Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1995, Blaðsíða 4

Bræður
himins og
Egils saga
EGAR ég var að skrifa verkið Egils sögu og
Úlfa tvo lét ég nokkrum forvitnilegum spurn-
ingum ósvarað til að lengja ekki bókina um
skör fram. Nauðsyn ber til að gæta þess, að
meginþættir séu raktir án þess aukaatriði beri
Sagan af Agli
Skallagrímssyni er ekki
einasta af Mann-dýri
Borgar á Mýrum runnin
hún er runnin af
gjörvöllum ás Hjóls
Vesturlanda frá norðri til
suðurs. Svo margt tengir
Egil mannskepnunni
góðu, sem annarsvegar
var skáld og læknir — en
beit menn hinsvegar á
barkann og stakk úr þeim
augun — að vart mun
þurfa við að auka.
Fyrri hluti
Eftir EINAR
PÁLSSON
„HIN MIKLA móðir“ sem mær.
Mærin sækist eftir hinum innri
hreinleiku sem erhenni eiginlegur.
ritið ofurliði og er einatt örðugt að greina
þar á milli.
Meðal þess sem ég lét liggja milli hluta
var gagnstæða Tvíbura og Bogmanns á
lendum himins. Þeir sem þekkja til mála
vita, að langsamlega einfaldasta skýringin
á eðli Egils Skallagrímssonar í allegóríunni
er sú, að hann hafi verið Mann-dýrið í forn-
um sögnum, sem nútímamenn þekkja bezt
af sögu Roberts Louis Stevenson um dr.
Jekyll og Mr. Hyde. Mann-dýrið hefur lengi
nefnzt Bogmaður í stjörnusjám, en af fyrir-
bærinu voru til margar sagnir að fomu;
þekktastar eru þær sennilega af Mann-tarf-
inum (Minotár) á Krít. Fleiri dýr komu við
sögu, m.a. blendingur af mönnum, úlfum
og hestum. Eins og sjá má af dr. Jekyll var
lækningamáttur eitt helzta einkenni Mann-
dýrsins og að hann umbreyttist í úlf má sjá
af fjölda þjóðsagna um varúlfa. Virðist sag-
an af Mann-dýrinu vera eitt þekktasta stef
mannkyns síðastliðin fimm þúsund ár. Sú
sögn er í raun eins konar könnun mannsins
á sjálfum sér; hvað gerir það að verkum,
að maðurinn er annars vegar skáld og lækn-
ir, hins vegar hamslaus svoli? Þessi spurning
verður ný og fersk með hverri kynslóð.
Svo vill til, að Mann-dýr stjörnusjárinnar
er staðsett á Mýrum. Það er að segja: sá
staður á jörðu endurspeglaði Mann-dýrið á
himni (Sagittarius) í stjörnusjánni. Það er
því vægast sagt athyglisvert, að Egill bjó
að Borg á Mýrum, sjálft Mann-dýr Islend-
ingasagna dæmigert. Þessi depill markar
hásuður. Eru því efni gerð skii í Egils sögu
og Úlfum tveim. Hitt er að sjálfsögðu ekki
óforvitnilegt, að á hánorðurdepli stjörnusjár
Vesturlands eru Tvíburarnir frægu á himni.
Erfitt hefði verið að skjóta þessu inn í rit
um Egil án þess að bæta við miklu efni;
því var það ekki gert. En rétt þykir mér
hins vegar að vekja athygli á þessu. Tvíbur-
amir voru jafnan gagnstæður, annar Ijós
og hinn myrkur. Þetta eru helztu atriði í
lýsingum þeirra tvennda sem Egils saga
fjallar um, þeirra Þórólfanna annars vegar
og Kveld-Úlfanna (Skallagríms og Egils)
hins vegar.
Nákvæmasta bók um nöfn stjarnanna,
sagnir þeirra og merkingu sem til er mun
vera „Star Names. Their Lore and Mean-
ing“ eftir Richard Hinckley Allen (Dover
Publications, New York, 1963). Ef vér skoð-
um nú helztu einkenni Tvíburanna hjá Allen
kemur í ljós, að annar Tvíburinn var kennd-
ur við Sól, hinn við Tungl (s. 225). Þessu
hefðum vér búist við að fyrra bragði ef
Tvíburarnir vörðuðu Þórólf og Egil. Annar
var sólskinsbarnið, hinn var fæddur undir
mánasigð. Skap Egils óð bókstaflega í skýj-
um. Þá sjáum vér, að Tvíburarnir em ekki
ætíð nefndir Tvíburar, heldur og Bræður
(meðal Engilsaxa og Normanna, s. 222),
svo að sú hlið kynni einnig að eiga við í
þessari rannsókn.
Þá er það eftirtektarvert, að fræðimaður-
inn dr. Thomas Hyde hafði nafnið Jauzah,
sem merkir miðja, um Tvíburana, því að
hann vildi sýna, að þessar stjömur væru í
raun á því svæði sem lengi var litið á sem
miðju himins (þetta er svo mikilvægt vegna
Egils sögu, að vér hljótum að birta á ensku:
„Hyde adopted another form of the word,
— Jauzah, the Centre, — as designating
these stars’ position in medio coeli, or in a
region long viewed as the centre of the
heavens: either because they were in a zen-
ith constellation, or from the brilliancy of
this portion of the sky“ s. 223). Þetta er
merkilegt fyrir tveggja hluta sakir: Línan
milli Mann-dýrs (Borgar á Mýrum) og Tví-
TVÍBURAR himins: Gagnstæður og andstæður.
bura (nálægt Hvammi í landnámi Auðar
djúpúðgu) er hrein og klár miðja, eins og
slíkar miðjur voru hugsaðar að fornu, en
auk þess em Tvíburarnir einmitt í ZENITH,
þ.e. í hápunkti baugs Vesturlands. Þá fáum
vér jafnframt þær upplýsingar, að speking-
urinn Ampelíus hafi talið norðanvindinn
renna frá Tvíbumnum („Ampelius assigned
to it the care of Aquilo, the North Wind,
the Greek Boreas that came from the north
one third east“, s. 228). kæmi það einkar
vel heim á Mýmm, ef norðanvindurinn hefði
verið kenndur til Tvíburanna í norðri.
