Tíminn - 22.09.1961, Blaðsíða 8

8
TÍMINN, föstudagínn 22. septembcr 1961.
ólafur Jóhannsson frá Svínhóli:
Rabb að vestan
MMflAWWWM^WAVAW.WAV.V.V.W.V.W.VAV
jí GRÓÐUR og GARÐAR !;
ÖCru hvoru birtast í dagblöð-’
unum svokölluð fréttabréf utan
af landsbyggðinni. Um gildi slíkra
bréfa veltur á ýmsu, og skiptir
þá mestu, hver á pennanum held-
ur.
Venjulegast er hér um almennt
rabb að ræð'a: tíðarfarið, heilsu
far á mönnum og skepnum, af-
mælisfagnaðir og aflabrögð o. sv.
frv., og eru vel þegin og góðra
gjalda verð. En oft eru þau einn
ig þannig úr garði gerð, að þau
bera þess merki, að' vera fyrir-
fram pöntuð, og ætluð til allt
annars en að flytja fróðleik og
fréttir.
Gjarnan segja þau þá aðeins
það, er bréfritarinn telur, að
komi sér vel fyrir flokkinn hans
og hið pólitíska blað.
Er þá reynt að láta líta svo út,
að bréfið túlki hugarfar fólksins
í viðkomandi byggðarlagi.
En sannleikurinn er því miður
sá, að slík „fréttabréf" eru hvað
helzt á ferðinni, þegar hinir póli-
tísku valdamenn eru hræddastir
við sínar eigin gerðir og fylgið
er valt.
Nýlega rakst ég á Morgunblað-
ið frá því í maí sl., þar sem birt
var fréttasnautt „fréttabréf" úr
Dalasýslu, eftir einhvern S. S.-
skrifara.
Enda þótt sumri sé nú tekið að'
halla, er mér mjög Jjúft að taka(
undir óskir hans um gott sumar!
og hlýjar minningar frá gengn-
um vetri, þegar ég og aðrir burt-J
fartiir, (ekki flúnir) Dalasyniri
fylgdumst í anda með vinum og .
vandamönnum í heimabyggð okkj
ar við síglöð störf, félagshyggju
og spilakvöld.
En þar sem gætti allverulegs
misskilnings hjá þessum fáfróða
fréttaritara um flest það, er hann
hugðist fræða lesendur sína um,
mun nú gerð tilraun til leiðrétt-,
ingar, enda er mér Ijóst, að allir!
góðir Dalamenn munu vilja hafa
það, er sannara reynist.
Flótti er sjaldnast ástæðan til
þess, að ýmsir „dalasynir“ og dæt-
ur flestra íslandsbyggða, hverfa
að heiman á ýmsum tímum, þó
sjaldnast án blandinna tilfinninga.
En þeir Dalamenn, sem okkur
þekkja, félagana þrjá, sem lögð-
um „úr bænum“ á „herjeppa" sl.
vetur, skilja þær ástæður, er réðu
burtför okkar úr Dölum.
En okkur sendir áðurnefndur
S.S. fremur útsynningslega kveðju.
En fyrst og fremst munu Dalirn-
ir alltaf verða okkar heimabyggð.
Þess vegna héldum við heim, til
þess að gefa okkar heimafólki
kost á því, að taka afstöðu til og
þátt í einu mikilsverðasta sjálf-
stæðismáli þjóðarinnar — her-
stöðvarmálinu.
Ég hef mikla tilhneigingu til
þess að trúa því, að vanþekking, j
frekar en yfirlagt ráð, valdi rang
túlkun S.S. á erindi okkar félag-j
anna þriggja og störfum Samtaka
hernámsandstæðinga.
Ef til vill les S.S. helzt Morg-
unblaðið, og skal honum því fyrir'
gefið, þótt barnalegar séu eftirlík
ingar hans frá þynnku reykvískra
hemámssinna.
