Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. SEPTEMBER 2001
H
ELGA Kress er vafalítið
áhrifamesti femínistinn í ís-
lenskri bókmenntafræði.
Hún var fyrst til þess að
kynna femínískar bók-
menntarannsóknir hérlend-
is í byrjun áttunda áratug-
arins og fékk óblíðar
móttökur hjá bókmenntastofnuninni. Margir
urðu til þess að mótmæla er hún virtist sjá
kvennakúgun í flestum verkum samtímahöf-
unda af karlkyni. Hún sneri sér síðan að ís-
lenskri kvennabókmenntasögu og samhliða því
rannsóknum á Íslendingasögum sem hún segir
sprottnar af hlátri og slúðri kvenna og fjalla um
niðurrif karlmennskunnar og hetjuímyndarinn-
ar. Hún hefur svo haldið því fram að íslensk
bókmenntafræði sé fyrst og fremst eins konar
karlagrobb þar sem íslenskir karlar í minni-
máttarstöðu gagnvart útlendingum hafi verið að
slá sér upp á karlmannlegum verkum íslenskra
snillinga á miðöldum sem aldrei voru til. Svo
virðist sem Helga hafi alltaf verið upp á kant við
íslenskan bókmennta- og fræðiheim en hún hef-
ur haldið sínu striki og gefið út fjórar bækur um
bókmenntarannsóknir sínar, nú síðast greina-
safnið Speglanir á síðasta ári. Hún hefur ritstýrt
fjölda bóka með skrifum um og eftir konur,
meðal annars Stúlku, með úrvali ljóða eftir ís-
lenskar konur og ýtarlegum bókmenntasögu-
legum inngangi um ljóðagerð íslenskra kvenna
frá upphafi. Þá hefur hún þýtt eitt af brautryðj-
endaverkum femínismans, Sérherbergi, eftir
Virginiu Woolf. Hún hefur verið kennari í al-
mennri bókmenntafræði við Háskóla Íslands frá
1980 og gegnir þar nú prófessorsstöðu.
Ég hitti Helgu að máli á heimili hennar vestur
í bæ. Hún segist hafa notað tímann til þess að
taka til áður en ég kom frekar en að undirbúa
viðtalið. „Dæmigert fyrir konu,“ segir hún og
hlær.
Hún kveðst ekki góð í formlegum viðtölum,
henni gangi betur að tala við hóp af nemendum.
Ég segi henni að hún geti alveg litið á þetta sem
kennslustund. Hún er efins og segir að nemend-
urnir verði að vera fleiri en einn og áhugasamir
á svipinn. Ég sé það í hendi mér að Helga geng-
ur ekki að neinu sem gefnu. Ég kem mér beint
að efninu.
Að leiðrétta íslenska bókmenntasögu
Helga kveðst fyrst hafa komist í kynni við
femínisma og femínískar bókmenntarannsóknir
í Noregi, en þangað fór hún með börn sín tvö ár-
ið 1973 til að vera sendikennari í íslensku við
Háskólann í Björgvin þar sem hún dvaldist í sex
ár.
„Það var mjög gott að vera í Björgvin,“ segir
hún. „Við háskólann þar fór fram mikil umræða
um kvennabókmenntir og femínisma yfirleitt.
Slík umræða var ekki til staðar í Háskóla Ís-
lands þegar ég var þar við nám í íslenskum
fræðum, og síðar um þriggja ára skeið lektor í
íslensku fyrir erlenda stúdenta. Ég hafði aldrei
heyrt minnst á þessi fræði í námi mínu og var al-
veg ómeðvituð um þau þegar ég fór til Björg-
vinjar.
Rauðsokkur voru þá að vísu byrjaðar baráttu
sína hér en ég tók lítinn sem engan þátt í henni
þótt ég gæti ekki annað en fylgst með af áhuga.
