Tíminn - 12.01.1955, Síða 4
a
TÍMINN, miðvikudaginn 12. janúar 1955.
8. blao.
I.
Þcrsr.pinn Gislason s.'rá'd
c. lii.slióri, hafði óumdolian
leg ólirif á íslenzka ljóðagerð
n-.eð kverinu Nokki'r kveðl,
er 1 að kom út árið 1904 Þar
g-atii allmikið þeirra dra’ -n-
rænu og þjóðkvæðakenndu
hughrifa, sem síðan hafa
mótað ljóð rnargra íslenzkra
ijóðskálda. Þorsteinn var í
tvo áratugi mjög mikilvirkur
bókaútgefandi, og í blað sitt
Lögréttw skirfaði hann margt
um bækur og höfunda. En
ennþá mun þó ótalinn sá
þáttur i starfsemi hans á
sViði bókmenntanna, sem
mundl hafa verið áhrifatík-
astur. Hann birti. í mynda-
blaðinu Óðni Ijóð fjölmargra
ungra skálda og cbundið mál
eftir ýmsa höfUnda og flutti
tnynrtir af inörgum þessara
manna og kynnti þá þjóð
inni. Og í sambandi við þessa
þjónustu sina í þágu bók-
menntanna átti hann bréfa
viðskiptS við fjöida skálda og
hagyrðinga víðs vegar um
land, og skáld ov ljóðasmiðir
kcmu á hans íund og þágu
af honum ráð og leiðbeining
ar. Var hann glöggskyggn, en
ekki harðdæmdur og hafði
gott lag á að finna að og leið
beina. án þess að menn firrt
ust við hann eða misstu móð
inn. í Óðni birtust ferskeytl-
ur, dreymin og dulkennd
ijóð, sagnræn kvæði, hag-
iega stuðlaðir óðir og rím
iaus ljóð, og ber þetta vitni
um kredduleysi Þorsteins og
skilning hans á gildi mis
munandi efnis og forms. Af
skaldum þeim, sem birtu ljóð
eða óbundin skáldmál í Óðni
má t. d. nefna Sandsbræður,
Sigurjón og Guðmund, Guð
mund Magnússon (Jón
Trausta), Guðmund Guð
mundsson, Guðmund Björns
son (Gest), Jóhann Sigurjóns
son, Jónas Guðlaugsson
Gunnar Gunnarsson og Ja-
kob Thorarenseri. Á íslenzk
bókmenntasaga ógoldna
stóra skuld við minningu Þor
steins Gíslasonar, þar sem
bókstaflega ekkert mun hafa
verið skrifað um áhrif hans
:á íslenzkar bókmenntir og
gildi hans fyrir íslenzk skáld
á fyrstu tveimur áratugum
þessarar aldar.
Ég las ungur af áfergju
Ijóðin og sögurnar í Óðni
og þá ekki siður greinarkorn
In úm höfundana. Og ég naut
Ijóðanna jafnt í hvaða stil
,sem þau voru, var jafnvak
:andi fyrir hreimum, sem
samstilltir voru erfðatónum
islenzkra bókmennta, og fy
:ir nýstárlegu hljómfalli, sem
átti sér að fyrirmynd hörpu
slátt sýmbólista og nýróman
iískra skálda úti í heimi
Og þarna las ég fyrstu
kvæði Jakobs Thorarensens,
fann hvort tveggja þá þegar,
að þar var á ferðinni sér-
íennilegur persónuleiki og
skald, sem stóð föstum fót-
j.m á grundvelli fornrar kveð
skaparhefðar og sagnrænn-
ar íslenzkrar þjóðmenningar.
