Vísbending - 13.02.2009, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 7 . t b l . 2 0 0 9 3
Það er gömul speki og ný að þegar efnahagurinn kólnar og efnahagslægð myndast þá eigi
hið opinbera að fara í mannaflsfrekar
framkvæmdir og vera rekið með halla til
þess að halda efnahagslífinu gangandi.
Þessa hugmyndafræði má rekja til
bókarinnar „Almenna kenningin um
atvinnu, vexti og peninga“ (e. „The
General Theory of Employment, Interest,
and Money“) eftir John Maynard Keynes
og er hún oft nefnd Keynsismi. Það er að
vísu erfitt að segja hvaða skoðanir voru í
rauninni hans sbr. eftirfarandi tilvitnun
í Winston Churchill: „Ef þú setur tvo
hagfræðinga saman í herbergi færðu tvær
skoðanir, nema annar þeirra sé Keynes, þá
færðu þrjár.“ Við skulum þó láta þetta
liggja á milli hluta.
framhald á bls. 4
að jafna hagsveiflur gætu þau til dæmis
sett þak á það hve háir tekjuskattar
mættu vera í stað þess að ákveða eina
tölu. Það væri svo hægt að hafa það í
höndum sjálfstæðra stofnana að ákveða
skattahlutfallið að hverju sinni og
skatttekjur umfram miðgildið færu í
sérstakan sjóð sem hægt væri að ganga
á þegar kæmi að efnahagslægð. Ekki er
fýsilegt að hafa slíkar ákvarðanir í höndum
stjórnmálamanna, því að þeir láta oft
undan þrýstingi um að lækka skatta og
veita meiri þjónustu á meðan góðæri
ríkir. Skattalækkun ætti að hafa enn meiri
áhrif á neysluhegðun einstaklinga ef hún
er tímabundin fremur en varanleg, því
að fólk hefur minna uppúr því að spara
ef það býst við hærri skatti síðar. Sjálfur
tók Keynes vel í hugmyndir sem James
Meade setti fram um misháan tekjuskatt
árið 1942 og virðist því hafa skipt um
skoðun frá því sem áður var. Hins vegar
virðast ríkisútgjöld ennþá vera vinsælli
meðal hagfræðinga en skattalækkanir.
Nútímaskoðanir
Gauti Eggertsson, hagfræðingur hjá
seðlabankanum í New York, hefur sýnt
fram á að ef að stýrivextir eru nálægt núlli,
eins og þeir eru nú t.d. í Bandaríkjunum,
þá horfi málið öðruvísi við samkvæmt
keynesískum líkönum. Skattalækkanir
muni í raun hafa neikvæð áhrif og geta því
dýpkað kreppuna, en aukin útgjöld muni
örva efnahaginn enn meira en ella. Ekki sé
hægt að taka ákvörðun útfrá fyrrnefndum
rannsóknum, þar sem engar þeirra styðjist
við gögn frá tímum þegar stýrivextir
voru svo nálægt núlli. Því beri heldur að
styðjast við líkön. Gauti viðurkennir að
samkvæmt líkaninu eigi í raun að hækka
tekjuskatta í BNA, en hann sé hins vegar
hikandi við að mæla með því.
Einnig er umdeilt hvort ríkið eigi
yfir höfuð að standa í því að jafna út
hagsveiflur. Fyrir því eru tvær ástæður
helstar. Annars vegar vegna þess að aðgerðir
af hálfu ríkisins taka of langan tíma.
Stjórnmálamenn þurfa að ná samstöðu um
hvað á að gera, og hugsanlega þarf miklar
rannsóknir og djúpa greiningu áður en
áætlun liggur fyrir. Þegar framkvæmdir
eru loks hafnar getur svo liðið nokkur
tími þangað til efnahagsleg áhrif koma
fram. Þegar áhrifin koma svo fram er
hugsanlegt að landið sé statt annars staðar
í hagsveiflunni en ætlað var og því hafi
aðgerðirnar í raun önnur áhrif en stefnt
var að. Erfitt getur verið að spá langt fram
í tímann og hagspár vanmeta oft bæði
efnahagslægðir og efnahagslegan bata.
Hin ástæðan snýst um hagkvæmni.
Allur halli sem myndast á ríkissjóði við
útgjaldaþenslu leiðir til skulda sem þarf að
greiða. Erfitt getur verið fyrir stjórnvöld
að finna góð verkefni á skömmum tíma.
Ef útgjöldin fara að mestu í óþarfar
framkvæmdir skapast engin ný verðmæti
til þess að greiða upp skuldirnar. Jafnvel
þótt landsframleiðsla ykist að nafninu
til er ekki víst að samsvarandi verðmæti
skapist í raun.
Japanir lentu í slíku. Í lok níunda
áratugarins sprakk hjá þeim fasteignabóla.
Til þess að halda efnahagnum gangandi
fór japanska ríkisstjórnin í margs konar
framkvæmdir, margar hverjar mjög
óhagkvæmar. Jafnvirði hundraða milljarða
króna var veitt í vega- og stíflugerðir,
hafnir, skólabyggingar, fangelsi og fleira.
Mikið af fénu nýttist mjög illa og áhrifin
voru minni en vonir voru bundnar við.
Því fór peningurinn fyrir lítið. Skuldirnar
héldu þó áfram að hlaðast upp og fóru
upp í 180% af landsframleiðslu. Þær
hafa reynst Japönum þungur baggi. Japan
má vera öðrum víti til varnaðar að þessu
leyti. Það þarf að ráðast í kostnaðar- og
Sveiflujafnandi aðgerðir
hins opinbera
John Maynard Keynes.
Kenningar Keynes
Keynsisminn virtist lengi vel hafa orðið
undir í baráttu hugmynda, en undanfarin
þrjátíu ár hefur almenna viðhorfið verið
að hið opinbera ætti að skipta sér sem
minnst af efnahagsmálum. Á síðustu
misserum hefur hann hins vegar dúkkað
upp aftur. Það kristallast meðal annars í
því að vestrænar ríkistjórnir hafa hrundið
af stað stórtækum aðgerðum til að örva
efnahagslífið.
Þó er margt umdeilt í þessum efnum.
Í fyrsta lagi eru skiptar skoðanir um það
hvers konar aðgerðir séu best fallnar til
þess að örva efnahaginn. Markmiðið
hlýtur að vera að örva efnahagslífið sem
mest með sem minnstum tilkostnaði.
Samkvæmt keynsískum líkönum munu
aukin útgjöld ríkisins hafa töluvert meiri
áhrif en skattalækkanir.
En hvað segja gögnin? Ýmsar
rannsóknir sem gerðar hafa verið benda
til þess að skattalækkanir hafi meiri áhrif
á efnahaginn en aukin ríkisútgjöld. Ef
yfirvöld vildu nota skattkerfið til þess
Ef útgjöldin fara
að mestu í óþarfar
framkvæmdir skapast
engin ný verðmæti til
þess að greiða upp
skuldirnar.