Og ég hafði valið mér mjög hefðbundið efni til að
skrifa um kandídatsritgerð, viðurkenndan karl-
höfund, Guðmund Kamban. Ég hef ekki lesið
mikið í þessari ritgerð eftir að hún kom út í rit-
röðinni Studia Islandica en ég man að ég var í
vandræðum með aðferðafræðina og lagði tölu-
verða áherslu á að finna dönskuslettur í verkum
höfundarins. Einnig var ég í vandræðum með að
finna lýsingarorð til að skreyta með ritgerðina
og fór í smiðju til viðurkenndra bókmennta-
sögufræðinga, svo sem Kristins E. Andréssonar
og Sigurðar Nordals, til að finna þau. Síðar
komst ég að því að lýsingarorð eru „aumasta
kategoría tungumálsins“ eins og Roland Barth-
es heldur fram. Þau eru yfirleitt tóm að merk-
ingu og koma ekki í stað greiningar eins og
margir halda. Samt er í þessari ritgerð nokkuð
góður inngangskafli um íslensku rithöfundana
sem fóru til Danmerkur til að hasla sér völl í út-
löndum og er þetta að því er ég best veit fyrsta
rannsóknin á því áhugaverða efni, þótt ég fylgdi
henni síðan ekki nægilega eftir. Þennan kafla
kallaði ég, hefðinni trú, „Væringja“, og setti
ekkert spurningarmerki við það af hverju þetta
voru aðeins karlar. Ég var ekki með neina sjálf-
stæða stefnu, var ekki búin að finna mér neitt
rannsóknasvið. En í Björgvin opnaðist fyrir mér
nýr heimur, ekki bara hvað varðaði bókmenntir,
heldur líka sjálfa mig. Ég hafði ekki áður hugs-
að fræðilega um stöðu kvenna. Ég hef samt allt-
af verið femínisti, er fædd femínisti og alin
þannig upp hjá einstæðri móður. Í Háskóla Ís-
lands var mikið karlasamfélag. Þegar ég var að
byrja í námi var ég um tíma eina konan í deild-
inni og ég var vandlega sett út á jaðarinn.
Strákarnir sem voru þarna fyrir og mér þótti
bæði merkilegir og gáfaðir voru með klúbb sem
þeir kölluð „gotneskuklúbbinn“. Þeir hittust
einu sinni í viku eða svo og lásu saman gotnesku.
Mér datt ekki annað í hug en ég mætti að vera
með en það var misskilningur. Þeir vildu ekki fá
slíkt aðskotadýr sem konu í félagsskapinn. Mér
tókst nú samt að læra gotnesku og stóð mig yf-
irleitt frekar vel í skólanum. Meðal annars fékk
ég þau hrósandi ummæli á lokaprófi hjá einum
prófessornum að ég væri bæði valkyrja og hefði
karlmannsvit. En að hafa karlmannsvit var það
mesta hrós sem hægt var að viðhafa um konu. Í
lokaprófinu var ég komin átta mánuði á leið með
dóttur mína, svo að kynferðið fór ekki á milli
mála. Ég var mjög ánægð með að hafa karl-
mannsvit og sá ekkert athugavert við þessa mál-
notkun fyrr en með augum femínismans síðar.“
Og íslenskar bókmenntir hafa væntanlega litið
öðruvísi út frá þeim sjónarhóli. Hvað fannst þér
brýnasta verkefnið þegar þú horfðir heim?
„Mig langaði til að leiðrétta íslenska bók-
menntasögu frá grunni og endurskrifa hana. Ég
hef líka alltaf verið stríðin og finnst gaman að
stríða körlum með vitleysunum í þeim.“
„Vertu suverén“
Helga byrjaði verkefnið á því að skrifa um
samtímabókmenntir og segist einkum hafa ver-
ið að gagnrýna það hvernig karlhöfundar lýstu
konum í verkum sínum. Fyrsta greinin sem hún
birti um kvennarannsóknir í bókmenntum var á
norsku og heitir „Kvinne og samfunn i noen av
dagens islandske prosaverker.“ Greinin var
byggð á fyrirlestri sem Helga hélt á ráðstefnu
„International Association for Scandinavian
Studies“ í Reykjavík sumarið 1974 og birtist ári
síðar í ráðstefnuritinu. Í greininni er fjallað um
hlutverk kynja í verkum nokkurra samtímahöf-
unda, meðal annars Indriða G. Þorsteinssonar.
