Morgunblaðið - 23.04.1947, Qupperneq 9

Miðvikudagur 23. apríl 1947
fcOHtíUN BLAÐIÐ
9
- HVER
í LOK heimsstyrjaldarinnar
1914—1918 voru hinir óþekktu
hermenn lagðir til hvíldar und-
ir Sigurboganum í París, í
Arlingtonkirkjugarði, í hjarta
Lundúna og annarsstaðar. Hin-
ir lifandi tóku sjer líka langa
og góða hvíld. Eftir hörmungar
styrjaldarinnar þráðu hinir
þreyttu hermenn hvarvetna frið
og „eðlilegt ástand“. Aðeins í
einu landi fengu þeir ósk sína
uppfylta — í Bandaríkjunum.
í Evrópu hermönnunum, sem
heim sneru, byltingar, fjárhags-
legt öngþveiti og almenn hnign
un hins borgaralega þjóðfjelags.
Eðlilegt ástand komst þar aldrei
fyllilega á. Elstu og traustustu
myntkerfi meginlandsins
hrundu til grunna. Verðbólgur
og kreppur skiftust á með geig-
vænlegum afleiðingum. Hinn
trúarlegi, menningarlegi og sið-
ferðislegi grundvöllur 19. ald-
arinnar fjell í mola. Hinir yfir-
lýstu friðarsamnihgar höfðu
eins og vant er lítil eða engin
áhrif á framvindu atburðanna
nje vitnuðu þeir að nokkru ráði
um þær breytingar, sem átt
höfðu sjer stað í Evrópu.
Brátt fór lýður að verða það
ljóst, að Hnignun hins vestræna
heims var ekki eingöngu gífur-
yrði bókaútgefanda sem nafn á
bók eftir Oswald Spengler, held
ur ægilegur veruleiki, er hinar
gömlu stjórnarstofnanir megin-
landsins virtust ekkert viðnám
geta veitt. Ringlaðir og ráða-
lausir leituðu menn á náðir
þjóðfjelagslegra kynjalyfja og
staðlausra drauma um framtíð-
arsæluríki. Hin rauða paradís í
Rússlandi varð brátt ekki ann-
að og meira en fjarlæg von ó-
borinna kynslóða. Svartstakka-
harðstjórn færði hinum von-
sviknu Itölum, sem vænst
höfðu þess að uppskera fjár-
hagslega velmegun og aukið á-
lit á alþjóðamælikvarða (þ. e.
nýlendur) eftir sigur sinn í
fyrri heimsstyrjöld, vonir og
fyrirheit um stundarsakir. Á
Englandi reyndust hinar fyrstu
verkamannaflokksstjórnir jafn-
vel ennþá ófærari um að leysa
bresk vandamál en hinar borg-
aralegu fyrirrennarar þeirra.
Frakkland veltist áfram frá
einni stjórnarkreppunni til
annarar og sýndi um leið því-
líkt andleysi og tilfinningaleysi,
að Frakkar urðu vesælustu
dýrkendur lýðræðis í Evrópu.
Spánn vjek frá Primo de Riv-
era til hins verra. Einnig í Balk
anlöndunum tóku alræðisstjórn
ir við af þingbundnum stjórn-
um (ófullkomnar eins og þær
voru). Tilraunir þeirra til að
viðhalda minstu ögn skipulags
og hagsældar fóru í jafnmikla
handaskolun og viðleitni hins
lýðræðislega Weimarlýðveldis í
Þýskalandi.
Einu löndin í Evrópu, sem
eigi einasta hjeldu við jafngóð-
um lífskjörum og fyrir 1914,
heldur bættu þau stórum á milli
stríðsárunum, voru smáríkin, er
hlutlaus voru í fyrri heimsstyrj
öldinni. Skandínavisku löndin,
Holland og Sviss verða, eftir
því sem stundir líða, undur-
samlegar vinjar velmegunar og
fjelagslegs traustleika í álfu,
sem orðin var logandi vígvöll-
ur pólitískra og þjóðfjelags-
SIGRAÐI í STYRJÖLDINNI? -
HugSeiðingar um ástandið
tvær heimsstyrjaldir
Fyrri grein
efti
legra hugsjóna. Grundvallaror-
sökin til þessara hörmunga
Evrópu var ofureinföld: Þrátt
fyrir það að öll ríki álfunnar
gætu nú ekki lengur komist af
án hráefna frá öðrum heims-
álfum og þyrftu að finna á sömu
síóðum markaði fyrir iðnaðar-
vörur sínar, háðu þjóðir Evrópu
örvæntingarfulla baráttu fyrir
því að varðveita og löghelga,
eftir því sem unt væri, hina úr-
eltu kenningu um þjóðhagslegt
og pólitískt fullveldi -— í stað
þess að leggjast á eitt um að
efla sameiginlega hagsæld sína.
