Morgunblaðið - 28.07.1968, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JÚLÍ 1968
Staldrað við í Glaumbæiarsafni
FÁ HÉRUð á íslandi eru jafn-
rík af sögulegum minningum cg
Skagafjörður, enda er hann sögu
svið margra stórviðburða í sögu
ísiands. Óvíða hefir sögulegum
minjum einnig verið sýnd slík
rækt og umhyggja sem í Skaga-
firði, og er þá bæði átt við sögu-
legan fróðleik, varðveizlu
merkra húsa og geymd annarra
smærri muna og minja. Skagfirð-
ingar hafa átt og eiga marga
fróða, framsýna og framkvæmda-
sama menn, sem hafa skilið mik-
ilvægi þess að varðveita allt það
sem orðið gæti til þess að stuðla
að tengslum komandi kynslóða
við horfna fortíg og skilningi
á menningarsögulegum erfðum,
en hvort tveggja er fullkomin
nauðsyn þjóðar, sem heita vill
menningarþjóð, þó að hún ann-
ars gangi ótrauð fram á vit
nýrra viðhorfa og nýrra við-
fangsefna.
Allmörg gömul bæjarhús
standa enn uppi, að vísu með
misjafnlega mikilli reisn. Má sem
dæmi nefna gamla bæinn á Hól-
um í Hjaltadal, bæjardyr óg
þingstofu á Stóru-ökrum í
Blönduhlíð, sem Skúli Magnús-
son, síðar landfógeti, lét reisa,
meðan hann var sýslumaður
Skagfirðinga, og hinn stórmynd-
arlega bæ í Glaumbæ, sem er á-
gætt dæmi um húsakynni á
höfðingjasetri á fyrri tímum. Bæj
arhúsin eru mjög misgömul. Eld-
húsið er talið elzt, byggt ein-
hvern tíma á 18. öld, búrið og
skemmurnar sennilega frá því
um 1790, Norðurstofa frá 1841,
en yngstu húsin frá árunum
1876-1879. Alls eru þarna sam-
byggð 16 hús, þar af vita 6 fram Glailmba,r
á hlaðið, og er framhlið bæjar-
ins, sú er veit til austurs fram
að hlaðinu, 33,5 m að lengd.
izt yrði handa um stofnun byggð
arsafns í Skagafirði og söfnun
gamalla muna. Var málinu vel
tekið, og 1941 var kosin nefnd
til að annast og gangast fyrir
söfnuninni. Formaður hennar var
Arni Sveinsson á Kálfsstöðum,
og vann hann mikið að söfnun
austan Héraðsvatna og í Lýtings
staðahrepp næstu ár. Kom þá til
orða að koma safninu fyrir í
gamla Hólabænum. Hann reynd-
ist illa hæfur geymslustaður og
þurfti mikillar viðgerðar við,
svo að mununum var komið fyr-
ir til geymslu á kirkjuloftinu í
Hólakirkju. Loks var ákveðið að
velja fremur Glaumbæ sem safn-
stað, og enn var það Jón á Reyni
stað, sem hafði forgöngu um frek
ari söfnunarstarf. 1948 sam-
lokrekkja, og almælt er, að í
henni hafi Jónas skáld Hallgríms
son sofið fyrstur manna þá um
sumarið, er hann gisti hjá sr.
Halldóri. í Glaumbæ frétti hann
lát Bjarna skálds og amtmanns
Thorarensens, og þá orti hann
erfiljóðið fræga, „Skjótt hefir
sól brugðið sumri“ frammi í hlað
varpanum.