Frægustu nöfn Tvíburanna síðustu tvö
árþúsundin em Castor og Pollux. Castor er
svo lýst, að hann hafi einatt boðað belli-
brögð og ofsa („mischfef and violence", s.
231), svo að vart leikur vafí á, að Agli hef-
ur verið líkt til Castors — og Þórólfi til
Polluxar, hins vaska bardagamanns — liggi
tengsl í millum.
Blaðað í Bókmenntum
Maður er nefndur Peter Lum. Hefur hann
ritað bókina „The Stars in our Heaven“
(Pantheon, New York, endurpr. 1962). Er
sú bók ekíri jafn nákvæm og rit Allens, en
býr yfír ýmsu efni, sem runnið er úr bók-
menntum kynslóðanna. Segir Lum, eins og
raunar öllum má ljóst vera, sem kynna sér
þessi mál, að flestar sögur, sem goðsagnir
eiga sameiginlegar af tveim hetjum ellegar
tvenndum, hafí í einn tíma eða annan verið
ofnar inn í þessar tvær stjörnur, Tvíburana
(s. 151). Er til mikill fjöldi slíkra sagna.
Tvíburamir vom um eitt skeið bræður Hel-
enu innar fögru og yrði of langt mál að
rekja alla þá ina fornu þræði. En til forna
og langt fram miðaldir vom Tvíburarnir
átrúnaðargoð sjómanna. Voru þeir frægir
’fyrir lærdóm auk óhemju styrks og dirfsku
(s. 152). Þá vom þeir bræður tignaðir sem
megingoð Rómaborgar og líkt við stofnhetj-
urnar Rómúlus og Remus. Poilux var upp-
haflega ódauðlegur, en bróðir hans Castor
hins vegar dauðlegur. Lentu þeir í hremm-
ingum vegna þessa: þeir urðu ástfangnir
af tveim fögrum systmm, sem vom illu
heilli lofaðar öðmm. Þeir Castor og Pollux
börðust til kvennanna og drápu andstæðinga
sína, en svo bar við, að Castor féll. Pollux
varð frávita af harmi yfír dauða tvíburabróð-
ur síns; var sem honum þætti helmingur
af verund sjálfs sín horfinn og reyndi hann
að svipta sig lífi til að komast til Heljar.
Þetta tókst honum þó ekki, því að — sem
fyrr segir — var hann ódauðlegur.
Svo fór að lokum, að Júpíter miðlaði þar
málum. Hann fyrirskipaði að bræðurnir
skyldu dveljast annan helming sólarhrings
! undirheimum og hinn í ljósi dags. Þessi
lausn sýnist Peter Lum fela í sér uppruna-
legan mun tvenndarinnar — mun dags og
nætur og annarra helztu gagnstæðna og
andstæðna veraldar. Ef það er rétt hjá Lum
er eðli Sólar og Mána beinlínis fmmásýnd
hinna tveggja bræðra á himni. Varð Pollux
löngum tákn bróðurástarinnar í heimi hér.
Talið er, að Tvíburarnir séu mörg þúsund
árum eldri en klassiskar goðsagnir Rómar.
Eru til nefndir „Aswin“-bræðurnir, sem
vom reiðmenn og eldri bræður sólampprás-
ar meðal Indó-Evópumanna. Vom þeir, eins
og Castor og Pollux síðar, verndarar sæf-
ara. Athyglisvert er, að jafnvel elzta gerð
Tvíburanna gerir þá að læknum (s. 155).
Þá vom táknin Yin og Yang — hvalirnir
tveir — við þá bræður fest; og er ráð fyrir
því gert í ritsafni mínu RÍM, allt frá Bak-
sviði Njálu (E.P. Rv. 1969:51). Byggist sú
tilgáta á því, að hugmyndin hafí borizt hing-
að frá Skjöldungum í Danmörku. Það tákn
hyggur Peter Lum elzta tákn sem þekkist
úr nokkurri siðmenningu; ef svo er hefði
það þá getað búið í hinni upphaflegu ásatrú
(s. 157).
Stjömumerki Tvíbura nefndist Válaskjálf
meðal norrænna manna samkvæmt tilgátum
RÍM (E.P. 1978 (Rammislagur): k. 16).
Bendir það til þess, að Tvíburarnir hafi
nefnzt Viðar og Váli á tímum landnámsins.
Eru þeir Viðar og Váli þá væntanlega eld-
forn goðmynd bræðranna tveggja í Eglu,
þess sem kenndur var við sól og hins sem
kenndur var til mána. Væri það frábær
lausn, ef rétt reyndist. Stjörnumerkið Sag-
ittarius nefndist Fólkvangur samkvæmt til-
gátum RIM og er það að nokkru skýrt í
Egils sögu og Úlfum tveim, svo og Ramma-
slag.
Af öllu þessu verður vart nema ein álykt-
un dregin: sagan af Agli Skallagrímssyni
er ekki einasta af Mann-dýri Borgar á
Mýrum runnin: hún er runnin af gjörvöllum
ás Hjóls'Vesturlands frá norðri til suðurs.
Svo mörg og skýr meginatriði tengja Egil