Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1998, Blaðsíða 13

NÓBELSVERÐLAUNAHAFINN
SORGMÆDDI
ARIÐ 1993 kom út í Noregi
bókin Hjörtu mannanna.
Sigrid Undset - ævisaga
(Menneskenes hjerter.
Sigrid Undset - en livshi-
storie. Aschehoug 1993,
426 bls.) eftir Tordis
0rjesæter. Þetta er sér-
stætt verk sem fjallar um ævi eins mesta rit-
höfundar á Norðurlöndum. Sigrid Undset
hlaut Nóbelsverðlaunin árið 1928, aðeins 46
ára að aldri, fyrir skáldsögur þær sem gerast
á miðöldum, en þekktust þeirra er trílógían
um Kristínu Lavranzdóttur: Kransinn, Hús-
freyjan og Krossinn.
Rithöfundarferill Sigrid Undset vai- glæsi-
legur en aðstæður hennar voru erfiðar og í
einkalífinu beið hún mörg skipbrot. Athvarf
hennar varð kaþólska kirkjan. Ævisagan
Hjörtu mannanna hlaut verðlaun norskra
bókaútgefenda og varð metsölubók í Noregi.
Hún hefur verið þýdd á sænsku og dönsku.
Eðlilegt væri að hún yrði einnig þýdd á ís-
lensku, svo mikillar aðdáunar sem verk Sigrid
Undset hafa notið hér. Markmið ævisögurit-
arans er að vekja áhuga nýrra lesenda á verk-
um Sigrid Undset.
í fótspor Sigrid Undset
Fyrir nokkrum áratugum var sú aðferð
ríkjandi í bókmenntafræðum hér á landi að
skoða verk höfunda í ljósi ævi þeirra. Sú að-
ferð þokaði fyrir annars konar greiningu en
ljóst er að ævisöguaðferðin hefur margt
áhugavert fram að færa. Reyndar er Hjörtu
mannanna svokölluð innlifunarævisaga þar
sem söguritarinn samsamar sig sögupersón-
unni á þann hátt að hún setur sig í spor henn-
ar um leið og atburðirnir gerast, en leggur
ekki mat á gerðir hennar. Sjónarhornið er
alltaf hjá Sigrid Undset þótt sagan sé sögð í
þriðju persónu. Ahugamál Sigrid Undset
verða áhugamál höfundar. Meðvitað er stíll-
inn æskulegri þegar lýst er fyrstu árum
Sigrid Undset en verður þroskaðri, alvarlegri
og dýpri þegar á ævina líður.
Tordis 0rjesæter fæddist í Osló árið 1927.
Hún er hvorki sagnfræðingur né bókmennta-
fræðingur, heldur uppeldisfræðingur og pró-
fessor í sérkennslufræðum við Háskólann í
Osló. Þessi reynsla höfundar gefur verkinu
annað sjónarhorn, aðra vídd.
Það tók Tordis fimm ár að skrifa Hjörtu
mannanna, en heiti verksins er tilvitnun í
Sigrid Undset þess efnis að hugmyndir og sið-
ir breytist en ekki mannshjörtun. Tordis fór á
slóðir Sigrid Undset, gekk t.d. um sömu göt-
urnar í Osló og Róm, og hún las verk hennar í
réttri tímaröð, en Sigrid skrifaði á fjórða tug
bóka og hundruð greina. Tordis einsetti sér
að hafa bókina aðgengilega og færa hana í
skáldlegan búning. Það hefur henni vissulega
tekist. Hún hefur engar beinar tilvitnanir í
verk Sigrid Undset eða annarra, heldur er
getið heimilda í sérstökum kafla aftast í bók-
inni. Auk ritaðra heimilda styðst Tordis við
mikið safn einkabréfa og samtöl við fólk sem
var nákomið Sigrid Undset. Tordis staðhæfir
í formála að ekkert sé sagt í bókinni sem ekki
styðjist við heimild. Lesandinn fylgir sögu-
persónunni frá vöggu til grafar og er að lestr-
inum loknum orðinn svo nákominn henni og
umhverfi hennar að honum finnst hann
þekkja Sigrid betur en nánir vinir hennar
hafa gert. I bókinni er að finna margar mynd-
ir, bæði ljósmyndir, teikningar og málverk.
Föðurmissir
Sigrid Undset fæddist 20. maí 1882 í Ka-
lundborg í Danmörku, þar sem móðir hennar,
Charlotte, fædd Gyth, ólst upp en hún var af
efnuðu fólki komin. Faðir Sigrid, Ingvald
Undset, var frá Þrándheimi í Noregi og virtur
fornleifafræðingur. Ingvald veiktist alvarlega
skömmu eftir giftinguna er hann var við rann-
sóknir í Róm. Kona hans var barnshafandi og
þau hjón fluttu til foreldra hennar þar sem
Sigrid fæddist. Hún var óvenjubráðger, fór
t.d. að tala níu mánaða gömui. Veikindi föður-
ins áttu eftir að hafa djúptæk áhrif á fjöl-
skylduna sem flutti til Oslóar þegar Sigrid var
tveggja ára, ásamt nýfæddri dóttur, Ragn-
hild. Signe fæddist svo þremur árum síðar.
