Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.1995, Blaðsíða 8

Hervél
bjargað við
Malarrif 1945
Ibyijun síðari heimsstyijaldar nauðlenti við Malarrifs-
vitann Swordfish-hervél frá flugvélamóðurskipinu
HMS Biter, sem lá þá inni í Hvalfírði. Þessar flugvél-
ar urðu heimsfrægar, þegar þær gerðu tundur-
skeytaárás á stærsta og fullkomnasta orrustuskip
SWORDFISH-vél á flugi. Þær urðu frægar í stríðinu, ekki síst þegar þýzka
orrustuskipinu Bismarck var sökkt. En eins og myndin gefur hugmynd um,
þótti æði kalsamt að fljúga þeim.
Flugvélin sem nauðlenti
á túnbalanum við
Malarrifsvitann hafði
verið á eftirlitsflugi út af
Faxaflóa en hreppti
illviðri. Flugmaðurinn
varð að nauðlenda á
síðasta bensíndropanum
við vitann.
Eftir MATTHÍAS
MATTHÍASSON
SWORDFISH-vélin eins og hún var
notuð í stríðinu. Takið eftir tundur-
skeytinu sem komið hefur verið fyr-
ir undir henni.
veraldar og stolt Þjóðveija, Bismarck, og lösk-
uðu það svo að það lét ekki að stjórn. Varð
þá auðveldara fyrir breska sjóherinn að
granda því. Annað atvik sem gerði Swordfish-
flugvélamar frægar var þegar flugvélamóður-
skipið Illustrious flutti tuttugu og eina
Swordfish-flugvél inn á Miðjarðarhafið en þær
gerðu tundurskeytaárás á ítalska herskipa-
flotann í Tarano og sökktu helmingi af öllum
flota Mussolínis, sem þá var orðinn banda-
maður Hitlers.
Swordfish-flugvélin var tvíþekja með Bri-
stol „Pegasus" 690 hestafla mótor og flaug
með 131 mílu hraða á klukkustund og lend-
ingarhraðinn var 67 mílur á klst.
Áhöfn vélarinnar var 2-3 menn; flugmað-
ur, loftsiglingafræðingur og skytta sem sat
aftast, flugmaðurinn hafði einnig vélbyssu
og skaut kúlunum á milli skrúfublaðanna.
Auk þess flutti vélin tundurskeyti (18“) 33
cm í þvermál og 3 metra löng. Kalsamt var
að fljúga þessum vélum því þær voru opnar.
Eins og áður segir var Swordfish-vélin tví-
þekja og því hægfleyg miðað við flugvélar
Þjóðveija. Af þeim sökum fullnægði hún ekki
þörfum breska flughersins og voru þær því
að mestu aflagðar og hraðfleygari lágþekjur
af ýmsum gerðum teknar í notkun í staðinn.
Flugvélin sem nauðlenti á túnbalanum við
Malarrifsvitann hafði verið á eftirlitsflugi út
af Faxaflóa en fékk mjög vont veður og sterk-
an mótvind, sem gerði það að verkum að flug-
vélin varð eldsneytislaus. Flugmaðurinn varð
að nauðlenda á síðasta bensíndropanum við
vitann. Ljóst er að Malarrifsvitinn bjargaði
áhöfninni.
Flugmaðurinn hafði séð vitaljósið í gegnum
sortann.
Flugmanninum tókst á undraverðan hátt
að lenda á örlitlum og ósléttum túnbala rétt
við vitann. Hvassviðrið hefur líka hjálpað til
að minrika lendingarhraðann við jörðu, svo
flugvélin hefur runnið stutta vegalengd eftir
túninu, enda tókst lendingin svo giftusamlega
að ekki kom rispa á flugvélina.
Vitavörðurinn, Pétur Pétursson sálugi,
sagði mér er við sóttum flugvélina, að flug-
maðurinn hefði bankað uppá hjá honum og
spurt hvar á Reykjanesi hann væri staddur.
Pétur var lengi að fá flugmanninn til að trúa
því að hann væri lentur á Malarrifi á Snæ-
fellsnesi en ekki á Reykjanesi. Nú þurfti að
láta hérstjórnina í Hvalfirði vita um þennan
atburð. Enginn sími var á Malarrifi á þessum
tíma eða bílvegur og varð Pétur að fara fót-
gangandi, með áhöfninni, til næstu símstöðv-
ar, sem var Amarstapi, en þangað er um 1
klst. gangur.
Nú skal gerð grein fyrir aðdaganda að
björgun flugvélarinnar. Vorið 1945 vorum við
svifflugfélagar við flugæfingar á Sandskeiði
er maður að nafni Guðni Oddsson frá Hafnar-
firði gaf sig á tal við okkur og var með þá
hugmynd að fá okkur í hlutafélag með sér
til að bjarga breskri Swordfish-herflugvél sem
hefði nauðlent við Malarrifsvitann á Snæfells-
nesi árið 1942. Flugvélin stæði þar óskemmd.