Seinlegt mundi að telja alla
þá muni, sem til sýnis eru í
Glaumbæjarsafni, enda verður
það ekki reynt. Hins vegar verð-
ur stuttlega drepið á nokkra,
sem eru „skagfirzkari“ en aðrir
eða einstakir í sinni röð fyrir
einhverjar sakir. Byggðasöfnin
eru orðin mörg og flest nokkuð
keimlík að ýmsu leyti, en hins
vegar hefir hvert um sig sitthvað
eins á þann hlut í salninu, sem
mest áhrif hafði á mig og mér
þótti hafa mest minjagildi,
en það var lítil karfa, brugðin
úr holtarótartágum af mikilli
list og leikni og svo fast, að
telja má víst, að hún hafi verið
vatnsheld í upphafi. Þessa körfu
fann grasafólk um 1880 við Ey-
yindarkofarústirnar á Hveravöll
um. Þetta er ekki eina tága-
karfan, sem til er eftir Fjéilla-
Eyvind, og handbragðið leyn-
ir sér ekki. Hann hefir vandað
sig, þegar hann var að bregða
saumakörfuna handa Höllu
sinni. Talið er, að þau Eyvind-
ur hafi verið á Hveravöllum
annaðhvort 1764 eða 1772, nema
hvort tveggja sé.
í Syðriskemmu er meðal ann-
Kirkjan og byggðasafnið. — Ljósm. Sv. P.
Síðasta fjölskyldan flutti úr
Glaumbæjarbænum árið 1947, og
þá tók þjóðminjavörður hann í
sína vörzlu. Sama ár bar Jón
Sigurðsson á Reynisstað fram
frumvarp til laga á Alþingi um
viðhald fornra mannvirkja og
um byggðasöfn, sem fékkst sam-
þykkt. Jón hafði einnig lengi
barizt fyrir því ásamt Matthíasi
Þórðarsyni, þjóðminjaverði, að
fá fé til gagngerðrar viðgerðar
á bæjarhúsunum úr rikissjóði,
þykkti sýslunefnd Skagafjarðar-
sýslu að koma upp byggðasafn-
inu í Glaumbæ sem eign sýsl-
unnar og í samráði við þjóð-
minjavörð. Ragnar Ásgeirsson,
ráðunautur, ferðaðist um sveit-
irnar einkum vestan Vatna,
næstu ár, vann að viðgerðum og
uppsetningu muna, unz unnt var
að opna safnið almenningi vorið
1952. Þá höfðu munirnir, sem
geymdir voru á Hólum, einnig
verið fluttir þangað.
Þegar komið er inn í Suður-

Bæjardyr og þingstofa, sem Skúli Magnússon lét reisa á Stórn-
Ökrnm, meðan hann var sýslumaður Skagfirðinga.
en það reyndist harðsótt, þar
til enskur maður, Mark Watson,
lagði fram 200 sterlingspund til
framkvæmdanna. Viðgerðin stóð
yfir á árunum 1939-1946, og með
því var þessum merkilegu húsa-
kynnum bjargað frá því að vera
rifin og jöfnuð við jörðu.
En Jón á Reynistað gerði
fleira, enda má hann með sanni
teljast faðir og frumkvöðull að
hinu merkilega safni, sem nú er
í Glaumbæ.
Árið 1939 bar hann fram til-
lögu um það á fundi í Búnaðar-
sambandi Skagfirðinga ásamt
Hermanni Jónssyni á Yztamói og
Jóni Konráðssyni í Bæ, að haf-
stofu, er þar að sjá §afnþátt, sem
víða er ekki nógu vel ræktur,
en það er safn mannamynda.
Þar eru varðveittar á veggjum
inyndir af látnum merkismönnum
í Skagafjarðarsýslu frá 18, 19.
og 20. öid, þeim sem myndir eru
til af. Þar er einnig griðarstór
og sterkleg eikarkista frá 1726,
málmslegin, er var fjárhirzla um-
boðsmanns jarðeigna konungs í
Reynistaðarumboði. í lofti hang-
ir kertaljósakróna úr Glaumbæj-
arkirkju, mjög gömul. — Beint
á móti Suðurstofu, norðan við
göngin, er Norðurstofa, sem sr.
Halldór Jónsson, síðar á Hofi í
Vopnafirði, lét gera 1841. Þar er
að geyma, sem önnur hafa ekki
og er á einhvern hátt einkenn-
andi fyrir heimahéraðið, atvinnu
líf þess og verkmenningu eða
hefir sérstakt minjagildi um ein-
staka merkismenn, sem þar hafa
lifað og starfað.
