Orð og tunga - 01.06.2017, Blaðsíða 196

186 Orð og tunga
5 Upplýsingaformgerð, þungir liðir og frestun
Tilhneiging er til þess að setningarliðir, sem fela í sér nýjar upp lýs-
ing ar (e. new information) og/eða eru þungir, þ.e. langir, komi síðar
í setningunni en liðir sem vísa í gamlar upplýsingar (e. old/given in-
formation) og/eða eru léttir.11 Höskuldur Þráinsson (2005:506) hefur
fjallað um það að í máli eins og íslensku getur komið upp togstreita
milli þess að nota sjálfgefna orðaröð, t.d. frumlag-sögn-andlag, og til-
hneigingarinnar til að bera gamlar upplýsingar fram á undan nýjum.
Eins og Höskuldur bendir á er stundum hægt að „þjóna tveim herrum“
með því að velja þolmynd frekar en germynd þegar slíkt fellur betur
að uppröðun gamalla og nýrra upplýsinga. Þessi valkostur kemur til
af því að setningar eins og þær í (31) merkja nokkurn veginn það sama
þrátt fyrir að línulegri röð geranda og þolanda sé víxlað í þolmynd.12
(31) a. María lamdi strákinn.
b. Strákurinn var laminn af Maríu.
Tilhneiging nýrra upplýsinga til að vera hægra megin í setningu kem-
ur einnig fram í ýmsum undantekningum frá hömlu ákveðins nafn-
liðar (Milsark 1977, Jóhannes Gísli Jónsson 2000, Ingunn Hreinberg
Indriðadóttir 2014). Þessi hamla bannar það að ákveðnir nafnliðir séu
síðfrumlög í það-setningum en stundum er í lagi að brjóta gegn þessu
lögmáli eins og sjá má í (32) (sbr. Jóhannes Gísla Jónsson 2005b:457).
(32) a. Það bilaði bíllinn.
b. Það er stíflaður vaskurinn.
c. Það fellur niður fyrsti tíminn.
d. Það er óhrein skyrtan mín.
Svona undantekningar frá ákveðnihömlunni krefjast þess að síð frum-
lagið feli í sér nýjar upplýsingar. Jóhannes Gísli Jónsson (2005b:457)
sýnir þetta með dæmunum í (33) og (34).
11 Þegar við tölum um nýjar upplýsingar höfum við í huga liði sem vísa í einstaklinga
eða fyrirbæri sem hafa ekki verið nefnd áður í samhenginu (eða einstaklinga/fyrir-
bæri sem samhengið gefur ekki augljóslega í skyn að séu til umræðu). Við fj öll-
um ekki nákvæmlega um hvað felst í nýjum og gömlum upplýsingum en eins og
Prince (1981) rekur hafa hugmyndir manna um þett a verið margvíslegar. Ýmislegt
hefur verið ritað um frestun þungra liða. Í því sambandi er stundum vísað í Wasow
(1997) og Stallings o.fl . (1998); sjá einnig heimildir sem þar er vitnað til.
12 Athugun Seoane (2012) á þolmynd í ensku leiddi í ljós skýra tilhneigingu til þess
að frumlagið í þolmynd innihéldi gamlar upplýsingar og að af-liðurinn táknaði
nýjar upplýsingar. Sambærileg rannsókn fyrir íslensku væri gagnleg.
tunga_19.indb 186 5.6.2017 20:28:05