Tíminn - 03.05.1991, Blaðsíða 7

Föstudagur3. maí 1991
Tíminn 7
Eysteinn G. Gíslason safnaöarfulltrúi, Skáleyjum:
FLATEYJARKIRKJA
OG FJÖLMIÐLASKRAF
Á rúmhelgum degi í aprílbyrjun hringir sími
vestur í Breiðafjarðareyjum. Spurt er eftir manni
sem ekki er viðlátinn. I símanum er blaðakona frá
Pressunni og vill fá fréttir af viðgerð Flateyjar-
kirkju. Þannig tekst til að ég segi henni lauslega
frá því sem ég veit um það mál og hún spyr um.
Aðra ætlar hún að yfirheyra betur.
Ég spyr um tilefni eftirgrennsl-
ana hennar og hún svarar eitthvað
á þessa leið: „Það eru sögur í gangi
um þetta mál — ég ætla að prófa
hvað ég get gert úr þessu.“
Ég kvaddi þessa fróðleiksfúsu
konu þakklátur í huga. Taldi mig
vita að Pressan væri einn af þess-
um frjálsu, óháðu fjölmiðlum sem
nú eru í óða önn að bæta heiminn
og mannlífið eftir langt kúgunar-
skeið ófrjálsra fjölmiðla.
Hugsa sér að þessi elskulega
blaðakona skuli gera sér það ómak
að kynna sér málefni fámennasta
safnaðar í heimi, til að kveða nið-
ur söguburð sem henni hefur bor-
ist til eyrna! Það er hins vegar
varla við því að búast að hún legði
á sig að heimsækja kirkjuna sem
hún ætlar að fjaíla um, hún er
nefnilega dálítið afskekkt — og
langt frá Pressunni.
En eftir á að hyggja; var konan
kannski ekkert mjög elskuleg? Var
einhver frekjutónn í spurningum
hennar?
Allmörgum dögum seinna barst
söfnuði Flateyjarkirkju í hendur
eintak það af umræddri Pressu
sem að hluta er helgað málefnum
þessa afskekkta guðshúss. Það
hafði komið út 4. apríl. Þar kemur
í ljós hvað Þóra Kristín blaðakona
hafði getað „gert úr þessu“.
Ég fletti blaðinu með nokkurri
eftirvæntingu. Inni í því rekst ég á
skelegga smágrein eftir annan rit-
stjórann þar sem sannað er með
rökföstum sleggjudómum að
nauðsynlegt sé að selja Ríkisút-
varpið í hendur einkaaðila — til
þess að tryggja réttláta fjölmiðlun
í landinu. En það kemur ekki
þessu máli við, eða hvað?
Á forsíðu stendur þetta:
Kirkjan í Flatey. Fjárveiting úr
kirkjugarðssjóði notuð til að mála
mynd af sóknamefndinni á altar-
istöfluna.
Á blaðsíðu 10 kemur svo
heilsíðugrein undir svohljóðandi
fyrirsögn:
Sóknamefnd í hlutverki læri-
sveina á altaristöflu.
Síðan kemur frásögn af hinu
ógnvekjandi hneyksli, ásamt við-
tali við prófastinn á Bíldudal. í
undirfyrirsögn með greininni
stendur þetta:
Viðgerðir á gömlu kirkjunni í
Flatey hafa nú valdið miklum
deilum. Sóknamefndin fól iista-
manninum Baltasar að mála nýja
altaristöflu sem hann og gerði og
þáði að launum þá fjármuni sem
sóknaraefndin hafði fengið úr
kirkjugarðssjóði og áttu að kosta
loftviðgerðir á kirkjunni, en hún
er í niðumíðslu.
Það sem veldur deilunum er
ekki síst það að lærisveinamir á
altaristöflunni bera svipmót með-
lima safnaðamefndarinnar.
Svo mörg eru þau orð. Það fór
sem mig varði: Pressan lætur ekki
misindisfólk vaða uppi í samfélag-
inu bótalaust. Þóra Kristín, kærar
þakkir fyrir það.
Eitt sinn var reyndar skrifað og
þótti nokkuð gott: „... þá er skylt
að hafa það heldur er sannara
reynist." Slík viska kann að vísu að
vera úrelt orðin, en þar sem áður-
nefndur söfnuður þekkir ekki
sögu Flateyjarkirkju í búningi
Pressunnar og Þóru verður þess
freistað að setja hana fram hér í
annarri útgáfu. En meðal annarra
orða, áður en lengra er haldið:
hverjir standa í „miklum deilum"
um viðgerð Flateyjarkirkju? Mér
skilst að safnaðarstjórn kannist
ekki við að standa í deilum við
einn eða neinn um þær, og langi
ekki til þess. Síst af öllu við brott-
flutt safnaðarfólk, ef átt er við það
í grein Pressunnar.
