Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.02.2004, Blaðsíða 16

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í febrúar 2004
Bjarni Vilhjálmsson, þjóðskjalavörður:
Manntalið 1816
Eftirfarandi mjög svo áhugaverða grein um Manntalið 1816 birtist í
Tímanum, laugardaginn 14. júlí 1973
Árið 1947 hóf Ættfræðifélagið merkilegt starf með
útgáfu 1. heftis af Manntalinu 1816. Komu síðan
þrjú hefti til viðbótar á árunum 1951. 1953 og 1959.
Utgáfu þessari var hagað í samræmi við þá gömlu
hefð, sem tíðkast hefur við röðun ýmissa skjala í
þjóðskjalasafni, að verkið hófst í Skeggjastaðasókn í
Norður-Múlasýslu, við mörk hinna fornu biskups-
dæma og Austfirðinga- og Norðlendingafjórðungs,
að fornu of nýju, og síðan haldið suður og vestur um
land. Lauk 4. heftinu með Búðardalssókn á Skarðs-
strönd, og var verkið þá orðið 624 þétt prentaðar
blaðsíður.
Af ástæðum, sem hér yrði of langt mál að rekja, lá
starfsemi Ættfræðifélagsins og þá um leið útgáfa
fyrrgreinds manntals niðri um alllangt árabil. En nú
hefur félagið gengið í endurnýjungu lífdaganna, og
sjá, árangurinn er þegar kominn í ljós:
Fyrir nokkrum dögum kom út 5. hefti af Manntal
á íslandi 1816. Heftið er 14 arkir að stærð, og er
verkið þar með orðið 848 síður ( 53 arkir). Hefst 5.
heftið á Staðarhólssókn í Saurbæ í Dalasýslu, en því
lýkur með Goðdalasókn í Skagafirði. Eru þá eftir af
manntalinu sóknir í Skagafirði austanverðum, Eyja-
firði og Þingeyjarsýslum báðum.
Er ætlunin, að þessi síðasti hluti manntalsins komi
allur í einu hefti, sem þegar hefur verið unnið mikið
að og ætti að geta séð dagsins ljós síðar á þessu ári.
Verður verkið þá alls eitthvað nálægt 1100 blað-
síðum að stærð. Brot bókarinnar er aðeins minna, en
Manntalsins 1703, sem með viðauka, manntalsbrot-
inu frá 1729, er 650 blaðsíður að stærð, tvídálka.
Manntalið 1816 er hins vegar aðeins eindálka, en
mjög þétt prentað og drjúgt lesmál, enda er brotið
myndarlegt.
Það má vera mikið fagnaðarefni öllum þeim
mörgu Islendingum, sem láta sig varða mannfræði
og þjóðlegan fróðleik, að nú sér fyrir endann á þess-
ari útgáfuverki Ættfræðifélagsins. Láta mun nærri að
mannfjöldi á íslandi hafi verið 50 þúsundir árið
1816. Þó að ekki komi allir Islendingar til skila í
manntali þessu, og vikið verður að hér á eftir, er
þarna mikinn fróðleik að finna, þar eð getið er um
stétt og stöðu og fæðingarstað næstum hvers manns,
sem nefndur er.
Manntalið 1816 er mjög merkilegt verk og hefur
mikla sérstöðu meðal íslenskra manntala, hvort sem
litið er á geymd þess eða gerð.
Öll íslensk aðalmanntöl frá og með 1762 hafa
verið skráð á þar til gerð prentuð eyðublöð, sem síð-
an hefur verið safnað saman, raðað í landfræðilega
röð og bundin inn í bækur. Utan við þessi aðalmann-
töl fellur manntalið 1816, sem náði þó í öndverðu
yfir allt landið, en á sér raunar allt aðra forsögu, en
hin manntölin.
I árslok 1812 var gefið út konungsbréf um nýtt
fyrirkomulag prestsþjónustubóka og fullkomnari en
fram að þeim tíma hafði tíðkast (sjá Lovsamling for
Island Vll 446-449). Hafði þó verið viðunanlegt fyrir-
komulag á íslenskum kirkjubókum frá 1784 (í Skál-
holtsbiskupsdæmi) og 1785 (í Hólabiskupsdæmi).
Rúmu ári eftir útgáfu konungsbréfsins, eða hinn 23.
mars 1814, sendi Geir biskup Vídalín út umburðarbréf
til íslenskra presta, þar sem hann mælti nákvæmlega
fyrir um gerð prestsþjónustubókanna. Góðu heilli var
þar ákveðið, að prestþjónusmbækur skyldu færðar í
tvíriti, annars vegar bók fyrir allt prestskallið
(prestakallabók) og hins vegar bók fyrir hveija sókn,
svokölluð „djáknabók“ sem meðhjálpari eða
forsöngvari átti að varðveita undir umsjá sóknarprests.
Hið nýja og endurbætta fyrirkomulag prests-
þjónustubóka hefst í mjög mörgum prestaköllum
árið 1816, allvíða ekki fyrr en 1817, eða jafnvel
næstu ár á eftir.
Eitt merkilegasta nýmæli í þessu breytta kirkju-
bókhaldi var það, að fremst í hverja djáknabók skyldi
vera rituð „tala þess fólks, stand (þ.e. stétt, eða staða
á heimili), aldur, samt fæðingarstaður, sem í sókninni
er og henni tilheyrir, þegar bókin er byrjuð“
Því miður hafa þessar kirkjubækur, sem hefjast
árið 1816, eða næstu ár varðveist misjafnlega.
Nokkrar hafa hreinlega glatast, annaðhvort fúnað
niður í vondum húsakynnum eða orðið eldi að bráð,
en sem betur fer hafa þær flestar varðveist til okkar
daga. Sums staðar er þó manntal djáknabókarinnar
skert vegna gamals fúa eða horfið með öllu.
Manntalið 1816 er fyrsta manntalið á íslandi, sem
getur um fæðingarstað fólks, og er þá einmitt komið
að því atriði, sem gerir þetta manntal svo dýrmætt,
fyrir ættfræðinga. Er óhætt að fullyrða, að fyrir
bragðið er margt ljósara um ættir margra manna en
annars væri. Regluleg aðalmanntöl hefjast ekki fyrr
en 1835, og voru þau tekin á 5 ára fresti til 1860, en
úr því yfirleitt á 10 ára fresti til 1960.
I þessum aðalmanntölum er ekki getið um
http://www.vortex.is/aett
16
aett@vortex.is