Morgunblaðið - 16.11.1963, Blaðsíða 13

1
MORCUNBLAÐIÐ
13
Laugardagur 16. nóv. 1963
Eifjum hvorki að mikla fyrir okkur
vandamálin né vanmeta þau
eftir dr. Jóhannes Nordal
Eftirfarandi grein birtist í ný-
útkomnu hefti Fjármálatíð-
inda og hefur höfundur heim-
ilað Mbl. að endurprenta
hnna.
í ÁRSSKÝRSLU Seðlabankans,
sem birt var í aprílmánuði síðast-
liðnum, var á það bent, að útlit
væri fyrir, að greiðslujöfnuður-
inn við útlönd á árinu 1963 yrði
©hagstæðari en verið hefði und-
anfarin tvö ár og þannig væri
endir bundinn á það tímabil hag-
Btæðs greiðslujafnaðar, sem ís-
lendingar áttu að fagna á árun-
um 1961 og 1962. Byggðist þetta
útlit á hinum öra vexti peninga-
tekna og eftirspurnar, er varð
aérstaklega áberandi eftir mitt ár
1962. Var augljóst snemma á
þessu ári, að eftirspurnaraukning
in væri farin fram úr bæði aukn-
ingu útflutningsframleiðslunnar
©g þjóðarteknanna. Áframhald
sömu þróunar hlyti því að leiða
til umframeftirspurnar í þjóðfé-
laginu i heild og snúa þeim
greiðsluafgangi, sem fyrir var,
upp í halla.
Eftir því sem lengra kom á ár-
ið, kom skýrar í ljós, að þróunin
yrði óhagstæðari en búizt hafði
verið við og hallinn við útlönd
meiri. Verðmæti innflutnings að
skipum frátöldum jókst þannig
til loka septembermánaðar um
27% miðað við sama tímabil árið
áður, en útflutningsaukningin
varð aftur á móti aðeins 6%. Or-
sakir hinnar öru aukningar eftir-
spurnarinnar er ekki aðeins að
finna í áframhaldandi tekjuáukn
ingu vegna nýrra launahækkana,
heldur hefur vaxandi órói í launa
málum og ótti við enn nýjar víxl-
hækkanir kaupgjalds og verðlags
haft í för með sér aukna neyzlu
og fjárfestingarkapphlaup. Þensl-
an hefur þannig vaxið stig af
stigi við áhrif tekjuaukningar
annars vegar, en vaxandi vantrú-
ar á framtíðarverðgildi pening-
anna hins vegar. Hefur þetta
ekki eingöngu birzt í aukinni eft-
irspurn eftir innfluttum vörum,
heldur í vinnuaflsskorti og spá-
kaupmennsku, sem hefur komið
skýrast fram í mikilli og óeðli-
legri hækkun fasteignaverðs.
Eitt af skilyrðunum fyrir því,
að eftirspurnarþenslan gæti þró-
azt, eins og raun ber vitni, var
nægilegt framboð fjármagns.
Margt stuðlaði að því, að þetta
skilyrði væri fyrir hendi. í fyrsta
lagi var lausafjárstaða fyrirtækja
og almennings óvenjulega rúm í
upphafi þessa árs vegna góðrar
afkomu og mikillar aukningar
bankainnstæðna á undanförnum
tveimur árum. í öðru lagi var
staða bankakerfisins gagnvart
Seðlabankanum hagstæð og
sparifjáraukning mikil framan af
árinu, og ýtti þetta hvort tveggja
undir mikla útlánaaukningu við-
skiptabanka og sparisjóða. Loks
gerði hinn stóraukni innflutning-
ur innflytjendum kleift að nota í
ríkari mæli en áður þriggja mán-
aða greiðslufrest erlendis.
Þegar fram á mitt árið kom,
fóru þessi skilyrði að smábreyt-
ast. Þannig fór hin mikla fjár-
festing samfara auknum rekstrar
kostnaði að þrengja að greiðslu-
getu fyrirtækja, en um líkt leyti
hafði lækkun gjaldeyrisforðans í
för með sér versnandi stöðu
bankakerfisins gagnvart Seðla-
bankanum, og þrengdi þetta á-
samt minnkandi sparifjármynd-
un að útlánagetu þeirra. Jafn-
framt voru af hálfu Seðlabank-
ans gerðar ráðstafanir til þess að
hvetja bankana til meira aðhalds
í útlánum, og hert var á reglum
um notkun greiðslufrests er-
lendis vegna innfluttra vara.