Og því var það, að ég greip
reginn fyrstu bók Jakobs,
Anæljós, þegar hún barst
r.ér, enda þannig ástatt, að
íg gat lesið hana og athugað
. sérlega góðu næði. í sumar
jcm leið voru fjörutíu ár, sið
:xn sú bók kom út, og bækur
mkobs, sem nú eru orðnar
jrettán talsins, hefi ég allar
esið með svipaðri athyg’i og
xnægju og þá fyrstu. Aðdá-
in hans á manndómi og
i trengskap, hvort sem þessir
ciginleikar koma fram hjá
: icföingjum eða fólki í tötr-
;_.m, kaldræn og þitur gagn-
Gubmundur Gíslason Hagalín:
GAMALT OG NÝTT
Skrifað eftir lestnr bókarhmar Fólk á stjái, eftir Jakok skálel
Tkorarensen
rýni hans og hin beiska og
stundum nokkuð hrjúfa gam
ansemi sóru sig í ættina við
jann anda, sem einkennt hef
ir þá með þessari þjóð, sem
í heljarnauðum aldanna hafa
heldur kosið að brotna en
bcgna.
2.
Jakob gaf út fjórar Ijóða-
bækur, ,áður en nokkur saga
kæmi frá hans hendi. Ég —
og sjálfsagt margir aðrir —
þóttust sjá, að í honum byggi
sagnaskáld. Mörg af kvæðum
hans frá fyrstu tveimur ára-
tugunum fela í sér tilvalin
söguefni, og ýmis þeirra eru
sagnræn að formi. Má í þessu
sambandi minna á kvæði eins
og Sambýlið á Jöðrum, Hann
stal, Eldabuskan, Skratta-
kollur, Gæfumaður, Barnlaus
hjón, Seinni kona, Hrefna á
Heiði og Hrossa-Dóra.
Mér er ekki kunnugt um,
hve snemma Jakob hefir tek
ið að fást við sagnagerð, cn
þá er ég kynntist honum,
vorið 1918, þóttist ég verða
þess vísari, að eitthvað mundi
hann hafa föndrað við sagna
gerð. Hins vegar komst ég
líka á snoðir um, að hann
mundi ekki flíka sögum sin-
um fyrr en hann þættist
þess nokkurn veginn viss, að
ekki mundi það, sem hann
byði upp á, síðra en þau beztu
af kvæðunum, sem frá hon-
um höfðu komið.
Nú liðu sex ár. Svo var það
sumarig 1924, að Jakob hittl
mig á förnum vegi og bað
mig að ganga heim með sér.
Hann sagði, að kunningi
sinn, sem ekki vildi láta
nafns síns getið, en kallaði
sig Jón Jöklara, hefði skiliö
eftir hjá sér ofurlítið sögu-
korn, sem sér þætti ekki illa
lukkað.
„En það er nú kannske
nokkuð hrjúft og harð-
hnjóskulegt fyrir suma,“
sagði hanh og kímdi á sinn
sérkennilega hátt. „Þetta er
maður, sem hefir alizt upp í
peysu og með lambhúshettu,
þessi kunningi minn.“
Jakob hafði ekki lesið í
margar mínútur, þó að ekki
væri hann hraðmæltur, þá er
ég þóttist kenna bæði orð-
færi og hugblæ. Og víst lét
ég vel af sögunni að lestri
loknum.
„Þú heldur þá, að höfund-
inum sé óhætt að sleppa
þessu frá sér fyrir sjónir al-
mennings?“ sagði Jakob.
„Jú, ætli það ekki!“ sagði
ég drýgindalega.
„Nú kannske maður ráði
honum þá til þess,“ mælti
Jakob og hló við.
„Það held ég, að þér beri
að gera,“ svaraði ég, „og
mætti segja mér, að sögu-
kornið þætti tíðindum sæta.“
Svo birtist þá sagan Hel-
fró í Eimreiðinni og vakti
mikla athygli allra, sem nokk
urt skyn bera á skáldskap, og
þóttust ýmsir kenna, hver
hefði þarna gengið fram á
sviðið í gervi Jöklarans. Og
víst er um það, að Helfró
mun ávallt verða talin í úr-
valsflokki íslenzkra smá-
sagna.
3.