Saga Flateyjarkirkju, sem snertir
þær viðgerðir sem nú fara fram á
henni, er í örstuttu máli á þessa
leið: Kirkjan var byggð og tekin í
notkun 1926. Steinsteypt hús og
myndarlegt á þeim tíma, en þá
hefur söfnuðurinn líklega verið á
fjórða hundrað manns. Þrátt fyrir
mikið vinnuframlag safnaðarins,
og þá einkum Flateyinga, hefur
sjálfsagt verið þungt fyrir fæti að
stancja straum af kostnaði við
ariguna, enda engir upp-
_ tímar í Flatey þá. Þess vegna
hefur það líklega verið að kirkjan
var ekki máluð að innan strax,
heldur var hvelfing og veggir hvít-
kölkuð. Samt var hún dýrlegur
helgidómur í augum okkar sem
ekki þekktum önnur musteri veg-
legri.
Það liðu tæpir tveir áratugir áður
en hún var máluð að innan, en til
þess verks var vandað eftir föng-
um, m.a. til að tryggja að máln-
ingin flagnaði ekki af kalkbornum
múrnum. Síðan liðu mörg ár í við-
bót þar til svo atvikaðist að Baltas-
ar listmálari dvaldi um skeið í
Flatey. Hann er sem kunnugt er
ættaður frá Katalóníu, en þá þegar
þekktur listamaður hér á landi.
Hann hreifst af Flateyjarkirkju,
enda mun hann vera handgenginn
kirkjulist úr sínum átthögum.
Hann bauð söfnuðinum að mynd-
skreyta kirkjuna og gefa vinnu
sína við það. Lagði fram útfærðar
hugmyndir að þeim myndum sem
prýða skyldu hvelfingu og bakvegg
í kór. Vera má að ekki hafi ríkt full-
ur einhugur um tilboð lista-
mannsins, m.a. vegna þess að
sumum fundust myndirnar of ver-
aldlegs eðlis, en niðurstaðan varð
þó sú að þessu stórmannlega boði
var tekið með þökkum. Verkið
vann Baltasar síðan sumarið 1965.
Þess skal getið að vegna ástæðna
sem hér skulu ekki raktar var látið
hjá líða að hrófla við altaristöfl-
unni. Hún sýnir förina til Emm-
aus, falleg helgimynd en óskyld á
allan hátt myndum Baltasars. Til
greina kom að velja henni annan
stað í kirkjunni og að listamaður
skreytti síöan kórinn samkvæmt
þeim hugmyndum sem hann hafði
lagt fram. Af því varð sem sagt
ekki þá, en hugmyndin sú að gera
þetta e.t.v. síðar.
Myndir Baltasars á hvelfingu
Flateyjarkirkju voru ekki helgi-
myndir frá Gyðingalandi. Þær áttu
rætur í menningar- og atvinnu-
sögu Flateyjarsóknar. Þannig
fannst listamanni, sem sjálfur er
kominn sunnan úr Miðjarðarhaf-
slöndum, við hæfi að skreyta Flat-
eyjarkirkju. Gagnrýnisraddir, ef
einhverjar voru, munu hafa þagn-
að fljótt. Myndirnar vöktu óskipta
athygli og drógu að sér fjölda fólks
á liðnum árum.
En Adam var ekki lengi í Paradís.
Verkið stóðst ekki tímans tönn og
byrjaði fljótt að skemmast. Máln-
ingin flagnaði af. Orsakir voru víst
margar og verða ekki raktar hér.
Sjálfsagt má tala um reynsluleysi,
þekkingarskort og mannleg mis-
tök við undirbúning verksins í því
sambandi.
Á sama tíma lá við borð að Flatey
færi í eyði ásamt öðrum eyjum í
sókninni og þarna yrði síðan um
eyðibyggð að ræða. Þegar ekki
varð af því var farið að huga að
endurbótum á Flateyjarkirkju.
Sýnt þótti að skemmdirnar á
myndunum áttu að hluta til rót
sína að rekja til ástands hússins,
og að ekki mætti endurnýja þær
án verulegra endurbóta á því áður.
Á mörgum undanförnum árum
hefur verið unnið að þeim endur-
bótum eftir því sem getan til þess
leyfði. Hvelfingin var einangruð til
að losna við slaga, miðstöðvarhit-
un sett upp, gluggar lagfærðir. Ut-
anhúss var gert við múrverk, þak-
ið endurbætt og kirkjan máluð ut-
an. Nýlega er einnig Iokið við
gagngerar endurbætur á kirkju-
garðinum, sem er önnur saga.
