Vísbending - 27.03.2009, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 1 3 . t b l . 2 0 0 9 3
Hagsmunaverðir á Íslandi
framhald á bls. 4
Hagsmunaverðir (e. lobbyists) eru aðilar sem vinna við það að hafa áhrif á lagasetningu, stefnu eða
framkvæmdir af hálfu hins opinbera.
Þannig gæta þeir að hagsmunum
samtaka, fyrirtækja, sérhagsmunahópa eða
opinberra starfsmanna.
Umsvif þeirra getur verið
töluverð. Í Bandaríkjunum eru
skráðir hagsmunaverðir um 40.000 en
heildarfjöldi þeirra er talinn að minnsta
kosti 100.000. Helstu atvinnugreinar
þar ytra borguðu um 16,5 milljarða
Bandríkjadala í hagsmunagæslu. Talið
er að hagsmunaverðir í tengslum við
Evrópusambandið séu að minnsta kosti
10.000 talsins. Þessi atvinnugrein hefur
vaxið hratt beggja vegna Atlantshafs
síðastliðinn áratug. Hagsmunaverðir
eru meira en tvöfalt fleiri en áður og
launakjör þeirra hafa batnað. Ástæðan
er líkast til sú að hagsmunagæslan hefur
skilað góðum árangri. Í Bretlandi eru
opinber innkaup að jafnaði 10-50%
dýrari en sambærileg kaup einkaaðila.
Ætla má að það sé aðallega vegna þess að
fulltrúar hins opinbera hafa minni hvata
til að ná hagstæðum samningum, enda
hafa þeir lítilla beinna hagsmuna að gæta,
og vegna þess að þeir verða frá áhrifum frá
hagsmunavörðum. Þannig hafa þeir skilað
framleiðendum geysilegum arði.
Ókostir við
hagsmunagæslu
Gífurlegir fjármunir fara í hagsmunagæslu.
Þeim peningum væri ella hægt að verja til
þess að framleiða önnur nytsamlegri gæði.
Starfsemi hagsmunavarða skapar engin
verðmæti heldur vinna þeir við að reyna
að ná í verðmæti sem aðrir skapa. Bæn-
dasamtökin berjast til dæmis fyrir því að
halda sem mestum innflutningshöftum á
landbúnaðarvörum. Þannig fá bændur mei-
ra fyrir framleiðslu sína, en neytendur sem
búa við hærra matvælaverð en ella borga
brúsann. Ágóðinn sem hagsmunaaðilar ná
að hrifsa til sín er yfirleitt minni heldur en
tapið sem aðrir verða fyrir. Í staðinn fyrir að
stækka kökuna ræna þeir sneið frá öðrum og
glata hluta af henni í leiðinni. Niðurstaðan
verður því minni velferð.
Ef einn hagsmunahópur nær sínu
fram tapar annar. Því verða oft árekstrar
milli gagnstæðra hópa. Þeir eiga til að
berjast fyrir andstæðum hlutum. Auðvelt
er að ímynda sér tilvik þar sem andstæðir
aðilar hafa báðir lagt í mikinn kostnað án
þess að neitt breytist. Heildarkostnaður
beggja aðila getur hæglega orðið meiri en
sá ágóði sem hvor hópurinn um sig sóttist
eftir.
Þó er rökrétt að hópar gæti hagsmuna
sinna þegar hið opinbera ráðstafar
stórum hluta af tekjum Íslendinga því
að eftir miklu er að slægjast. Ef bændur
hagnast meira á að borga laun nokkurra
hagsmunavarða en af því að nýta sama
fjármagn í aukna framleiðslu munu þeir
að sjálfsögðu gera það. Íslenska ríkið
hefur einnig tekið þátt í þessum leik. Það
greiddi tveimur hagsmunavörðum tugi
milljóna króna árin 2001-2003 til þess að
afla þeim málstað fylgis í Bandaríkjunum
að orrustuþotunum yrði haldið á
Keflavíkurflugvelli. Hefði verið farið eftir
ráðleggingum þessara manna hefði því fé
líklega verið vel varið.
Hagsmunagæsla getur vakið
athygli á mikilvægum málaflokkum.