Eg fagna því, að S.S. hefur
fylgzt með ferðum og velgengni
okkar félaganna þar vestra.
Ferðin var öll hin ánægjulegasta,
þótt um hávetur væri. Jeppinn
dugði vel hina löngu leið. þótt
stundum brysti í keðjum og brak
aði í gír, þegar greitt var haldið
undan éli, eða yfir skafl. Það
flýtti og för og vakti ánægju. að
ár voru nú allar brúaðar, enda
hefur hinn trausti fulltrúi Dala-
manna á Alþingi, Ásgeir Bjarna
son, farið hinar raunhæfustu
leiðir, hvað samgöngr.málin
snertir.
— Okkur félögum var áður
ljóst, að Dalamenn láta sig miklu
skipta sjálfstæðismál þjóðarinnar.
Þannig voru þeir t. d. með eina
hæstu prósenttölu atkvæða í lýð-
veldisstofnuninni 1944.
En stefna Samtaka hernámsand
stæðinga miðar m. a. að því að
treysta það frelsi, sem vannst, og
að halda vörð um það sjálfstæði
sem íslenzku þjóðinni hefur hlotn
azt. Enda lauk för okkar svo, að
á fjórum dögum höfðum við að-
stoðað áhugamenn í öllum hrepp
um sýslunnar við að stofna hér-
aðsnefndir, er' þegar tóku til
starfa.
Síðan hafa stöðugt borizt bréf (
úr Dalasýslu undirskriftalistar, er
sýna mikla og vaxandi þáttöku
hernámsandstæðinga heima.
Eg minnist þess, er ég vann
einnig með öðrum Dalamönnum
að svonefndri Finnlandssöfnun og
síðar að fjársöfnun til hrjáðra
Mið-Evrópubarna eftirstríðsár-
anna, hve Dalamönnum var ljúft
að sýna viðleitni til hjálpar, en
óljúft að verða dregnir inn í póli-
tíska dilka, þegar um friðar- og
frelsismál var að ræða.
Okkur, sem tengdir erum minn
ingaböndum liðins tima heiman
úr Dölum, er það mikið ánægju-
efni, að fleiri og fleiri festa nú
augu á þeim möguleikum, sem;
byggðin býður, og skilja, að bezt!
verða þeir nýttir cneð auknum,
félagsmálasamtökum fólksins sem
þar dvelur.
Um og eftir síðustu aldamót
voru Dalir framarlega í ýmsum
menningarmálum, s. s. skólamál-.
um, verzlunar- og jarðræktarmál-
um. Gætti þá enn áhrifa Ólafs-
dalsskólans, svo og ýmissa fram-
faramanna, sem voru um margt
ár undan sinni samtíð, t.d. Torfa í
Ólafsdal, Björns sýslumanns á
Sauðafelli Magnúsar Friðriks-
sonar, Fellsenda o. fl. Þessara
bjartsýnu brautryðjenda mun
lengi minnzt og störf þeirra
aldrei verða til fulls metin!
Dalir eru luktir háum fjallgörð
um og straumþungu hafi. Voru
því um langan aldur samgöngu- (
erfiðleikum háðir. Allt til síðustu
aldamóta urðu þeir að sækja verzl
unarviðskipti til Borðeyrar, Borg-
arness og Stykkishólms, oft til j
danskættaðra og dansklundaðra,
kaupmanna.
En árið 1896 var siglingaleið j
um Breiðafjörð og Hvammsfjörð i
mæld. Upp úr því fóru skip að j
sigla þessa leið. Síðan hófust verzl
unarsamtök Dalamanna og stað-J
setning verzlana í samvinnuformi, j
til mikils liagræðis og hagnaðar.
Á fyrstu tugum aldarinnar barst
um allt land, einnig vestur í Dali,
hugsjónaeldur ungmennafélag- ,
anna, og síðan samvinnuhreyfing- j
arinnar. Gott og friðsamt fólk j
komst í snertingu við hið bezta
í íslenzku þjóðlífi, undi glatt við
sitt, mjög víða á eðlisgóðum kosta
jörðum, en við frumstæð skilyrði.