Tvö eru þau tæki, sem talin
eru fundin upp í Skagafirði, og
eru til sýnis í Glaumbæ. Það eru
vögur, notaðar til að flytja blautt
hey á þurkvöll, og taðkvöm, sem
leysti gömlu klárurnar af hólmi.
Allmargir munir eru í safninu
útskornir af Bólu-Hjálmari, m.a.
rúmfjöl, prjónastokkur, kistill
og bókaskápshurð. Þá má nefna
skál eða ker úr steini, sem
fannst í jörðu í gamalli bænhús-
tóft frammi í Lýtingsstaðahrepp.
Skálin er eflaust frá kaþólskri
tið, því að þá tíðkaðist að hafa
þess háttar ker úr steini undir
vígt vatn í guðshúsum, og þar
brugðu menn fingri ofan í, þegar
þeir signdu sig. — í þessu sam-
bandi er rétt að minnast á aðra
skál yngri, komna úr öðru um-
hverfi, enda notuð í öðru skyni.
Það er stór leirskál undir púns,
komin úr búi Jóns Teitssonar
Hólabiskups. Hún er frönsk að
uppruna, sennilega frá miðri 18.
öld, skreytt vínviðarblöðum og
vínþrúgum á breiðri rönd á ut-
anverðum skálarbarminum.
Eins og áður sagði, er fjöldi
gripa í Glaumbæjarsafni svo mik
íll, að ógerningur er upp að telja
hér. Eru það húsgögn og bús-
gögn hvers konar, sem not-
uð voru til daglegra þarfa og
við vinnu á heimili í sveit á
fyrri öld eða öldum. Hér eru á-
höld til matargerðar, tóskapar,
smíða, heyskapar, veiða og yfir-
leitt allra þeirra viðfangsefna
daglegs lífs innan húss og utan,
sem húsbændur og hjú á einum
bæ þurftu við að fást, en þá var
fjöibreytni verkanna margfalt
meiri en nú er, þegar heimilin
þurftu að vera sjálfum sér nóg
um flest, en sem fæst var fengið
úr kaupstaðnum. Þá er líka full-
unninn heimilisiðnaður af fjöl-
breytilegu tagi, jafnvel leikföng
og dægradvöl barna og fullorð-
inna eins og manntafl og kotra
úr tré og hvaltönn. — Ekki get
ég þó stillt mig um að drepa að-
arra veiðarfæra sérlega skag-
firzkt veiðitæki, sem mikið var
notað til fluglaveiða við Drang-
ey. Það er fuglaflekinn eða
veiðitæki, sem sumir mundu nú
jafnframt kalla allsóðalegt af-
lífunaráhald. Flekarnir voru
látnir fljóta við eyna, þó ekki
nær en á 40 faðma dýpi, og
veiða fuglinn í snörur, sem hann
festi lappirnar í, þegar hann
tyllti sér á flekana. Þetta var
að mestu leyti geldfugl, því að
varpfugl (eggjafugl) hélt sig yf-
irleitt nær bjarginu. 3 flek-
ar voru kallaðir ein niðurstaða,
en hver maður mátti hafa þrjár
niðurstöður. Stundum flutu
900-1000 flekar við eyna, og var
vitjað um þrisvar á dag, þegar
veiði var góð. Fleki þótti þétt
setinn 20 fuglum og var þá orð-
inn svo þungur og siginn í sjó,
að oft voru kubbar bundnir við
hann sem flotholt. Oft fengust
yfir 100 þúsund fuglar á ári og
í beztu veiðárunum um 160 þús-
und fuglar. 100 fuglar þóttu
sverasti hestburður, svo að þetta
jafngildir 1600 hestburðum.
Þetta var mikill matur og góð
björg í bú á vorin, þegar ekki
var of mikið um nýmeti. Þegar
þess er gætt, að einatt fengust
í Drangey yfir 20 þúsund egg á
Quadros
handtekinn
Rio de Janeiro, 25. júlí. NTB.