Helga segir í formála að Speglunum að greinin
hafi vakið töluverð viðbrögð, „einkum hjá karl-
rithöfundum sem þótti á einhvern hátt að sér
vegið.“ Hún bendir á smásögu eftir Indriða sem
birtist sama ár en þar sé vikið að mjög svo
ókvenlegum kvenbókmenntafræðingi með nafni
sem sýnir að ekki fer á milli mála við hvern er
átt. Jökull Jakobsson segir Helga að hafi fylgt í
fótspor Indriða og notað sömu aðferð í skáld-
sögu ári síðar „með kafla um svipaðan kven-
bókmenntafræðing sem er ekki bara ókvenleg,
heldur einhvers konar kynskiptingur með
skegg og situr fyrir konum í gufubaði!“ Hún
segir að þetta vandræðalega gufubað hafi síðan
verið túlkað sem allegorísk goðsögn um véfrétt-
ina í Delfi, „en það held ég að sé nú að seilast
einum of langt í lærdómi!“
Í framhaldi af þessari frumraun Helgu skrif-
aði hún nokkrar greinar í Skírni um konur í bók-
menntum að beiðni og hvatningu ritstjórans
Ólafs Jónssonar.
„Þessar greinar vöktu líka viðbrögð. Fyrsta
greinin fjallaði um hefðbundna og borgaralega
hlutverkaskiptingu kynjanna í annars sam-
félagslega róttækri skáldsögu eftir Véstein
Lúðvíksson. Höfundurinn svaraði með grein í
Tímariti Máls og menningar undir titlinum
„Mikil vísindakona smíðar sér karldjöful“ þar
sem hann veittist meir að fræðikonunni en fræð-
um hennar.
Einnig andmælti Halldór á Kirkjubóli, einn
aðalhugmyndafræðingur Framsóknarflokksins,
þessari grein í Tímanum og notaði sömu per-
sónulegu aðferðina. Þarna gátu karlarnir sam-
einast gegn konunni! Ég var að gera drög að
svargrein þegar ég fékk bréf frá Halldóri Lax-
ness þar sem hann meðal annars víkur að skrif-
um þeirra félaga og segir að sér hafi dottið í hug
að ég ætlaði að fara að svara þessu. „En það
skaltu ekki gera,“ sagði hann, „því að ef þú ætlar
að fara að svara öllu því skítkasti sem þú átt eft-
ir að verða fyrir á ævinni, þá gerirðu ekkert ann-
að.“ „Vertu súverén,“ bætti hann svo við, það er
að segja hefðu þig yfir þetta. Ég var mjög fegin
þessu ráði, henti pistlinum í ruslið og hef síðan
ekki hirt um að taka þátt í svokölluðum „ritdeil-
um“ sem eru sjaldnast annað en persónulegt
þras. Íslendingar eiga nefnilega mjög erfitt með
að gera greinarmun á mönnum og málefnum og
reyna að gera persónur tortryggilegar í stað
þess að ræða málefnið.
Ég gat þó ekki annað en skrifað langa grein
um kerlingabókanafngiftina í Tímarit Máls og
menningar en þar hafði Sigurður A. Magnússon
haldið því fram að þessi nafngift, sem um tíma
var mjög vinsælt skammaryrði um lélegar bók-
menntir, væri ekki niðrandi um konur eða bæk-
ur eftir þær, eins og ég hafði bent á í inngangi að
safninu Draumur um veruleika. Sögur um og
eftir íslenskar konur sem ég tók saman og kom
út haustið 1977.
Það er annars athyglisvert að Tímarit Máls
og menningar sem var róttækt menningartíma-
rit, meðan það var og hét, reyndist ekki svo þeg-
KARL SKAL ÞAÐ
VERA – ÍSLEND-
INGUR OG HETJA
Helga Kress, prófessor í almennri bókmenntafræði við
Háskóla Íslands, sendi nýlega frá sér mikið greinasafn,
Speglanir, sem spannar stóran hluta fræðimannsferils
hennar. ÞRÖSTUR HELGASON ræddi við hana um fem-
ínískar bókmenntarannsóknir og þær blendnu viðtökur
sem þær hafa fengið hérlendis, íslenska bókmenntafræði
sem Helga segir einkennast af teoríufjandskap, Íslend-
ingasögurnar sem hún segir að séu skopsögur, sprottnar
af hlátri og slúðri kvenna, höfund Njálu sem hún segir
vera tilbúning karlabókmenntafræðinnar og þöggunina
sem hún segir erfiðasta við að eiga.