Þungt var fyrir fæti, en þörfin
brýn fyrir fljótvirkar framfarir.
Vegasamgöngur voru næstum
engar við Dali allt fram um 1935
til 1940, er vegurinn um Bröttu- j
brekku opnaðist. Fyrsta fjárveit-
ing til hans var 1927, en fulltrúi
Dalamanna á Alþingi var þá Jón
Guðnason, þáverandi prestur á
Kvennabrekku, síðar á Prests- j
bakka og síðan þjóðskjalavörður j
í Reykjavík. Aldnir foringjar
féllu. eins og gengur. Ólafsdals-
skólinn lagðist niður.
-Síðan voru engir skólar í Döl-!
um um langan tíma, því að ungl-
ingaskólar þeir, sem starf/-æktir
voru á sínum tíma í Búðardal og,
Hjarðarholti, urðu einnig skamml
lífir, en höfðu gefið góða raun og
eflt námsáhuga.
Búnaðarhættir og lífsafkoma var
bundin takmörkuðum sauðfjárbú-
skap, og olli óumflýjanlegum erf-
iðleikum, þar sem einhæfni og
einangrun rikti. Sérstaklega varð
þetta áberandi, þegar hinn mikli
skaðvaldur, mæðiveikin, barst
vestur í kjölfarið á kreppuárun-
um rétt fyrir 1940.
Ræktun var þá enn skammt á
veg komin, mjólkurframleiðsla
miðuð við heimanotkun, og sölu-
möguleikar engir. En vegna dug-
mikilla manna var þó hafizt handa
um aukna mjólkurframleiðslu.
Munu Dalamenn lengi minnast
hinnar sigursælu framgöngu braut
ryðjendanna, t.d. Þórðar Jónsson-
ar, bónda í Hjarðarholti o. fl„ er
loks varð komizt inn á mjólkur-
sölusvæði Borgfirðinga, og fyrsta
mjólkurfarminum var ekið til
Borgarness í desember 1945 af
okkar ágæta „Dala-Brandi“.
En enn voru óráðnir umbrota-
tímar. Margvíslegra stríðsáhrifa
hafði gætt um allt land. Fólk
háfð'i þust til „hernámsvinnu“ —
einnig að vestan. Nokkur óvissa
ríkti um framtíð héraðsins.
En þrátt fyrir mæðiveiki, fólks
fæð, einangrun og erfiðleika á
nefndum umbrotatímum, verður
þá einnig vart nýrrar vakningar:
ræktun varð að vaxa, samgöngur
að batna.
Hinn langþráði Bröttubrekku-
vegur er mjög háður snjóalögum
og reynist því ekki hin órjúfandi
lífæð héraðsins. Þess vegna hafa
Dalamenn valið aðra Jeið, b. e. .
Stykkishólmsleið, un| Jjlj^Sal,
Skógarströnd og Hörðudal, sem
aðalsamgönguleið framtíðarinnar.
Með tilkomu hinna stórvirku
vega- og jarðyrkjuverkfæra, og
er jarðræktarsambönd voru stofn
uð í sýslunni, komst verulegur
skriður á áðurnefnd hugðarefni
Dalamanna,
Unga fólkið settist að heima,
nýbýlin risu, ræktun jókst og búin
stækkuðu. Og nú er Ijóst, að ekk
ert „viðreisnar“-flan né afturhald
fær stöðvað þá vakningaröldu,
sem risin er.