JANIO Quadros, fyrrum forseti
Brasilíu, var í dag handtekinn
samkvæmt fyrirmælum Luis
Antonio da Gama e Silva, dóms-
málaráðherra, að því er frá var
skýrt í Rio de Janeiro í kvöld.
Qudros sagði af sér embætti
forseta í ágúst 1961, aðeins sjö
mánuðum eftir að hann var kos-
inn í embættið, á þeirri for-
sendu að yfimáttúrleg öfl gerðu
honum ókleift að stjórna land-
inu. Hann var sviptur öllum
pólitískum réttindum 1964 á
sama hátt og fyrixrennari hans,
Juscelino Kubischek, og eftir-
maður hans, Joao Goulart.
Quadros kom til Brasilíu eftir
MERKIR
STAÐIR
/
I
ALFARALEIÐ
ári, er skiljanlegt, að eyjan var
stundum nefnd „vorbæra Skag-
firðinga“, þótt ýmsir fleiri nytu
góðs af, svo sem Austur-Hún-
vetningar og menn úr utanverð-
um Eyjafirði.
Fuglinn var súrsaður, reykt-
ur og saltaður niður og notað-
ur á sumrin til matar eftir þörf-
um. Oft var bringan reykt, en
hryggur og haus soðnir og súrs-
aðir. Allt varð matur. Þar að
auki var dúnninn góð verzlunar
vara. Hvítur dúnn gekk á sama
verði og hvít ull, t.d. í Grafar-
ósi. Hæfilegt þótti að fá einn
fjórðung eða 10 pund af 100 fugl
um, annars þótti ekki vel plokk-
að. Svartur dúnn var plokkaður
sér og var ódýrarL — Fleka-
veiðunum var að mestu hætt
1954. (Upplýsingar þessar eru
fengnar hjá safnverðinum, Sig-
urði ÓlafssynL fræðimanni,
Kárastöðum, Hegranesi).
Skýringin á því, hve vel hef-
ir gengið að safna munum til
safnsins í Glaumbæ, er eflaust
sú, auk ötuls starfs allmargra á-
hugamanna, að gömul bæjarhús
voru víða í Skagafirði fram um
og fram yfir síðustu styrjöld, en
í þeim var mikill fjöldi hluta,
sem voru að hverfa úr daglefÚ'i
eða venjulegri notkun vegna
breyttra vinnubragða og ann
arra aðstæðna. Um sama
leyti var almennur söfnunará-
hugi vakinn og söfnunarstarfið
hafið, svo að tiltölulega lítið fór
forgörðum.
Þegar gengið er inn um bæj-
ardyrnar í Glaumbæ, er stigið
rakleitt inn í 19. öldina í einu
skrefi. Hafa ber þó hugfast, að
hér var stórbýli og höfðingja-
setur, veglegra allt og ríkmann
legra en hjá öllum almúga, sem
varð að láta sér nægja minna,
þrengra og fátæklegra. Hér er
heimur fólksins, sem þá lifði og
starfaði, heimkynni þess, um-
hverfi, andrúmsloft og viðfangs
efni. Það er líkast því, að heima
fólkið hafi brugðið sér frá sem
skjótast, og sé væntanlegt aftur
að vörmu spori. Hér erum við í
snertingu við þann jarðveg, sem
við erum sprottin úr og þar sem
rætur okkar liggja. Um þær ræt
ur rennur hinn rammi safi llfs-
orku og menningar, sem við nú-
tíðarfólk getum ekki án verið,
veitir okkur andlega næringu og
gefur okkur kraftinn til að bera
höfuðið með reisn. Án hans vær-
um við rótlaus snikjuþjó'ð í
menningarlegum efnum.
Janio Quadros.
langa dvöl erlendis fyrr í sumar
og kvaðs mundu hefja að nýju
afskipti af stjórnmálum í trássi
við bann stjórnarinnar.