Ef ekki kæmi til aðstoð hins opinbera
í heilbrigðisgeiranum væru margir sem
ekki hefðu efni á læknisþjónustu og aðrir
myndu sækja minna í hana en nú er þegar
þeir stæðu frammi fyrir „réttu“ verði.
Ríkið hefur því tekið að sér að veita eða
greiða þessa þjónustu að stórum hluta svo
að allir geti notið hennar. Þess vegna hafa
verið stofnuð hagsmunasamtök um marga
algenga sjúkdóma eða aðra heilsukvilla til
þess að bítast um þessi heilbrigðisútgjöld
hins opinbera vegna þess að verðkerfi
vantar. Hagsmunaverðir vekja til dæmis
athygli á upplýsingum sem aðrir hafa
ekki haldið á lofti. Þannig geta þeir
reynst ráðamönnum góð upplýsingaveita.
Því miður er ekkert sem segir að bestu
hagsmunaverðirnir séu á vegum þeirra
sem þurfa hvað mest á peningnum að
halda.
Erfitt er að gera sér grein fyrir umfangi
hagsmunagæslu á Íslandi en þó er ljóst
að það er töluvert. Á vef Alþingis eru
skráð yfir 250 hagsmunasamtök. Þá eru
mörg stærri fyrirtæki með sinn eigin
blaðafulltrúa til að koma málefnum
sínum á framfæri. Hér á landi tíðkast það
að fá hagsmunaaðila til að taka beinan
þátt í stefnumótun hins opinbera. Þeir eru
yfirleitt betur að sér varðandi viðfangsefnið
og þekkja betur þörfina og hvernig væri
hægt að ná árangri á sem hagkvæmastan
hátt. Ef hagur viðkomandi hagsmunaaðila
fer saman með almannahag þá getur slíkt
verið hagkvæmt, annars ekki. Ef mikil
gjá er þar á milli getur reynst erfitt að
treysta hagsmunavörðum því að þeir geta
auðveldlega bætt hag sinn með því að
segja rangt frá. Jafnvel þótt slíkt sé ekki
gert með vilja er oft um hitamál að ræða
og flestir telja sína hagsmuni mikilvægari
en hagsmuni annarra.
Hagsmunaaðilar reiða sig mikið á
fjölmiðla til að koma sínum sjónarmiðum
á framfæri. Fjölmiðlar birta oft
fréttatilkynningar frá hagsmunasamtökum
hér um bil orðréttar og leita til
hagsmunaaðila í sambandi við fréttir en
stundum vantar frekar hlutlaust álit. Fyrir
stjórnmálamann sem leitast eftir að auka
vinsældir sínar í kosningum getur borgað
sig að láta undan þrýstingi hagsmunavarða.
Kostnaðurinn dreifist oft á mjög marga og
almenningi finnst hann ekki vera borga
þegar ríkið borgar. Stjórnmálamaðurinn
fær því velvildina vegna ábatans sem hann
skapar hagsmunaaðilum en enga óvild
vegna kostnaðarins.
Hvað er til ráða?
Tvær aðferðir eru helstar til þess að
draga úr umfangi hagsmunagæslu. Önnur
er að reyna að takmarka möguleika
hagsmunavarða til að hafa áhrif. Til
dæmis með lögum sem banna gjafir til
þingmanna. Hin leiðin að draga úr því
sem eftir er að slægjast.
Í sumum löndum gildir sérstök
löggjöf um starfstétt hagsmunavarða. Í
Bandaríkjunum þurfa þeir, sem er borgað
fyrir að hafa beint samband við þingmenn
eða starfsmenn framkvæmdarvaldsins
alríkisins, að skrá sig sem slíka og
skrifa skýrslu um störf sín tvisvar á ári.
Þingmönnum bannað að greiða atkvæði
í málum þar sem þeir hafa beinna
hagsmuna að gæta. Stór hópur vill herða
reglur um starfsemi þeirra enn frekar
meðan aðrir telja slíkar hindranir brjóta í
Fjölmiðlar birta oft
fréttatilkynningar frá
hagsmunasamtökum
hér um bil orðréttar
og leita oft til
hagsmunaaðila í
sambandi við fréttir en
stundum vantar frekar
hlutlaust álit