Ein lengsta landleiðin, Vest-
fjarðarleið, gegnum Dali, hefur
nú opnazt til Vestfjarðarkjálkans,
fögur og sérkennileg. Þar, sem
landnámskonan Auður kom fyrst
að landi, við Hvammsfjörð á
Kambsnesmelum, hefur verið
merktur flugvöllur. Búðardalur,
hinn 64 ára gamli verzlunarstaður
í hjarta Dalanna, mun vaxa og
veita meiri þjónustu. Þar hefur
Kaupfélag Hvammsfjarðar byggt
frystihús, vandað verzlunarhús og
hafið undirbúning fleiri bygginga.
Þar mun einnig m.a. verða byggt
félagsheimili, mjólkurvinnslustöð
o. s. frv. — Byggingarmál barna-
skólanna eru á undirbúnings-
skeiði, samkomuhús eru fábreytt
og fá, kirkju og kirkjugarða þarf
að lagfæra og fegra. Þannig mætti
áfram telja.
Dalamenn, og aðrir. sem um
þjóðmái hugsa og eiga ófarna leið
á slíkri framabraut. skilia, að sú
ríkisstjórn. sem truflar og torveld
ar þær athafnir. sem hér um ræð
ir, er óvinsæl og verður að víkia.
Hvert meðalgreint skólabarn get-
ur sannað. með einföldu dæmi á
spialdið sitt. að gengisfelling, ok-
urvextir og verðbóiga er ekki leið
til bættra lífskjara.
Þeir valdhafar, sem níða fé-
lagsmálasamtök fóiksins, smækka
krónur þess. flytja með lögvaidi
burtu sjóði þess, skerða rétt þess
og möguleika, eiga ekki samleið
I.
l. Ný villiblóm á Seyðisfirði.
30. júlí var ég staddur á
Seyðisfirði og leit dálítið eftir
jurtum í kaupstaðnum. Sá
nokkrar tegundir sem slæðzt
hafa þangað með varningi, t.d
gulbrá, krossfífill, Noregsmuru
o.fl. Hjónin Harald og Gemma
Johansen sýndu mér garð
sinn Frú Gemma er blóma-
kona mikil, ræktar blóm úti
og inni og fer út um hlíðar
og hjalla í blómaleit. „Villi-
blómin eru svo falleg", sagði
hún. „ég dáist t. d. enn að
breiðu snjóhvítra maríuvanda-
blóma, sem ég fann í fyrra við
lítinn foss undir Bjólfi, alveg
uppi við hamrana. En nú skal
ég sýna þér nokkuð, sem grasa
fræðingi kemur ef til vill á
' óvart“. Það reyndust orð að
sönnu, því að i dálitlu stein-
beði í garðinum uxu súrsmæra,
bergsteinbrjótur og munka-
hetta, sem frú Gemma hafði
fundið úti á víðavangi og flutt
í garðinn.
„Hvar í ósköpunum náðir þú
í súrsmæruna?" spurði ég.
Hún kvaðst hafa vitað um hana
í mörg ár — innan um grjót
undir Strandatindi. Vex þessi
sérkennilega smájurt þar, a.
m. k. á þremur stöðum sunn-
an fjarðarins. Frúin sendi mér
hana þaðan þurrkaða nýlega
og einnig nokkur lifandi ein-
tök, sem ég gróðursetti úti í
garði í Reykjavík. Jurtin þrífst
prýðilega á Seyðisfirði og stóð
með fjölda tæmdra hýðisaldina
í septemberbyrjun. Súrsmæran
er áður fundin í Borgarfirði
eystra og í Loðmundarfirði.
Vex hún sennilega víðar á
laufinu, sauðlaukur, er því rétt
nefni. Sigurgeir bóndi á Eyrar
landi við Eyjafjörð segir, að
á uppvaxtarárum sínum hafi
lyfjagrasið verið kallað kross-
gras sums staðar 'í Þingeyjar-
sýslu, t. d. i Bárðardal og
og Reýkjadal. Er mjög líklegt,
að þetta nafn hafi verig þekkt
í Eyjafirði á dögum Jónasar
Hallgrímssonar. En sú jurt,
sem nú er kölluð krossgras eða
krossfífill, mun ekki hafa vaxið
ytra á þeim timum. Hefur síð-
ar slæðzt norður og vex í görð
um og við bæi sem illgresi.