í allmörgum af sögum Ja-
kobs, eldri og yngri, kennir
ádeilu á aldarfar og þjóðlífs-
hætti — og einnig á þá þætti
í skapgerð manna og fram-
komu, sem benda til yfirborðs
mennsku, ábyrgðarleysis og
spillingar, en hins vegar lýs-
ir hann oftast með lítið eitt
meinfýsinni, og samúðar-
kenndri glettni þeim van-
köntum manna, sem viröast
þeim ósjálfráðir og má segja,
að stundum megi lesa á milli sögunni
línanna í sögum Jakobs: Það sem er
er bæði skömm og gaman að
því! Og oft er hann allur á
bandi þess hrjúfa og náttúr-
lega, sem hneykslar náung-
ann, og má í þessu sambandi
benda á lýsinguna á Þorbergi
gamla í Forboðmí eplin. Þá
er Jakob lýsir sorgarbörnum
tilverunnar, fylgir hann
þeim af hljóðlátri og mjög
skilningsríkri nærfærni, og
tíðum verður honum vikið
að söguefnum, þar sem fram
koma kynjar tilverunnar, þau
atvik, er sýnast auðráðin, en
reynast, ýmist fyrir viðsjár
manneðlisins, eða fyrir ein-
hver dulræn, en þó sannar-
lega raunvirk rök, hinir
skæðustu örlagavaldar.
Fólk á stjái, síðasta bók
Jakobs, er tvö hundruð blað-
siður, og eru í henni tólf sög
ur. Þær eru allar með ljósum
einkennum þessa sérkenni-
lega höfundar, og verður ekki
séð, að honum sé tekið að förl
ast sýn eða tungutakig farið
að dofna. í þessum sögum
hans gætir lítt ádeilna. en
hins vegar ber þarna meira
en oftast áður á viðsjánum í
tilverunni, hinu örlaga-
bundna og dulramma, sem á
sér rót í mannlegri skamm-
sýni, óviðráðanlegum eðlis-
hvötum eða jafnvel í ein-
hverjum þeim lögmálum nátt
úrunnar, sem eru mannin-
um ókunn og óskiljanleg, en
honum hefnist fyrir að viður
kenna ekki sem staðreynd —
nxáske mælir á kvarða grunn
færrar þekkingar einnar og
kallar hégiljur og hindur-
vit.ni. Glettni jakobs gætir
að vanda í sögunum, surns
staðar kaldrænnar, en oft
iliaðar innri glóð.
Ég mun ekki víkja að öll-
um sögunum í þessari bók.
Dálitið eru þær misjafnar að
gæðum, en hafa þó allar eitt-
hvað til síns ágætis. í fyrstu
sögunni, Hvíld á háheiðinni,
gætir listrænnar hófsemi og
hljóðlátrar og tregakenndr
ar lífsundrunar, og er fróð-
legt að bera hana saman við
Gistinguna á Tryppamýri,
þar sem galsi og glaðhlakk
höfundarins yfir þvi mein-
brellna og um leið hlálega í
mannlegu fari er í essinu
sínu. Sumum mundi þykja
næsta ótrúleg manngerðin í
Sómavendni, þar
aðalpersónan Sig-
mundur Ármannsson, en sú
mannlýsing á sér rót í veru-
leika „fornra dyggða," sem
Jakob metur og virðir mik-
ils. í Valkyrjunni og Hindur-
vitnum fjallar skáldið mark
visst um atriði, sem menn
vilja yfirleitt ekki viður-
kenna sem staðreyndir, en
margir vita, er til þekkja, að
reynzt hafa hörmulega ör-
lögþrungin, ef til vill fyrir
það, að menn trúi meira á
þau en þeir vilji vera láta, ef
til vill fyrir helberar en í
fyllsta lagi sérkennilegar til-
viljanir, en máske vegna
þess, að þar séu raunveru-
lega dulin öfl að verki. í sög-
unni Fyrir rannsóknarrétti
bregður skáldið skemmtilega
á leik á vettvangi óstýrilátr-