Þótt allt þetta hafi haft veruleg
áhrif í þá átt að breyta ástandinu
í peningamálum og hamla gegn
vaxandi þenslu, hefur það ekki
nægt til þess að vega á móti á-
framhaldandi óróa vegna al-
menns ótta um nýtt launakapp-
hlaup milli starfshópa og nýjar
víxlhækkanir kaupgjalds og verð
lags.
Til þess að snúa þessari þróun
við eru peningalegar ráðstafanir
einar sér hvorki heppilegar né
nægilegar. Ef komast á hjá trufl-
unum í rekstri atvinnuveganna
og nauðsynlegum framkvæmd-
um, þurfa að koma til samræmd-
ar ráðstafanir í fjármálum, pen-
ingamálum og launamálum, en
til þess að þær komi að sem
mestum notum og valdi sem
minnstum erfiðleikum, mega
menn hvorki mikla um of fyrir
sér þau vandamál, sem við er að
etja, né vanmeta þau.
Sá halli, sem áætlað er að verði
í viðskiptum þjóðarbúsins út á
við á þessu ári og nú veldur á-
hyggjum, nemur um 300—400
milljónum króna meira en sam-
rýmanlegt er stöðugum gjald-
eyrisforða ásamt eðlilegum lán-
tökum til langs tíma. Þetta er sú
umframeyðsla þjóðarbúsins í
heild, sem ráða verður bót á með
nýjum efnahagsaðgerðum á næst
unni. Þótt hér sé engan veginn
um lítið vandamál að ræða, er þó
misræmið nokkru minna en nem-
ur venjulegri aukningu þjóðar-
framleiðslunnar á ári hverju. Það
á því að vera hægt að leiðrétta
þá umframeftirspurn, sem nú á
sér stað, án samdráttar, en með
því einu, að peningatekjur og þar
með neyzlu og fjárfesting til sam
ans aukist um nokkurt skeið hæg
ár en þjóðarframleiðslan. Mundi
þá aftur vinnast upp það, sem
heildareftirspurn þjóðarinnar
hefur að undanförnu farið fram
úr aflafé hennar. Þessi leið er nú
fær eingöngu vegna þess, að ís-
lendingar eiga gjaldeyrisvara-
sjóð, er veitir verulegt svigrúm í
þessum efnum og er vörn gegn
áföllum. Það er því ekki nauð-
synlegt, að gripið sé til róttækra
samdráttarráðstafana eða hafta
til þess að draga skyndilega úr
eftirspurn og innflutningi, þótt
UM BÆKUR
o
I straumkastinu
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson.
f STRAUMKASTINU.
Setberg, Reykjavík, 1963.
VILHJÁLMUR S. Vilhjálmsson,
blaðamaður og rithöfundur, er
sextugur á þessu ári. Af því til-
efni gefur Helgafell út að nýju
sagnabálk hans, Brimar við Böl-
klett, en það er mesta skáldverk
höfundar. Þá sendir bókaútgáfan
Setberg frá sér safn blaðavið-
tala, sem Vilhjálmur hefur skráð.
Nefnist sú bók í straumkastinu,
frásagnir 33 sjómanna og útvegs-
manna. Er það fimmtánda bókin,
sem kemur frá hendi Vilhjálms,
og er þá ekki talin fyrrnefnd
endurútgáfa.
Bókin hefst á nokkrum for-
málsorðum, og segir höfundur
þar: „Ég hef stundað blaða-
mennsku í þrjátíu og sjö ár. Á
þessum árum hef ég haft með
höndum öll störf, sem blaða-
mennska felur í sér. Ég byrjaði
mjög snemma að skrifa viðtöl við
fólk, og þá fyrst og fremst það
fólk, sem búið hafði við hörð lífs-
kjör, en þannig voru örlög alls
þorra íslendinga á fyrri tíð“.
Þá getur höfundur þess, að
hann hafi valið í bókina viðtöl
við menn, „sem ýmist stunduðu
6jó alla ævi sína eða ræddu nær
eingöngu um sjómennsku eða út-
vegsmál“.
Sumir kunna að segja, að
blaðaviðtal sé ekki verk eins
manns, þar sem blaðamaður vinn
ur úr framlagi annars manns og
leggur ef til vill ekki til netna
lítið eitt af eigin hugmyndum.
Flestir munu þó vera sammála
um, að það er blaðamaðurinn,
höfundurinn, sem skapar viðtal-
ið. Það er á valdi hans, hvaða
spurningum hann varpar fram.