Guðni kvaðst hafa gert kaupsamning við
breska flugherinn um kaup á vélinni á staðn-
um. Herinn sendi tvisvar sinnum leiðangra’
til að athuga með björgun flugvélarinnar en
þeir lentu í villum og óhöppum vegna vegleys-
is. Því var vélin talin ónýt og afskrifuð af
hersins hálfu. Guðni taldi möguleika að ná
flugvélinni sjóleiðis. Svifflugfélögunum leist
illa á þetta ævintýri vegna erfiðra aðstæðna
mót opnu hafl, engin bryggja nærri og fjaran
brött og grýtt. Þyngd flugvélarinnar var rúm
2 tonn og yrði því að taka vængina og mótor-
inn af til þess að hægt væri að flytja vélina út
í skip. Öllum fannst þetta fráleitt nema mér
og Guðna og reyndi ég að kveikja áhuga félag-
anna á ævintýrinu. Benti ég félögunum á að
með því að selja Swordfishinn til Bandaríkj-
anna í flugminjasafn eða til annarra flugsafna
gæfíst okkur möguleiki á að fjármagna kaup
á minni flugvél til kennslu og til að dr.aga
svifflugur á loft.
Vegna kunnugleika Guðna í Hafnarfírði
tókst að fá mótorbátinn Mugg GK 15, 12
tonn að stærð, trébát fjóræring og 15 manna
kork-þjörgunarpramma. Formaður bátsins
var Óli Færeyingur og aðeins einn vanur
háseti var með, Tryggvi, mikil rumur og svo
við sjö svifflugmenri ásamt Guðna.
Veðurstofan spáði loks góðu veðri og var
okkur nú ekkert að vanbúnaði að leggja á
stað í björgunarleiðangurinn. Frá Hafnarfirði
var lagt af stað fagran vormorgun 1945.
Stefnan var tekin á Malarrifsvitann og eftir
9 klst. siglingu stönsuðum við utan við skeija-
garðinn á móts við vitann. Óli formaður gaf
Tryggva skipun um að taka einn landkrabb-
ann með sér til lands og fá vitavörðinn til
að lóðsa sig inn fyrir skeijagarðinn. Tryggvi
spurði með sinni miklu bassarödd:
— Kann einhver af þessum sjóveiku
landkröbbum að róa?
Löng þögn, enginn svaraði, því það var
ekkert árennilegt að róa á móti þessum tröll-
karli í mikilli haföldu.
Þá rumdi í Tryggva:
— Grunaði ekki Gvend, ekki get ég róið
þetta einsamall.
Sá sem þetta skrifar, hrópaði þá til hans:
— Þú verður ekkert í vandræðum með að
róa þetta einsamall, því þú ert með helmingi
stærri hendur en við. Þú þarft ekki einu sinni
árar og getur auðveldlega róið þennan smá-
spotta með höndunum.
Tryggvi sagði nokkur vel valin orð og skip-
aði mér út í árabátinn og skyldum við sjá
til, hvort risið á mér yrði eins hátt er við
kæmum til baka með vitavörðinn.
Nú rerum við lifróður í land og er við vor-
um nærri hálfnaðir þá hrópaði Tryggvi:
— Þú drepur okkur, þú drepur okkur, við
lendum á skerinu mín megin ef þú slakar
ekki á róðrinum.
Þá sagði ég:
— Taktu bara betur á árinni karl og sýndu
landkrabbaræflinum að þú hafir við honum.
Orð Tryggva hef ég hér ekki eftir. Skýring
á, þessum róðri mínum var sú að ég æfði
gríðarlega mikið kappróðra í 3 ár hjá Glímufé-
laginu Armanni í von um að komast á næstu
Ólympíuleika eftir stríð.
Þegar í land var komið þótti okkur fjaran
brött og með erfiðismunum tókst okkur að
draga bátinn nógu hátt upp í fjöruna, svo að
aldan næði ekki að soga hann út.
Ég hljóp heim til vitavarðarins, sem hét
Pétur Pétursson, og sagðist vera sendur af
Óla formanni með beiðni um að hann kæmi
út til hans og lóðsaði skipið inn fyrir skeija-
garðinn.
Pétur vitavörður svaraði þvi til að hann
lóðsaði engan eins og sjórinn væri núna, ha-
falda og fallið út að auki.
Ég lagði hart að Pétri vitaverði að taka á
þeim stóra sínum og lóðsa flotann inn fyrir
en hann svaraði því til að hann gerði sig
ekki að fífli með að láta hafa sig út í slíkt,
við skyldum velja okkur betra sjóveður og
koma seinna.