Ingvald starfaði við fornminjadeild Oslóarhá-
skóla og þar dvaldist Sigrid löngum stundum
með föður sínum. Hún var afburðagáfuð og
námfús og mótaðist af áhuga og ást föðurins á
EFTIR GERÐI STEINÞÓRSDÓTTUR
Um ævi og feril Sigrid Undset sem telst vera eitt af
stórskóldum Norðurlanda og hlaut Nóbelsverðlaunin
í bókmenntum aðeins 46 óra gömul. Þótt rithöfundar-
ferill væri glæstur voru aðstæður hennar erfiðar og
hún beið mörg skipbrot í lífinu.
SIGRID Undset var afar lagleg ung stúlka, en árin fóru ekki vel með útlit hennar. Eiginmaður-
inn málaði þetta portret af henni 1912 þegar þau voru nýgift.
klassískri menningu fornaldar og norrænni
miðöld. Hún las mikið, tíu ára gömul las hún
Njáls sögu heima hjá föðurforeldrum sínum í
Þrándheimi og heillaðist af henni. Fimmtíu
árum síðar skrifaði hún grein um þessa upp-
lifun, Sagan sem breytti lífi mínu.
Heilsu Ingvalds hrakaði stöðugt. Sigrid las
mikið fyrir hann, m.a. Islendingasögurnar á
dönsku, en einnig valda kafla úr þeim á ís-
lensku. Síðar á ævinni átti hún eftir að þýða
þrjár íslendingasögur á norsku, Víga-Glúms
sögu, Kormáks sögu og Bandamanna sögu
(1923). Þótt ung væri að árum las hún fræði-
greinar fyrir föðurinn, m.a. á þýsku. Erlend
tungumál vöfðust aldrei fyrir Sigrid. Ingvald
lést í desember 1893 þegar Sigiid var ellefu
ára. Dauði föðurins er án efa afdrifaríkasti at-
burðurinn í lífí Sigi-id Undset. Allt breyttist
við dauða hans. Aþreifanlegast var að efna-
hagur mæðgnanna varð bágborinn. Auðveld-
ast hefði verið fyrir Charlotte Undset að snúa
aftur til föðurhúsa með dæturnar en það vildi
hún ekki. Hun vildi að þær yi-ðu norskar eins
og faðirinn. í Osló hafði fjölskyldan sífellt ver-
ið að flytja. Sigrid kynntist því vel mörgum
hverf'um í Osló og mismunandi aðstæðum
fólks.
Sigrid Undset var óvenjulegt barn sem átti
ekki samleið með jafnöldrum sínum. Hún
skynjaði meira, var næmari og minni hennar
var einstakt. Hún gat t.d. kallað fram í huga
sér landslag sem hún hafði séð einhvern tím-
ann. Hún hafði mikla þekkingu á blómum, var
aðdáandi grasafræðingsins Linné, en blóm
lærði hún að lesa í Nordmarken.
Frænkur Sigrid í Kalundborg voru ágætir
sögumenn, en þangað fór fjölskyldan iðulega í
sumarfrí. Sigrid var ung þegar hún fór að fást
við skáldskap, ekki síst ljóðagerð, og brúðu-
leikhúsi kynntist hún ung í Kalundborg. Móð-
ir hennar var listræn og myndskreytti bækur.
Sigrid erfði þessa gáfu og ætlaði um skeið að
gerast listmálari.
Eftir dauða föðurins færðist mikil ábyrgð á
herðar elstu dótturinnar. Sigrid hætti skóla-
námi sextán ára gömul til þess að afla heimil-
inu tekna. Hún fékk vinnu á skrifstofu hjá
þýsku fyrirtæki, AEG, í Osló. Það kom sér
sannarlega vel fyrir forstjórann að hafa
einkaritara sem gat endursagt orðrétt samtöl
frá fundum í fyrirtækinu!
Skrifstofustúlka
Fátt í ytri aðstæðum Sigrid Undset gefur
til lcynna að hér sé að mótast eitt höfuðskáld
Noregs. í tíu ár vann hún hversdaglegt starf
á skrifstofu. Hún átti samleið með fáum, var
alvarleg og fámál. Hún hafði lítið samneyti við
aðrar stúlkur á skrifstofunni. Síðar átti hún
engu að síður eftir að lýsa á raunsæjan hátt
lífi þeirra og draumum í verkum sínum. Frí-
stundirnar notaði hún til lestrar og skrifta.
Sigrid eignaðist sextán ára að aldri sænska
pennavinkonu, Andreu Hedberg, sem alltaf
var kölluð Dea. Hún hafði sömu áhugamál og
Sigrid. Þetta varð ævilöng vinátta og mikið af
bréfum Sigrid til Deu hefur varðveist. Þar
kemur fram að átján ára tók Sigrid þá
ákvörðun að gerast rithöfundur.