Þessi hugsunarháttur sjest best
á því, að hvert ríki bjó um sig
innan tollmúra og reyndi þar af
fremsta megni að framleiða alt,
sem það þarfnaðist í friði —
sem og í næsta ófriði.
Evrópa á undanhaldi.
Jafnhliða fjárhagslegri og
vinnulegri hnignun Evrópu á
millistríðsárunum mistu Evrópu
veldin æ meiri ítök í Asíu og
Afríku eftir 1918. Fyrsta þjóð-
ernishreyfingin, sem riftaði frið
arsamningi frá 1919—’20 var
asíatísk — tyrknesk. Þegar
1923 tókst Mustafa Kemal að
leysa Tyrki undan flestum á-
kvæðum Sévres-samningsins,
að undanskildum landamissin-
um, og þó hepnaðist honum að
ná aftur ýmsum hjeruðum með
Lausanne-samningnum í júlí
1923. Vaxandi þjóðernisvakn-
ing í Egyptalandi neyddi Breta
til að láta smásaman undan,
sem náði hámarki sínu með 20
ára bandalaginu 1936, er Eg-
yptaland var viðurkent full-
valda ríki. I arabísku ríkjun-
um, í Sýrlandi og Gyðinga-
landi, í Indlandi og Burma jókst
stöðugt mótspyrna hinna inn-
fæddu gegn hinum evrópsku
drotnurum. I Kína var þjóð-
stjórn sett á laggirnar í Nan-
king, og varð henni töluvert
ágengt í baráttu sinni fyrir
markmiðinu: „Kína fyrir Kín-
verja“. Japanir fóru að setja
saman hið áhrifamikla slagorð
sitt: „Asía fyrir Asíuþjóðir“, og
í Indónesíu heyrðust fyrstu
drunurnar, er boðuðu uppreisn
gegn hollenskri og franskri yf-
irdrotnan þar.
Ragnarökkur evrópskrar for
ustu í heimsmálum var skollið
á, og þverrandi yfirráð hins
hvíta kynþáttar var hin rök-
rjetta afleiðing. Síðari heims-
styrjöldin batt endi á fyrsta
stig þessarar þróunar og inn-
leiddi annað stig hennar.
Það tók Evrópu 3000 ár að
ná undir sig meginyfirráðum á
brjósti, voru kommúnistar.
Þeir hjeldu því eindregið fram,
að hnignun og hrun hins vest-
ræna auðvaldsfyrirkomulags
stæði fyrir dyrum. Hitler og
fylgifiskar hans tóku brátt
undir með þeim. Þeir voru
sammála Lenin, Trotsky og
Stalin um þá bráðafeigð, sem
kallaði að þjóðskipulagi hins
vestræna heims, en þeir tóku
brúnklætt, germanskt alræði
fram yfir rússneskt alræði með
alþjóðlegum keim. Bæði Hitler
og Stalin sáu það, sem letrað
1941 var hinum vestrænu lýð-
ræðisríkjum því tekið opnum
örmum sem ómissandi banda-
mönnum Rússlands. Að lokum
rjeðu bresk-bandarískir og
rússneskir herir niðurlögum
Hitlers á landi, og samtímis
gerðu loft- og sjóflotar Breta
og Bandaríkjamanna út af við
mótstöðu Þjóðverja á öðrum
sviðum. í maímánuði 1945 gáf-
ust Þjóðverjar upp. í ágúst fóru
Japanir að dæmi þeirra. Að
þeim hafði verið stefnt sam-
hentri sókn hinna sigrihrósandi
var á vegginn, en hvor um sig bandamanna. Kjarnorkusprengj
taldi sína túlkun þá einu
rjettu. Rússland kommúnism-
ans reyndi — og er enn að
reyna — að ná heimsyfirráð-
um, ekki einasta með vopnum,
heldur líka með mjög svo íál-
drægum- fagnaðarboðskap, sem
hefir það markmið að stuðla að
myndun samtaka hjer og þar
undir pólitísku og fjárhagslegu
ofríki Moskvu.