Margir studdu þessa viðleitni
með ráðum og dáð: opinberir aðil-
ar, fólk ættað úr eyjunum og söfn-
uðurinn sjálfur sem þó er lítils
megnugur vegna fámennis. Sókn-
arnefndin óforskammaða hefur
lagt á sig mikla ólaunaða vinnu,
þ.á m. formaður hennar sem varla
verður með sanngirni sakaður um
að hafa legið á liði sínu. Pressan
kom hins vegar ekki með sitt
framlag fyrr en 4. apríl 1991, eins
og áður er getið.
Margir, sem sýnt hafa vilja sinn í
verki með vinnu og fjárframlög-
um, hafa vafalaust gert það vegna
ræktarsemi við gömlu kirkjuna
sína, þar sem þeir höfðu unnið sitt
heit um að leitast við af fremsta
megni...
í þeim hópi er auðvitað ekki
Pressan, hennar starfslið og
kannski ekki heldur upphaflegir
heimildarmenn hins frjálsa fjöl-
miðils, og því má ætla að aðrar
hvatir liggi að baki þeirra framlags
en okkar hinna.
Þó að margt væri búið að lagfæra
og endurbæta þurfti samt að taka
ákvörðun um hvort reynt skyldi að
fá Baltasar til að endurnýja lista-
verk sín í kirkjunni, eða má þau
hreinlega út og mála kirkjuna á
ný, án þeirra. Sú ákvörðun var
tekin á almennum safnaðarfundi
eftir guðsþjónustu í Flateyjar-
kirkju þann 26. ágúst 1979. Var
það röng málsmeðferð, siðavanda
Pressa? Þú varst ekki til kvödd,
rétt er það, líklega vegna þess að
þú munt ekki hafa verið fædd þá.
Ég spyr vegna ummæla í lok
greinar þinnar.
Hann Baltasar tók að sér að vinna
verk sitt í Flateyjarkirkju upp á
nýtt, fyrir ákveðið verð, og gerði
það í okt.-nóv. á síðastliðnu
hausti.
Þá var ákveðið að nú skyldi bak-
veggur kórsins myndskreyttur í
stíl við hvelfinguna og samkvæmt
upphaflegu tilboði listamannsins.
Fyrir það verk tók hann ekki
greiðslu, vegna þess að það var
hluti þess verks sem hann gaf
kirkjunni 19651
Síðan hefur verið fáförult í Flat-
ey, eins og jafnan á vetrardag, og
því hafa sárafáir litið handaverk
hans augum ennþá. „Miklar deil-
ur“, sem eiga að vera í gangi um
það, koma því heimamönnum Iít-
ið eitt spánskt fýrir sjónir.
Áður en Baltasar gæti hafist
handa á sl. hausti þurfti að leggja
fram mikla undirbúningsvinnu.
Allir kirkjubekkirnir voru fjar-
lægðir til að rýma fyrir væntanleg-
um vinnupöllum málarans, enda
sýnt að viðgerða var þörf á gólfi.
Hvelfingin var nauðhreinsuð inn í
stein og meðhöndluð að ráði sér-
fræðinga. Bekkirnir og ýmsir
kirkjumunir, þ.á m. gamla altaris-
taflan, voru fluttir niður í Sam-
komuhús til geymslu þar meðan á
viðgerð stæði. í þessa undirbún-
ingsvinnu og myndskreytingu
hvelfingarinnar fóru þeir fjármun-
ir sem Pressan segir að hafi verið
notaðir „til að mála mynd af sókn-
arnefndinni á altaristöfluna".
Leitt er til þess að vita ef fólk í
fjarlægum sóknum er áhyggjum
hlaðið út af altaristöflu í Flatey.
Áreiðanlega eru það mikil mistök
og gerræði að sóknarnefnd Flat-
eyjarsóknar skyldi ekki leita sam-
þykkis allra aðila um land allt áður
en ráðist var í það fólskuverk að
koma henni í geymslu meðan
framkvæmdir eru í gangi í kirkj-
unni.
Þá er aðeins eftir að víkja nánar
að hinni nýju veggmynd í kór
Flateyjarkirkju, sem valdið hefur
„miklum deilum" skv. heimildum
Pressunnar. Ekki veit ég hvort rétt
er að kalla slíka mynd altaristöflu
sem máluð er á vegg.
Reyndar hefði kannski ekki Iegið
á að deila um verkið fyrr en „deilu-
aðilar" væru búnir að sjá það, en
það er önnur saga.