ar, en óneitanlega oft ærið
skemmtilegrar „mannlegrar
náttúru". Svo er og I hinni
með afbrigðum vel gerðu og
hnitmiðuðu sögu Kölkun, sem
nokkuð minnir á eldri sögu
eftir Jakob, en nýtur sin
samt fyllilega, svo heilsteypt
sem hún er fyrir listræna
tækni og hófsemi skáldsins,
er aftur og aftur fer eins
langt og hann má fara, en
aldrei lengra. Síðasta sagan,
Víða liggja vegamót, er ein
sú veigamesta, sem Jakob
hefir skrifað. Hún er ekki
betur gerð en Kölkun, still-
inn ekki hnitmiðaðri eða jafn
vægari, en innviðirnir eru
ennþá veigameiri. Þar er okk
ur sýnt hið brellna; meinvið-
sjála lífsundur 1 mjög átak-
anlegu og eftirminnilegu
ljósi. Ærukærni, ein hinna
„fornu dyggða,“ sem skáldið
fyllilega viðurkennir sam-
kvæmt uppeldi sínu og lífs-
reynslu sem verðmæta og
virðingarverða, reynist þar
öriögvaldur um mikinn harm
ieik. Og hugur lesandans
hvarflar langt út fyrlr þau,
sem þarna standa „angaslit-
in, greinabrotin" úr lífsins
hríðum og hretum, og sér aug
ljósar og hörmum slungnar
hliðstæður. Víst er vandrat-
að í henni veröld!
Jakob Thorarensen er sjö-
tugur á næsta ári. Enn er
hann hraustur og hressileg-
ur. Enn fer hann daglega í
sjó, þegar frostlaust er veð-
ur og enn er hann bratt-
gengur göngugarpur. Og „fólk'
ið á stjái“ ber sannarlega
ekki vitni um það, að andlega
sé honum tekið að förla.
Beztu sögurnar í þessari bók
eru hvort tveggja i senn, með
al þeirra vandgerðustu og
þeirra snjöllustu, sem hann
heíir skrifað.
;«»Sí:SSSSS'.«SS$SSS3SSS3SSSSSSS$SS5S<WSS$SS$SS$43SS5$S3$SSSS$SSSS5a$S$SM
Atvinna
Ungur og reglusamur maður, vanur afgreiðslustörfum
og bifreiðaakstri getur fengið atvinnu nú þegar hjá
kaupfélagi í nágrenni Reykjavíkur. — Umsóknir óskast
sendar til afgreiðslu Tímans fyrir 17. þ. m. auðkennt:
Samvinnumaður.
Vinnið Ötullefla tiif útbreiðslu T I M A JV S
•*tssss9sgsssassas5iwsssssss««»ssass8gs3ss
ItSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSÍSSSSSSSf
J Á R N S ( D A
ritið um járniðnaðinn á íslandi frá hinum forna rauðablæstri til vorra daga, skrlfuð
af Gunnari M. Magnúss, kom út fyrir jólin. Þar er rakin saga hagleiksmanna og
smíðisgripa fyrr á öldum, um íslenzka hugvitsmenn, um 19. aldar smiði, um aldamóta
mennina, um menntun og skólavist og vöxt stéttarinnar. Bókin er hin fróðlegasta
og skemmtilegasta, með fjölda mynda, sem teknar voru í þjóðminjasafninu af göml-
um smíðisgripum og úr því einnig margar mannamyndir.
Sökum mikillar eftirspurnar og takmarkaðs upplags verffur bókin affeins send út um
land gegn pöntun bóksala eða einstaklinga.
Bókin er 340 bls. í stóru broti og kostar ígóðu bandi kr. 105.00.
Send burðargjaldsfrítt. Þeir, sem hafa hug á að eignast þetta sérstaka rit, þurfa að
senda pantanir fyrir janúarlok.
Utanáskrift: „Járnsíffa". — Pósthólf 1063, Reykjavík.
sssssssssssSsssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssgssssssssssssssssasssassgssasssa&s&sftfcMftsresftfcfcywswi