-
ur meðal bænda, sem hafa frá ómunatíð
vanizt á að líta á afréttarlönd sem eign sína,
- og að litlu skipti hvernig með þá eign
væri farið. Hér stöndum við enn einu sinni
frammi fyrir hugsun, sem heyrir til liðinni
tíð veiðimanna- og bændaþjóðfélags. Rétt-
lætiskennd fólks nú á tímum viðurkennir
ekki þetta sjónarmið; hálendið hlýtur að
vera sameiginleg eign þjóðarinnar allrar,
hvað sem líður rétti til upprekstrar. Það er
að vísu lögbundið núna, að þeim forna rétti
fylgir einnig annarskonar afnotaréttur.
Samkvæmt því eiga bændur afnotarétt af
veiði á hálendinu og var hnykkt á þeim
rétti með hæstaréttardómi frá 1955. Nú er
ljóst að margvísleg afnot gætu í framtíðinni
orðið af hálendinu; þar er víða jarðhiti til
dæmis. Það er þessvegna brýn nauðsyn á
nýrri lagasetningu um afnotarétt, sem bygg-
ir á þeirri grundvallarforsendu, að hálendið
eiga landsmenn allir saman og að friðun
þess - og nýtingu - verður að stýra með
skynsamalegu viti, sem byggir á nútíma
viðhorfum fremur en arfí bændaþjóðfélags-
ins. Æskilegast væri að setja lög um alfriðun
móbergssvæðisins fyrir sauðfjárbeit; öðru-
vísi verður hinni skammarlegu þróun vart
snúið við. Næst bezti kosturinn er sá, að
framfylgja stranglega lögum um ítölu. Þeg-
ar ljóst er að eitthvert landsvæði eða afréttur
þolir ekki sauðíjárbeit, þá verður einfaldlega
að taka fyrir þann rétt, þótt byggður sé á
gamalli venju. Á til dæmis að láta það sem
eftir er af gróðri í Þórsmörk og nágrenni
hverfa með öllu vegna þess að þarna hefur
verið frá gamalli tíð afréttur Eyfellinga.
Mörg hliðstæð dæmi mætti nefna.
Lagasetning, sem tekur þetta mál föstum
tökum, er þó meiri vandkvæðum bundin en
ljóst.t'er í fljótu bragði. Megin þröskuldurinn
yrði ’trúlega sá, að pólitískan kjark og heið-
arleika vantar. Framsóknar- og Sjálfstæðis-
flokkur eiga megnið af atkvæðum bænda
og þeir munu telja víst, að lög um alfriðun
stórra svæða verði ekki vinsæl í sveitum.
Blessuð litlu atkvæðin má að sjálfsögðu
ekki styggja; þau eiga að vera kyrr á sínum
kotum til að skila sér í kosningum. En án
frumkvæðis og fylgis þessara flokka verður
engri lagalegri breytingu við komið.
Það er að vísu í samræmi við núgildandi
lög um afnotarétt, en engu að síður grát-
broslegt, þegar oddvitar lýsa áhyggjum
sínum af umferð hestamanna um hálendið
og tala um hugsanlega nauðsyn þess að
leggja á þá toll til að rækta upp haga á
áningarstöðufn. Að sjálfsögðu þarf nauðsyn-
lega að girða og rækta upp góða hestahaga
við áningar- og gististaði svo sem Hvera-
velli og Hvítámes. Það er hinsvegar verk-
efni, sem ætti að heyra undir landgræðsluna
í nafni okkar allra og ætti ekki að koma
fomum upprekstarrétti bænda við. Ef að
líkum lætur byggist afkoma landsmanna í
framtíðinni meira á ferðamönnum en afrétt-
arbeit sauðflár og allar líkur til þess, að
umferð ríðandi fólks yfir hálendið eigi frem-
ur eftir að stóraukast. Sé þeirri umferð
stjómað skynsamlega, ætti hálendisgróðri
almennt ekki að vera nein hætta búin.
í þjóðfundarkvæði sínu 1874 mælti Bólu-
Hjálmar fyrir munn Fjallkonunnar og sagði:
„Sjá nú hvað ég er beinaber/ bijóstin visin
og fölar kinnar." Nú þegar hillir undir lok
20 aldar, felst smán okkar í því, að Fjallkon-
an er ekki bragglegri nema síður sé. Hún
er tötrum klædd og það sem verra er: Skiln-
ingur á því að þetta sé til skaða og skammar,
er ekki einu sinni almennt fyrir hendi.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK WORGUNBLAÐSINS 17. OKTÓBER 1987 3