Hann getur vinzað úr svörum
þess, sem hann ræðir við og hafn-
að því, sem hann telur óþarft
eða óhæft. Það er á valdi blaða-
manns að færa í stílinn orð sögu-
manns, gæða þau lífsmagni hins
ritaða máls, þar sem málhreimur,
áherzlur og látbragð getur ekki
lyft orðum og setningum eins og
í töluðu máli. Slíkt hlýtur sér-
hver höfundur að ástunda, þótt
hann hafi annars enga löngun til
að fara á svig við sannleikann.
Loks hefur höfundur í hendi sér
að auka við frá eigin brjósti,
segja deili á sögumanni, kynna
hann fyrir lesendum. Efniviður
sá, er sögumaður leggur höfundi
í hendur, getur verið misjafn, og
er ekki jafnauðvelt að vinna úr
öllu efni. Það getur einnig haft
áhrif á viðtalið, hvort sjónarmið
og áhugamál sögumanns og blaða
manns fara saman.
Efni dagblaðanna er mest
megnis miðað við líðandi stund.
Sum dægurmál gleymast furðu-
fljótt og þykja ekki forvitnileg,
eftir að þau eru horfin af dag-
skrá. Það er því næsta vanda-
samt að vinza efni úr gömlum
blöðum til birtingar í bók.
Það eru út af fyrir sig grómi
blandin meðmæli með höfundi,
að hann er búinn að starfa að
blaðamennsku hátt í fjóra ára-
tugi, enda þótt svo langur tími
hljóti að veita drjúga starfs-
reynslu. íslenzk blaðamennska
var löngum tilbreytingalítil flat-
neskja, svo að jafnvel mætir
menn fengu þar furðulitlu áork-
að. Það var ekki fyrr en á síð-
asta áratug, er nýir menn komu
til skjalanna, að það tók að
glaðna til í þeim heimkynnum.
Blaðamennskunni hefur farið
fram á síðustu árum. Og blaða-
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson
viðtöl eru nú sett saman á annan
hátt en fyrrum. Þar semáður ríkti
ósveigjanleg og þunglamaleg
alvara, kveður nú við léttan og
hressandi tón.
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson
dregur, sem eðlilegt er, dám af
eldri tíma. Hann er alvarlegur,
svo að honum stekkur sjaldan
bros af vörum, varkár og þó á-
kveðinn.
Sá ópersónulegi svipur, sem
einkenndi blöðin áður fyrr, er
augljósastur í elztu viðtölunum,
þeim sem hann færði í letur fyrir
tveim til þrem áratugum. Má þar
sem dæmi nefna viðtölin við Sig-
urjón Á. Ólafsson og Gísla J.
Johnsen. Höfundur hefur ekki
náð þeim á rétta bylgjulend og
vantar þó ekki, að þeir hafi haft
frá mörgu að segja. Vi.ðtalinu við
Sigurjón er auk þess spillt með
óþörfum eftirmála.
Sama er að segja um frásagnir
af löngu liðnum félagsmálaþræt-
um. Vilhjálmi hefur ekki tekizt
að blása lífsanda í þær. Ef til vill
stendur hann of nærri þeim hlut-
um, til að hann geti gert sér heil-
lega mynd af þeim og leitt öðrum
þá mynd fyrir sjónir. Auk þess
verður hann allt of hátíðlegur,
þegar slík mál ber á góma. Hon-
um er alveg varnað að sjá skop-
legu hliðina á þeim, og hefur þó
áreiðanlega gerzt margt spaugi-
legt á þeim vettvangi. En það er
ekki öllum gefið að eygja hið
kímilega í því, sem þeim er sjálf-
um hugfólgið.
Allt um það er margt gott að
segja um bók Vilhjálms, .ef litið
er á hana sem heild. Sumt af því,
sem hann skortir í lipurri blaða-
mennsku, bætir hann upp sem
rithöfundur. Það er augljóst, að
hann hefur þjálfazt í löngu starfi
sínu og honum hefur vaxið ás-
megin, eftir að hann tók að senda
frá sér bækur. Síðari viðtöl hans
eru miklum mun betur unnin og
fyllri en hin fyrri. Á það einkum
við um lengri þættina.
Form viðtalanna er misjafnt.