Rerum við Tryggvi nú út í Mugg aftur og
sögðum Óla formanni að Pétur vildi ekki lóðsa
okkur við þessar aðstæður.
Var okkur öllum mjög brugðið og óttuð-
umst að þurfa nú að hætta við björgun flug-
vélarinnar, því annar leiðangur. yrði okkur
fjárhagslega ofviða. Óli sá hvernig okkur leið
og eftir stutta umhugsun sagði hann:
— Svo siglum við bara inn sjálfír.
Og allt fór vei í öruggum skipstjórahöndum
Óla. Var lagst við akkeri og við rerum í land
með flotprammann í eftirdragi og lending
gekk vel.
Var nú hafist handa við að taka fjóra
vængpartana og hæðarstýrin af og róið með
það út í Mugg og híft um borð. Skrokkur
Swordfish-vélarinnar var okkur erfíður vegna
þyngdar og stærðar. Það varð ekki hjá því
komist að taka mótorinn af skrokki vélarinn-
ar. Hestvagn án hests fengum við að láni hjá
Pétri til að flytja flugvélarskrokkinn að pram-
manum og gekk vel að róa út með prammann
og hífa skrokkinn um borð.
Erfíðastur var þó 690 hestafla mótorinn
vegna þyngdar og umfangs. Það þurfti að
leggja þverslár ofan á vagninn og lyfta mót-
omum að mestu með höndum upp á vagninn.
Síðan drógum við vagninn á höndum eftir
túninu og fram af fjörukambinum. Þegar við
vorum komnir rúma 2 metra niður fjöruhall-
ann sukku hjólin í fjörugijótið, vagninn sat
fastur. Þá bárum við prammann upp að vagn-
inum og renndum mótomum á tijám um borð
í hann. Reyndum við nú að draga prammann
niður að sjávarmáli, en það tókst ekki.
Muggur var of langt frá landi til þess að
hægt væri að koma dráttartaug við. Flæddi
nú ört að og sáum við að þess yrði ekki langt
að bíða að flæddi undir prammann. Við notuð-
um tímann til að skila hestvagninum og hvíla
okkur eftir stritið. Eftir rúma klst. fór að flæða
undir prammann og gátum við fljótlega ýtt
honum á flot og dregið hann á trébátnum sem
róið var með fjórum árum og veitti ekki af á
móti stígandi öldunni. Tókst giftusamlega að
ná til Muggs og hífa mótorinn um borð.
Strax og lokið var við að ganga frá bátnum
og binda farminn setti Óli formaður á fulla
ferð til Hafnarfjarðar.
Hafaldan var að mestu hjöðnuð og land-
krabbarnir læknaðir af sjóveiknni.
Heimsiglingin gekk vel og hægur veltingur
bátsins svæfði örþreytta björgunarmenn.
Loftleiðir hf. voru með starfsemina í flugskýl-
inu í Vatnagörðum, þar sem Sundahöfn er
núna, og voru þeir svo vinsamlegir að leyfa
okkur að hafa Swordflsh-vélina inni í skýlinu
um óákveðinn tíma.
Nú eru kannski margir forvitnir að vita,
hver urðu afdrif flugvélarinnar.
Kemur nú að lokakafla þeirrar sögu.
Eftir að flugvélin hafði verið í geymslu í
Vatnagarðaflugskýlinu í nokkrar vikur kom
að því að Loftleiðir þurftu á öllu flugskýlinu
að halda fyrir flugvélar sínar. Swordfish-vélin
varð því að fara út í nokkra daga og var henni
stillt upp Kleppsspítala megin við skýlið. Fyrsta
sunnudag eftir að vélin var sett út úr flugskýl-
inu voru brennuvargar á ferð þama og sáu
sér leik á borði og kveiktu í vélinni. Daginn
eftir hringdi i mig Loftleiðastarfsmaður og
sagði mér að kveikt hefði verið í flugvélinni
og ég yrði að koma á staðinn og skoða flakið.
Er ég kom á staðinn þá blasti við mér upps-
núin röragrind, stálvírar og afglóðaðir málm-
hlutir.
Það var eins og ég hefði misst vin þegar
ég horfði á öskuhrúguna af Swordfish-flugvél-
inni þama við Vatnagarðaflugskýlið.
Hvort ástæðan fyrir því að kveikt var í
vélinni þama var að hún var merkt hinum
konunglega breska flugher eða að sjúkir
brennuvargar voru að svala fysn sinni, skal
ósagt látið.
Má því segja að hér sannist hið fom-
kveðna: Að ekki eru allar ferðir til fjár.
Höfundur er fyrrverandi yfirverkstjóri
Rafmagnsveitu Reykjavíkur.
VIÐ Malarrif á Snæfellsnesi. Árið 1942 var þar enginn sími og varð að
fara suður á Amarstapa til að láta vita um afdrif flugvélarinnar.