Tíminn - 24.11.1917, Blaðsíða 2

150
TIMINN
Síra Magnús Jónsson, fyr prestur
á ísafirði, og nú dósent i kirkju-
sögu við háskólann, hefir rekið
slyðruorðið af íslenzku kirkjunni
i þessu efni, með því að semja og
láta koma út, sjálfan siðbótar-af-
mælisdaginn, 31. okt., æfisögu Mar-
teins Lúters. Bók þessi er tvímæla-
laust bezta bókin sem komið hefir
út á þessu ári, og þykir því hlýða
að geta hennar hér nokkuð nánar.
Síra Magnús Jónsson er áður
kunnur af fyrirlestri sem prentað-
ur var eftir hann, um Vestur-ís-
lendjnga. *Vakti það rit mikið
umtal, og féllu um það all misjafn-
ir dómar, en öllum bar saman um
hitt, að fyrirlesturinn var prýðilega
saminn.
Það er fyrsta einkennið á æfi-
sögunni, að hún er prýðilega sam-
inn, efnisniðurröðun bæði ljós og
skipuleg og málið gott. Við íslend-
ingar gerum háar kröfur um að
öll sögurit séu á göðu máli, að á
þeim sé sögustýll. Við eigum því
að venjast á okkar fornu sögum,
að unun sé að hvorutveggja: efni
og framsetning. Því miður hefir
svo verið um suma þá er fengist
hafa við sagnaritun á síðustu tím-
um, að þótt lærdóm hafi ekki
vantað, þá hefir framsetning ekki
verið fyrir íslenzk eyru. Slík sagna-
rit deyja og eiga að deyja hjá hinni
íslenzku þjóð.
Síra Magnús sameinar hvort-
tveggja: lærdóm og hæfileika til
að segja frá á þann veg, að vel
lætur í eyrum og hefir því alt til
að bera til þess að verða vinsæl)
og lesinn sagnaritari. §líkir menn
eiga að rita sögu og er vel farið
að sira Magnús getur nú gengið
nálega óskiftur að því starfi.
Um meðferð efnisins að öðru-
leyti er og alt hið bezta að segja.
Höf. er séstaklega Iagið að gefa
glögt og skýrt yfirlit í fáum drátt-
um og má einkum benda á yfir-
litið sem gefið er fremst í bókinni,
um ástandið í heiminum, þegar
Lútur kemur fram. Það er prýði-
lega ljóst og glögt.
Stór kostur á bókinni er það og,
að höf. hefir ágætt lag á því að
koma að miklum menningarsögu-
legum fróðleik, samhliða frásög-
unni, og verður sagan við það
miklu skemtilegri, fróðlegri og meir
lifandi. Enda eru þær kröfur nú
mjög gerðar um góða sagnaritara,
að ekki sé eingöngu sagt frá ytri
viðburðum og höf. fullnægir þeim
kröfum mjög vel.
Mesti kosturinn á bókinni er þó
sá, að sagan er sönn. Hún er ekki
sögð í þeim tilgangi að flytja vörn,
eða einhliða lof um söguhetjuna.
Lúter kemur þar fram eins og
hann var, með kostum og löstum.
Og allir dómar höf. um menn og
málefni eru alósnortnir af tilhneig-
ingu til að draga taum Lúters eða
lúterskunnar.
Það er nýjabragð að því að fá
slíka bók á íslenzkan bókamarkað.
Og Tíminn vill eindregið skora á
alla íslenzka bókavini, að ná sér
í bókina til vetrarins. Er það fyrst
og fremst viðeigandi á þessu ári.
Og í annan stað, verður hver mað-
ur að fróðari og þroskaðri af að
lesa hana. Því að bókin er hvort-
tveggja: skemtileg og mentandi. Og
loks gefur hún athugulum lesanda
mörg tækifæri til þess að prófa og
dæma sjálfur, um þau mál einkan-
lega, sem hún fjallar mest um, og
hinn mikla mann er hún lýsir —
og verður hver að auðgari er tíma
ver til þeirra hluta.
Höfundur og útgefandi eiga lof
skilið fyrir bókina, en á þjóóina er
bókin prófsteinn um þroska hennar
að velja bækur.
Vajaspurningin mikla.
Fossafélagið »fsland« sækir um
leyfi til að starfrækja Sogsfossana.