Hin víðtæka barátta milli
Rússlands og hinna vestrænu
lýðræðisríkja var að sjálfsögðu
eigi eingöngu bundin við ný-
lendurnar. I Evrópu sjálfri
urðu átökin milli vinstri og
hægri mest áberandi fyrir-
brigði millistríðsáranna. Á
krepputímum tútnuðu fylking-
ar vinstri manna, góðu árin,
þótt fátækleg væru, styrktu
hinar borgaralegu stjórnir.
Eigi að síður tók hin efnahags-
lega úndirstaða frjálslyndrar
fjelagslegrar stjórnartilhögunar
að lúta í lægra haldi fyrir rík-
isáhrifum og ríkisafskiftum í æ
ríkara mæli. Gjaldeyrishömlur,
gengisbreytingar og strangt eft
irlit með innflutningi og út-
flutningi varð upp á teningn-
um í hverju landinu á fætur
öðru. Árið 1931 neyddist Bret-
land til að hætta við hina frjáls
lyndu verslunarstefnu og taka
í staðinn upp nána viðskifta-
samvinnu við samveldislöndin.
Jafnvel Bandaríkin voru vakin
af velmegunarværð sinni af
kreppunni miklu, er leiddi til
aðkallandi umbóta í fjelags- og
atvinnumálum þar í landi og
stóraukinna afskifta ríkisins af
athafnalífinu. Um sömu mund-
ir varð stundarhlje á barátt-
unni milli hins kommúnistiská
Rússlands og hinna vestrænu
lýðræðisríkja vegna tilkomu
Adolfs Hitlers.
Orlög hinna sigruðu.
Þegar til lengdar ljet, urðu
þessum hnetti, en tæpir fjórir tilraunir Þjóðverja til þess að
áratugir nægðu henni til þess
að glata þessu dýrkeypta drott
invaldi. Eftir fyrri heimsstyrj-
öld Ijet heimurinn, sem aðeins
örfáir meðlimir hinar evrópsku
þjóðafjölskyldu hefðu helst úr
lestinni og engin veruleg breyt
ing að þessu leytinu hefði átt
sjer stað. Hinir einu, sem eng-
ar tálvonir sýndust bera í
hrifsa undir sig yfirráðin á
meginlandinu aðeins til þess að
flýta fyrir hruni Evrópu. Stalin,
sem hafði vænst þess að geta
hlutlaust notið ánægjunnar og
hagnaðarins af því að sjá Þýska
land og Vesturveldin berja
hvert annað til óbóta, varð ó-
rótt innanbi’jósts, er Frakkland
Tjell í valinn 1940. Sumarið
an átti sinn þátt í að reka smiðs
höggið á uppgjöf þeirra. Um
miðjan ágúst bíður sigurveg-
aranna hið mikla verkefni: að
gera friðarsamninga við erki-
óvinaveldin tvö og fylgifiska
þeirra. Nú sem stendur, í janú-
ar 1947, vita hinir evrópsku
fylginautar þeirra, Italía, Ung-
verjaland, Búlgaria, Rúmenía
og Finnland, hvaða skilmála
þeir hreppa. Framtíð Austur-
ríkis, sem naumast er hægt að
segja, að hafi fylgt þeim að
málum, er enn ekki fyllilega
ákveðin. I Austur-Asíu hefir
Síam verið sett undir breska
vernd, Kóreu skift í rússneskt
og bandarískt umráðasvæði.
Mansjúría er vígvöllur kín-
verskra flokkadrátta, en hefir,
að minsta kosti að nafninu til,
verið fengin í hendur kínversku
miðstjórninni. Síam og Man-
sjúría höfðu áður haft japansk
ar leppstjórnir; en Kórea bein-
línis verið japönsk nýlenda.
En friðargerðin mun ekki
hafa jafngagnger áhrif í Aust-
ur-Asíu og líklegt er, að raun
verði á í Evrópu. í fyrsta lagi
fær stjórn Japans að tóra, þrátt
fyrir hernaðarlegan ósigur.