Sum eru samtvinnuð af spurn-
ingum og svörum við spurning-
um, önnur eru að mestu leyti
framlag höfundarins eins og
þátturinn um Odd af Skaganum,
sem er stutt og gagnorð mann-
lýsing og hefði þó mátt vera
lengri vegna þeirra, sem aldrei
sáu Odd eða heyrðu.
Sum viðtölin eru nær því að
vera óslitin frásögn sögumanns,
og eru þau bezt. Má sem dæmi
benda á þáttinn um Eystein Jó-
hannesson, Víða liggja leiðir
landans. Það er ekki hægt annað
en komast í gott skap við lestur
slíkrar frásagnar. Það er eitt-
hvað í sögu þessa víðförla bryta,
sem minnir á fornar hetjur, sem
sigldu til framandi landa til að
afla sér fjár og frama og sneru
svo aftur heim til ættjarðar sinn-
ar reynslunni ríkari.
Dr. Jóhannes Nordal
um tíma hafi myndazt halli í við-
skiptunum við útlönd.
Hlutverk peningalegra aðgerða
í þeirri heildarstefnu, sem nú
þarf að marka, er tvíþætt. Ann-
ars vegar verður að draga um
sinn úr lánveitingum til fram-
kvæmda, sem nú eru orðnar
meiri en samrýmanlegt er efna-
hagslegu jafnvægi, en beina í
þess stað stærri hluta sparifjár
þjóðarinnar til þess að tryggja
undirstöðuatvinnuvegunum við-
unandi rekstrarfé, en samkeppnis
aðstaða þeirra og rekstrargrund-
völlur hefur versnað verulega að
undanförnu vegna hækkandi til-
kostnaðar. Hins vegar verður að
leggja áherzlu á að vernda hag
sparifjáreigenda, því að ný aukn-
ing innlends sparnaðar er mikil-
vægasta forsenda þess, að hægt
verði að sigrast á þeim örðugleik-
um, sem nú steðja að, á sem
skemmstum tíma og með sem
minnstum truflunum á fram-
leiðslu og framkvæmdum.
J. N.
En svo vel sem höfundi tekst
að rita sarhfellda frásögn eftir
viðmælendum sínum, fatast hon-
um tökin, þegar hann reynir að
henda á lofti og safna saman
stuttum og hnyttnum tilsvörum.
Þannig rennur viðtalið við Þórð
Þorsteinsson úr greipum hans,
svo að hann situr eftir tómhent-
ur. „Ég læt ekkert viðtal eiga við
mig“, segir gamli maðurinn, þeg-
ar blaðamaðurinn heimsækir
hann á níræðisafmælinu. Það ræt
ist að vísu úr honum; hann stend-
ur ekki við hótun sína. En hún
verður samt að áhrínisorðum.
Viðtalið mistekst.
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson
hefur bæði sem blaðamaður og
rithöfundur lagt sig öðru fremur
eftir lífi og starfi verkalýðsins.
Menn, sem vinna hörðum hönd-
um, hvort heldur er á sjó eða
landi, eiga hug hans allan. í hópi
þeirra er hann heimamaður. Svo
sem mörgum manni af eldri kyn-
slóðinni er tamt, metur hann
vinnuna út frá gildi hennar sjálfr
ar. Erfiðið sjálft er einn þáttur-
inn í manngildishugsjón hans. Ef
það er ekki auðráðið af bókinni
f straumkastinu, þá liggur það
að minnsta kosti ljóst fyrir í
sumum smásögum hans. Nægir
að minna á sögurnar Rauðir seðl-
ar og Nýtt hlutverk í sagnasafn-
inu Á krossgötum. Síðar nefnda
sagan er alkunn af kvikmyndinni,
sem eftir henni var gerð.
Það er því ekki að undra, að
hann hefur leitað eftir viðtölum
við menn, sem lítt hafa borizt á,
en staðið þó af sér storma lífsins
og stutt aðra á vegferð sinnL
Honum tekst vel, þá er hann
skráir sögur þeirra, sem segja frá
brauðstriti sínu og berjast hetju-
legri baráttu við höfuðskepnurn-
ar, rekja endurminningar um
svaðilfarir á sjó og landi, lýsa
vinnubrögðum, sem nú teljast til
liðins tíma,. hafa uppi frásagnir
af vinnufélögum og samverka-
mönnum og minnast löngu lið-
inna viðburða ævi sinnar. Má
þar nefna frásögn Þórðar Sig-
urðssonar af lúðuveiðum Amer-
íkumanna fyrir Vestfjörðum.
Slíkar frásagnir eru skemmtileg-
Framihald á bls. 15