Áróru til að liðsinna sér í þjáningunni. Svífandi
melódía sem grípur og heldur með teknískum
grunni, hörpu og blíðum kór.
An Echo. A Stain er mjúkt bít með hörpu-
strengjum og hægum syngjanda. Himnakórinn
er horfinn og í staðinn er komin jarðtenging
með náttúruhljóðum. Röddin furðu yfirveguð í
blöndun kórs, hörpu og teknískst takts.
Sun In My Mouth er samhljómur strengja og
hörpu og textinn er um sköpun og fyrirheit um
að fullskapa líkamann. Farið er enn lengra út í
hið óhefðbundna með strengjum og hörpu svíf-
andi undir söngnum ... en grípur ekki.
Heirloom er hvorki með hörpu né spiladós
heldur byggir eingöngu á mildu teknísku und-
irspili og textinn fjallar um röddina. Þetta lag
fellur ekki nógu vel að þeirri heildrænu sem
greinanleg er á Vestertine. Ef til vill „venjuleg-
asta“ lag plötunnar.
Harm of Will er fyrst og fremst söngur með
all dauflegu strengjaspili. Textinn er nauðsyn-
legur hluti af sögunni sem sögð er í verkinu og
er um veruna sem má ekki sýna sig (vespert-
ine). Ég hefði skipt þessu lagi út fyrir lagið Gen-
erous Palmstroke sem Björk gaf út á smáskífu
með Hidden Place-laginu. Það er dulmagnað
lag með sterkum söng og þar fer harpan á
mesta flugið. Einnig eru bakraddirnar sterkar
og er textinn greinilega um samband mann-
legrar og guðlegrar veru einsog flestallir text-
arnir á Vespertine.
Unison er lokalagið og hefst með röddinni
einni, svo bætist við það smátt og smátt og
gleðin í tónunum birtist. Stúlkan er sterk eftir
átökin við guðinn á Vespertine, hún segist geta
fylgt reglum hans en verið áfram hún sjálf.
Lagið er uppgjör persónu sem hélt hún gæti
ekki breyst en vill nú sameinast öðrum. Léttur
mjúkur taktur fer um sviðið og röddin er sátt.
Öllu er tjaldað í lokin; hörpunni, raftónunum,
og strengjum, kór ... Og einnig góðu fólki og
sveitum eins og Oval, Matmos og Valgeiri Sig-
urðssyni ... (sjá bækling Vespertine).
X Samantekt: Glíman við viðfangsefnið
Vespertine er fallegt verk. Sagan í verkinu er
vissulega sögð undir rós en Björk hefur undir-
strikað þessa sögn með því að klæðast svan-
inum og minna með því á Ledu sem var við-
fangsefni listamanna fyrri alda. Til eru mörg
málverk og nokkrar höggmyndir af henni og
svaninum (sjá vefslóð: Leda album: http://
hsa.brown.edu/~maicar/Leda.html).
Björk er í essinu sínu. Ég tel að Björk hafi lif-
að sig inn í goðsöguna þegar hún samdi þetta
verk, eða að minnsta kosti inn í goðsagnaheim-
inn, og nú flytur hún það á tónleikaferð sinni um
Evrópu í óperuhúsum. Það kæmi mér ekki á
óvart að síðar yrði saminn ballett eða dansverk
við þetta verk og söguna um Ledu og svaninn.
Vespertine er vitnisburður um að Björk hef-
ur ekki staðnað sem tónlistarmaður, heldur
stigið ákveðið skref í tiltekna átt. Verkið er
vissulega gott, en hvort það er betra en til dæm-
is Debut sem geymir mörg öflug lög, er erfitt að
skera úr um. Hún hefur valið mýktina og
drauminn á kostnað hörkunnar og vélrænu ork-
unnar sem finna má í eldri lögum. Hún hefur
valið kórinn og hörpuna í stað hljómborðs og
trommusetts, spiladósina í stað gítarsins, a.m.k.
á þessum disk. Ég veit ekki í hvaða ferðalag
hún fer næst með tónlist sinni, spáin verður að
vera tvöföld: Annaðhvort herðir hún aftur takt-
inn eða mýkist enn „og frá honum streymi
þykk, hlý og allt um lykjandi þögn“.
Svanurinn hvílir höfuð sitt hjá Björk.