Það sama félag hefir ennfremur
eignar- og leiguyfirráð á allmörg-
um öðrum stærstu fossunum hér
á landi. Engar brigður eru bornar
á að félagið ráði yfir fjármagni
sem skiftir tugum miljóna. Ef það
hefst handa með atvinnurekstur
sinn verður það langöflugasta auð-
fyrirtæki í landinu. Það getur beitt
afli sínu til ills eða góðs, eða
hvort tveggja.
Og menn hafa ekki enn sem
komið er neina hugmynd um hvor
af þessum hliðum muni oftast
snúa að landsmönnum. Þar er
einmitt vafaspurningin mikla.
Og áður heldur en gengið er
langt inn á tilslökunarbrautina,
þarf félagið að hafa sýnt lit. Á
smáatriðum má sjá nokkuð. El
það byrjar með smámunasamri
harðdregni í skiftunum við lands-
menn, þá er hælt við að fleira fari
eftir. Það sé byrjun en ekki endir.
Þá er tortryggnin vakin — nógu
snemma. Og þá gæti svo farið að
þjóðin vildi ekki veita slíku félagi
nein sérstök hlunnindi. Ef það
ætlaði sér að nota auðsuppsprett-
ur landsins, þá yrði það, að sætta
sig við að hlíta landslögum eins
og hvert annað atvinnuíyrirtæki i
landinu. Það fengi þá engin hlunn-
indi. Enga sérstöðu.
Dálítið öðru máli væri að gegna
ef forkólfar félagsins sýndu í skift-
um við þjóðina, að þeir hefðu
hennar gróða líka fyrir augum, og
að félagið sæktist engan veginn
eftir að ná kúgunartökum á lands-
mönnum. Slík aðstaða mundi fé-
laginu fyrir beztu, því að þá yrði
að vonum litið sanngjarnlega á
heilbrigðar kröfur frá þess hendi.
Félagið svarar spurningunni í
verki. Saga þess er stutt enn hér
á landi. Og hún er ekki allskostar
á þá leið að gefa tilefni til sér-
stakra glæsivona. Verður það at-
hugað áður langt um líður.
Glúmur.
Brauðverðið. Verðlagsnefnd hefir
tilkynt bæjarstjórn Reykjavíkur að
hún muni setja hámarksverð á
brauð ef bæjarstjórn óskar. Verðið
er sagt töluvert lægra en það sem
nú er.
Skálð og listamenn.
Frá því fyrsta höfum við íslend-
ingar verið bókmentaþjóð. íslenzk-
ar bókmentir eru elstar norrænna
bókmenta. Frændþjóðir okkar þrjár
kalla þær venjulega »oldnordisk
Litteratur«. Lesbækur þeirra og
bókmentaágrip byrja oft á köflum
úr þeim, og er látið líta svo út
sem það sé elzti vísirinn til þeirra
eigin bókmenta. Þetta er saklaust
hnupl, og getum við verið hreyknir
af. Það er ekki einskisvert sem all-
ir vilja eiga.
Það er eitt stærsta heillasporið í
íslandssögunni að tekið var að rita
á íslenzku en ekki latínu, eins og
títt var á miðöldunum. Þess vegna
hefir íslenzkt mál og menning varð-
veizt. Og fornbókmentum vorum
eigum vér að þakka þá ást og virð-
ing, sem oss hefir hlotnast meðal
annara þjóða. Það er satt sem sagt
hefir verið að útflutturS afurðum
vorum er það ekki að þakka. Vér
flytjum út mikið af kjöti og salt-
fiski. En enginn hefir við það, að
eta íslenzkt saltkjöt eða íslenzkan
saltfisk komist að því að hér byggi
sérstök þjóð, sem eigi fullan til-
verurétt meðal þjóðanna. Þetta er
ekki sagt af neinu virðingarleysi
fyrir blessuðum matnum, en
máttur hans er nú einu sinni ekki
meiri en að seðja magana. Bók-
mentum okkar, en hvorki fiski eða
kjöti, er það að þakka, að margir
ágætir íslandsvinir eru þeirrar
skoðunar að heimurinn væri ver
kominn ef íslenzk menning hyrfi
úr sögunni.