Ennfremur hefir ekkert Austur
Asíu-veldi, sem nú er til eða
líklegt er, að npp rísi á næstu
áratugunum (Indland!), enn yf
ir að ráða þeirri iðnaðarorku
og hráefnum, að Bandaríkjun-
um og Ráðstjórnarríkjunum
þurfi að standa ógn af. Með
tilliti til þess„ að hin evrópska
nýlenduveldi fortíðarinnar,
Stóra Bretland, Frakkland og
Holland, eru nú að verða æ
umsvifaminni, má, hvað sem
friðarsamningunum líður skoða
Austur.Asíu einn geysilegan
vígvöll, þar sem hagsmunir og
hugsjónir Ráðstjórnarríkjanna
og Bandaríkjanna berjast um
völdin. *
Samningarnir við fylgifiskana.
„Guð hefir talið ríkisár þín
og leitt þau til enda; þú ert
veginn á skálum og ljettvægur
fundinn, ríki þitt er deilt og
gefið Medum og Persum“ (Dan.
5:25—28). Þetta gæti vel verið
grafreitur hinnar gömlu skipun
ar Evrópu. Meðan „hinir þrír
stóru“ hafa verið að berjast um
örlög bandamanna Þýskalands,
hafa skrípalæti þeirra hvað of-
an í annað opinberað hinar
,,viðkunnanlegu“ samningsað-
ferðir 20. aldarinnar, svo að
flestum þykir nóg um. Hinum
sigruðu ríkjum var allra náðar-
samlegast lej'ft að flytja mál
sín í París og annarsstaðar. Síð
an rituðu stórveldin friðarsamn
inga, með smávegis breyting-
um fyrir tilstilli hinna minni-
háttar sigurvegara, og nú hafa
þeir verið lagðir fyrir „stjórn-
ir“ hinna sigruðu ríkja til sam
þyktar. Að svo stöddu virðist
enginn efi á, að þessir fy-rir-
skipuðu skilmálar verði viður-
kendir.
Friðarsamningamennirnir
okkar hafa einnig felt niður þá
gamaldagsvenju, að ákalla æðri
máttarvöld og biðja þau að
blessa störf sín. Okkar öld, sem
virðist hafa að goðmögnum
fangaherbúðirnar, gasklefann
og kjarnorkusprengjuna, getur
vel verið án slíkra helgisiða
frá þeim tímum, er maðurinn
var ekki eins mikill á lofti og
hann er nú. Friðarsamningarn-
ir við Italíu er eins gott dæmi
og hvað annað upp á örlaga-
þrungna ágalla nútima friðar-
gerðar. Oíbeldisráðstafanirnar
gagnvart Trieste, sem hlýtur að
teljast ítölsk borg, hvernig sem
á það er litið, hin. fávíslegu
landamæri, sem ákveðin haía
verið milli Italíu og Júgóslav-
íu — það er bókstaflega ekki
hægt að ímynda sjer betri púð-
urtunnur fyrir framtíðina. Á
hinn bóginn hefir Suður-Týról,
óvjefengjanlega germanskt
land, af miklu örlæti verið lagt
til Italíu, í bláberu ósamræmi
við yfirlýstar óskir íbúanna.
Útlitsfríður austurrísk-ítalskur
„sáttmáli“, er heitir hinum ó-
lánssömu . Týrólum vísi til
minnihlutarjettinda, hefir ver-
ið hafinn til skýjanna sem
framúrskarandi fengur. „Lag-
færing“ nokkurra þorpa á
frönsk-ítölsku landámærunum
verður að skilja sem táknræna
athöfn af hálfu Frakka. Aðrir,
sem beint gagn hafa af friðar-
samningunum við Italíu, eru
Júgóslavía (þ. e. Rússland) og
Stóra Bretland, sem sennilegt
er, að hirði ítölsku nýlendurnar
í Afríku. Þau svæði eru að vísu
þurr og ófrjósöm, en hafa mikla
hernaðarlega þýðingu fyrir
Bretland, svo framarlega sem
það heldur áfram að vera lífs-
nauðsyn fyrir þá að viðhalda
samgönguleiðinni við Austur-
lönd. Það kann að vera, að
Bandaríkin veiti Itölum fjár-
hagslega hjálp, en þeim hefir
þegar tekist að skapa sjer and-
uð þeirra Itala, sem fanst, að
ekki ætti að refsa hinu nýja lýð
veldi þeirra fyrir syndir hins
fasistíska fyrirrennara þess.
Vilja rtffrebi
Washington í gær.
FJELAG ritstjóra í Banda-
ríkjunum hefur nýlokið
þriggja daga ráðstefnu, þar
sem meðal annars var sam-
þykkt, að fjelagið beitti sjer
fyrir viðhaldi friðarins með
algjöru ritfrelsi í öllum lönd-
um. —