Vegna allra gamalla safnaðar-
meðlima Flateyjarsóknar og ann-
arra, sem í alvöru bera góðan hug
til kirkjunnar þar, vil ég segja
þetta: Mér vitanlega hefur aldrei
staðið til að fjarlægja gömlu altar-
istöfluna úr Flateyjarkirkju, þótt
nú sé hún geymd ásamt öörum
munum í öðru húsi um sinn.
— Sóknarnefnd fékk ekki list-
málara til að mála mynd af sér á
altaristöflu í Flateyjarkirkju.
— Fjárveiting, sem útveguð var
til að endurnýja myndverk í hvelf-
ingu kirkjunnar, var notuð til
þess. Annað eru bein ósannindi.
Baltasar málaði ekki mynd af
sóknarnefnd á altaristöflu í Flatey.
Það eru líka ósannindi. í sóknar-
nefnd Flateyjarsóknar eru einn
karl og tvær konur, en á myndinni
í kórnum sjást þrír karlmenn sam-
an á tali — eins og á gömlu töfl-
unni. Þeir eru hins vegar ekki
staddir á veginum til Emmaus, í
kyrtlum með ilskó á fótum, heldur
úti á Tröllenda í Flatey að því er
virðist. Líklega hefur listamaður-
inn viljað færa gamalt þema nær
okkur í tíma og rúmi. Eru ekki all-
ir kristnir menn lærisveinar
meistarans sem á að hafa sagt:
„Sjá, ég er með yður alla daga, allt
til enda veraldarinnar"? Enginn
sagði Baltasar fyrir verkum um
það hvernig hann ætti að útfæra
sína hugmynd, eða hvaða andlits-
fall hann ætti að hafa á persónum
myndarinnar. Ekki frekar en Jó-
hannesi Kjarval þegar hann mál-
aði töflu fyrir austfirska kirkju,
með söfnuð þeirrar kirkju að
hlýða á fjallræðuna með Dyrfjöll í
baksýn. Ekki frekar en mörgum
listamönnum öðrum sem flutt
hafa gömul biblíuminni til nútíð-
ar og íslenskra staðhátta. Hlið-
stæður má vafalaust finna í kirkju-
list um allan heim frá ýmsum tím-
um. Að listamenn gæði viðfangs-
efni sín svipmóti lifandi manna er
varla nýtt af nálinni heldur.
Sagt er að þegar Einar Jónsson
mótaði sína miklu Kristsmynd,
sem nú gnæfir í kór Hallgríms-
kirkju, hafi setið fyrir hjá lista-
manninum Guðmundur J. Guð-
mundsson verkalýðsleiðtogi, ung-
ur maður þá, en líklega þá þegar
með einhvern þann leiðtogasvip
sem listamaðurinn hefur viljað ná
fram í verki sínu. Ekki hefur því
þó verið haldið fram, mér vitan-
lega, að umrædd höggmynd sé af
Guðmundi, en kannski ætti Press-
an að athuga það mál.
Við blaðakonu Pressunnar vil ég
að lokum segja þetta: Það hefur
oftast verið talið ljótt að skrökva
svívirðingum upp á saklaust fólk.
Þó þarft þú vonandi engum alvar-
legum afleiðingum að kvíða. Allt
bendir til að þú hafir ekki haft
hugmynd um hvað þú varst að
gera. Sá leiðtogi, hvers erindi þú
þykist líklega hafa verið að reka
með skrifum þínum, ætlaðist til
að slíkum væri fyrirgefið. Hann
átti það líka til að skrifa sök illa
siðaðra kvenna í sandinn og segja
þeim að haga sér skikkanlega
framvegis.
Ég hef meiri áhyggjur af hús-
bændum þínum á Pressunni. Þeir
vita vafalaust hvað þeir eru að
gera. Þeirra atvinna er að selja
slúður og óhróður um meðbræð-
ur sína. I þeirri starfsgrein er ekki
spurt um sannleiksgildi heldur
sölumöguleika, sem eru stundum
svo ósættanlegar andstæður að
það fyrrnefnda verður að víkja.
Markaðslögmálið má ekki brjóta!
í þessari starfsgrein sýnist líka
koma til greina að vaða inn í guðs-
hús ef þar er hagnaðarvon að
finna, líkt og í Gyðingalandi fyrir
20 öldum.
Þess finnast ekki mörg dæmi í
guðspjöllunum að Frelsaranum
yrði svo skapfátt að hann nánast
léti hendur skipta — nema þegar
hann rak fjárplógsmennina út úr
musterinu, velti um stólum þeirra
og borðum og skammaði eins og
hunda. Þó voru þeir aðallega að
selja dúfur — ekki upploginn
óhróður.
Það er viss ástæða til að óttast þá
sölumenn sem þannig haga sér —
og um örlög þeirrar þjóðar sem
gerir viðhorfum slíkra manna of
hátt undir höfði.