Ævisöguritarinn greinir frá fjölmörgum
bókum sem Sigrid las á þessum árum. Hún
las t.d. höfuðskáld Englands, eins og Chaucer
og Shakespeare, Byron og Keats. En hún
fékk líka lánaðar Heilagi’a manna sögur á
bókasafnij en þær höfðu ekki verið lánaðar út.
í 23 ár. „Eg hef lesið of mikið en reynt of lít-
ið,“ segir hún í bréfi til Deu.
Á þessum árum mótast þær vinnuaðferðir
sem hún notaði næstu áratugina, að skrifa
fram á nótt og halda sér vakandi með kaffi-
drykkju og reykingum.
Sigrid Undset sagði lausu starfinu á skrif-
stofunni 26 ára að aldri ákveðin í að gerast at-
vinnurithöfundur. Þá höfðu komið út tvær
bækur eftir hana.
Upphaf rithöfundarferils
Sigrid Undset hafði alla tíð hefðbundna
skoðun á hlutverki kvenna og snerist gegn
femínistum. Hún var sannfærð um að móður-
hlutverkið væri æðsta skylda kvenna. Fyrsta
greinin sem birtist eftir hana opinberlega var
svargrein um kvenréttindi. Það var viku áður
en Sigrid varð 22 ára. Greinin þótti nokkuð
hátíðleg sem blaðagrein. Hún var nafnlaus en
undir henni stóð „Líka ung stúlka".
Þegar litið er yfir feril Sigrid Undset má
segja að líf hennar hafi verið miklu nútíma-
legra en hún ætlaði sér, en hún barðist hetju-
legri baráttu við að sameina móðurhlutverk
rithöfundarstarfi sínu.
Fyrsta skáldsagan sem hún skrifaði og
reyndi að fá útgefna gerist á miðöldum. Hún
sendi handritið til Gyldendal í Kaupmanna-
höfn. Peter Nansen útgáfustjóri hafnaði því
og sagði að hún skyldi ekki reyna að skrifa
sögulegar skáldsögur því að það gæti hún
ekki, „en þér gætuð reynt að skrifa eitthvað
nútímalegt". Þessi ummæli eru fræg og oft
vitnað til þeirra þegar sýna þarf fram á að
bókmenntafræðingum getur skjátlast hrapal-
lega.
Sigrid skiáfaði þá skáldsöguna Frú Marta
Oulie og sendi handritið til Aschehoug-for-
lagsins. Því var einnig hafnað. En þá var
Signe systur hennar nóg boðið og hún ræddi
við rithöfundinn Gunnar Heiberg. Þetta varð
til þess að bókin kom út hjá forlaginu í októ-
ber 1907 og var vel tekið. Fyrsta setning bók-
arinnar vakti athygli: „Eg hef verið mannin-
um mínum ótrú.“ Bókin var þýdd á íslensku
1946 af Kristmanni Guðmundssyni. Sigrid
gekk nú í norska rithöfundasambandið og
naut sín vel í þeim félagsskap. Fleiri verk
fylgdu í kjölfarið, en það var árið 1911 með
skáldsögunni Jenny sem Sigrid festi sig í
sessi sem rithöfundur.
Ástfangin í Róm
Sigrid Undset hafði sagt upp störfum á
skrifstofunni vorið 1909. Hún hafði fengið
styrk og ákvað að halda til Rómar. Áður fór
hún til ættingja í Danmörku og til Þýskalands
en til Rómar kom hún í desember og flutti á
Via Frattina 138. Þar bjó einnig norskur mál-
ari, Anders Castus Svarstad, og með þeim
tókust ástir. Hann var kvæntur, þriggja
barna faðir og þrettán árum eldri en Sigrid.
Hann var einrænn í lund. Sigi-id vildi vaða eld
og brennistein til að giftast honum. Þremur
árum síðar giftust þau í Amsterdam og var
Sigrid þá barnshafandi. Þau ætluðu að búa í
Róm um tíma og þar fæddist frumburðurinn,
Anders, 1913 en hann var svo veikburða að
honum var vart hugað líf. Sigrid hélt með son-
inn til Noregs en eiginmaðurinn varð eftir.
Það hafði alltaf verið draumur hennar að
búa úti á landi og hún leigði nú hús á Ski, Sol-
vang, og hélt áfram ritstörfum. Eftir að Svar-
stad kom til Noregs leigði hann sér vinnu-
stofu í Osló og kom heim þegar honum hent-
aði, seint á kv’öldin eða einungis um iielgar. 1
stuttu máli má segja að eiginmaðurinn hafi
brugðist öllum vonum hennar um fjölskyldu-
föður. Og sjálf hafði hún stöðugt samviskubit
gagnvart fyrri eiginkonu hans og börnum af
fyrra hjónabandi. í reynd varð Sigi'id að bera
ein ábyrgð á sér og börnum þeirra Svarstad,
sem urðu þrjú talsins, Maren Charlotte fædd-
ist 1915 og Hans 1919. Þá hafði Sigrid mikil
afskipti af börnum Svarstad, sem voru henni
erfið, Ebbu, Gunnhild og Trond, og tók þau til
SJÁ NÆSTU SÍÐU
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. SEPTEMBER 1998 1 3