III.
í sumar fundu nemendur
Húsmæðraskólans óvenju marg
ar ofkrýndar brennisóleyjar
austur á Laugarvatni. Voru
blómin nærri hnöttótt, krónu-
blöðin smá, en mörg — 10—15
— eða jafnvel fleiri. Er það

Sitthvað að austanl
Austfjörðum. Blöð hennar likj
ast smárablöðum, blómin hvít,
allst.ór (í júni).
2. Kýr geta veikzt af súrsmæru
áti og fengið niðurgang.
Bæði blöð og blóm súrsmær
unnar vaxa upp af skriðulum
jarðstöngli. Erlendis vex súr-
smæran einkum í skóglendi. —
Munkahettuna fann frú Gemma
í skurði, spölkorn innan við
kaupstaðinn og bergsteinbrjót
inn undir Strandatindi. Munka
hettan hefur lengi vaxið á
Brimnesi við Seyðisfjörð. Aðal
heimkynni hennar hér á landi
er í Mýrdal og undir Eyjafjöll
um. Hefur hún sénnilega bor-
izt þaðan austur, eða þá slæðzt
með varningi frá útlöndum.
II.
Á Fljótsdalshéraði fékk ég
í sumar nýja staðfestingu á
Austurlands-nafngiftunum
gömlu á krossgrasi og sauð-
lauk. Maður úr Fellum nefndi
hiklaust lyfjagrasið krossgras
og smjörlaufið sauðlauk. Sauð-
lauksdalir eru til á landinu
fleiri en einn, og vex þar
hvergi smjörsauðlaukur að
nokkrum mun, en aftur á móti
allmikið af smjörlaufi og það
hefur jafnan þótt ágætt til
beitar Hið gamla nafn á smjör
með frjálshuga íslendingum.
Þrátt fyrir blekkingar, barna-
legt nöldur og margtuggið japl
nokkurra pólitískra skriffinna,
um „hernaðarjafnvægi”. ..Rússa-
dekur“ og „Moskvuvíxla". munu
Dalamenn og aðrir efla trúna á
land sitt og þjóð.
Þeir munu og treysta þann
fremur fátítt. Þarna óx líka
bæði bleikt og hvítt blágresi
og undarlegt vallarfoxgras meg
tvískiptu axi. Enn fremur
Baldursbrá með flata stöngla
og margar flatar körfur. E.t.v.
getur sterkur áburður og ill-
gresiseyðingarlyf valdið kynleg
um vexti sumra jurta.
IV.
Nú logar hlíð í haustsins
litaljóma, á „Löngumýri" brok
ið roða slær.
Inn til daga og heiða eru
haustlitirnir að færast á holt
og hlíðar. En mýrarnar eiga
Iíka sína haustfegurð. Þær eru
orðnar rauðar og grænflekkótt
ar, stráðar snjóhvítum fífukoll-
um. Mýrafinnungurinn ber sér
kennilegan gulmóleitan blæ,
sem fer vel við roða broksins
og grámosann í þúfunum. Punt
ur er víða orðin hvítur í vega
jaðrinum. f lágum heiðum og
móum var sums staðar smjör-
laufið eitt tekið að bleikfölna
10. september. Mátti þekkja
það á litnum langar leiðir.
Gangnamenn og aðrir ferða
langar ættu að gefa fegurð og
fjölbreytni haustlitanna gaum.
Þeir sjá landið í nýjum bún-
ingi.
Ing. Dav.
vörð, er bezt hefnr dugað, en það
er íslendingsstoltið. — Innan fag
urs fjallahrings munu þeir einnig
standa vörð u:n réttindi samtaka
sinna og gróðursælla, söguríkra
byggða
Ólafur Jóhannsson
frá Svínhóli.