í skjólshúsi klaustranna og höfð-
ingjasetranna eru Islendinga- og
Noregskonungasögur ritaðar. í
klaustrunum áttu rithöfundarnir
griðastað, og á heimilum ríkra
höfðingja, ef þeir ekki voru ríkir
höfðingjar sjálíir. Sögurnar bera
vott um hvílíkir snillingar forfeður
vorir voru. En jarðvegurinn var of
hrjóstugur fyrir aðrar listir en rit-
listina. Auðurinn var af skornum
skamti. Hér vóru engar hallir eða
veglegar kirkjur reistar. Þær þurfti
hvorki að prýða með myndastylt-
um eða málverkum, þjóðin var of
fámenn og fátæk til að aliir hæfi-
leikar manna gætu notið sín. En
listamannaeðlið liggur í blóði ís-
lendinga, það eru fleiri sannanir
fyrir því en snildin á íslendinga-
sögunum. Það nægir að benda á
Albert Thorvaldsen. Við því má
búast að margur hans líki hafi
orðið að engu hér heima í fásinn-
innu. Er iit ti) slíkra mannskaða
að vita.
Á síðustu tímum hafa orðið mikl-
ar breylingar. Kjör rithöfunda og
listamanna breytast með kjörum
þjóðarinnar. Nú eru engin klaust-
ur til að skjóta skjólshúsi yfir
efnalitla rithöfunda. Vafasamt lika
að skjól þeirra yrði þegið. Nú er
landsmönnum að fjölga og efni að
aukast. íslenzk menning er því óð-
um að færa út kvíarnar. Nú er
orðið talandi um íslenzka málara
og myndhöggvara. Skáldin og rit-
höfundarnir eru fleiri en nokkru
sinni áður. En lífsskilyrði þeirra
hafa lítið batnað. Það er annað að
rita á máli, sem 100 milljónir manna
skilja, en á máli sem að eins 100
þúsund skilja. Rithöfundurinn, sem
ritar fyrir 100 milljónir, hefir nokk-
uð meiri likur til að geta fengið
þá borgun fyrir starf sitt, sem hann
þarfnast til að geta notið krafta
sinna. Sá sem ritar fyrir 100 þús-
undir þarf að hafa ritstörfin að
aukastarfi.
Sú hefir líka orðið raunin á að
íslendingar, sem hafa viljað helga
sig ritstörfunum einum hafa stokk-
ið úr landi. Sumum kann ef til
vill að þykja vel við þá sloppið.
En ánægjan er ekki óblandin að
þessum skálda útflutningi. Skemti-
legast væri að geta haldið þeim
heima, svo menning okkar og móð-
urmál fengi að njóta þeirra. En
flytja svo út rit þeirra.
Það hefir lengi brunnið við að
illa sé tekið á móti ungum skáld-
um og listamönnum. Enn er lítið
farið að batna um það. Okkur er
sagt að gömlu karlarnir hafi hald-
ið því fram að bókvitið væri ekki
látið í askana. Það er venjulega
ætlast til að við hlæjum að skainm-
sýni þeirra og þröngsýni. En ef við
gáuin að þá er það svo enn, að
bókvitið er ekki látið í askana.
Það er minstur gróðavegurinn að
afla sér sem mests bókvits. Við
skulum ekki hlægja mikið að göinlu
körlunum fyr en þetta er eitthvað
farið að lagast. Og það þarf að
lagast.
Það mun eitt með meslu vanda-
málum menningarþjóðanna hvern-
ig eigi að launa skáldum, rithöf-
undum og listamönnum starf sitt,
hve mikil laun þeir eigi að fá, og
þó aðallega hvernig eigi, að borga
þeim. Lítið mun Hallgrímur Pét-
ursson hafa fengið fyrir Passíu-
sálma sína, og er þó alt sem græðst
hefir á öllum úlgáfum þeirra hans
fé. Hallgrímur hefði getað dáið úr
sulti jafnt fyrir þeim auðæfum.
Sama misrétti verða flestir rilhöf-
undar fyrir. En hvernig á þá að
launa þeim?
Góðir rithöfundar vinna fyrir
þjóð sína í heild sinni. Það liggur
því í augum uppi að hver þjóð
hefir skyldur gagnvart rithöfundum
sínum. Þess mun enginn krefjast
að þjóðirnar greiði rithöfundum allan
ókominn hagnað af ritum þeirra
eða alt það gagn, sem menningu
landsins er að þeim. Hvorugt verð-
ur metið. En hins er hægt að
krefjast af hverri menningarþjóð,
að hún geri það sem í hennar
valdi stendur til að skáld hennar,
rithöfundar og listamenn geti notið
krafta sinna og hæfileika. Og miklu
er þörfin meiri á að hlynna að
slíkum mönnum meðal smæstu
þjóðanna en hinna stærri.
Ættum við íslendingar að sjá
sóma okkar í því að telja ekki
eftir skálda- og listamannastyrk.
Mannafli okkar og fjármagn má
sín lílils í augum annara þjóða.
En ef islenzk menning hefir virð-