Morgunblaðið - 05.11.1964, Blaðsíða 8

8
MORGU N BLAÐÍÐ
Fimmtudagur 5. nóv. 1964
BJARNI BEIMEDIKTSSOIM:
Einar Benediktsson
HÖFLÐSKÁLD OG BRAIIT RVÐJAiMDI
EFTIRFARANDI grein eftir
dr. Bjarna Benediktsson for-
sætisráðherra, birtist í Félags-
hréfi AB 1959:
Ekki er um það deilt, að Ein-
ar Benediktsson er einn meðal
höfuðskálda islenzku þjóðarinnar
að fornu og nýju. Um einstök
kvæði sýnist að vísu sitt hverjum.
Ýmsum þykir mest koma til
kvæða hans frá miðjum aldri eða
síðar, sem flest eru þrungin mann
viti, en sum þungskilin nokkuð.
Ég minnist þess, að faðir minn
sagðist eitt sinn hafa spurt Einar,
af hverju hann væri hættur að
yrkja eins og hann gerði á yngri
árum. Einar svaraði: „Það er eng
inn vandi“. Skáldið hefur eftir
því vandað sig meira með hin
seinni kvæði, og hygg ég þó, að
sum kvæðin í fyrstu bók hans
verði flestum öðrum langlífari,
einmitt af því, að þar er mikig
mannvit og stórar hugsjónir sett-
ar fram með einfaldleika snill-
ingsins.
Um skáldskap Einars skal ég
ekki fjölyrða, því að um hann
hafa talað og skrifað mér miklu
færari menn. En þó að hætt sé að
deila um skáldið Einar Benedikts
son, er hann enn umdeildur að
öðru leyti. Allir, sem til hans
þekkja, vita, að hann var ekki
gallalaus maður. En svo er enginn
af mannanna börnum. Skuggar í
mynd eru og oftast nauðsynlegir
til að gefa henni líf og sannleiks-
gildi. En voru gallar Einars svo
miklir, þegar skáldskapnum slepp
ir, að þeir bæru kostina ofurliði?
Réttlættu þeir jafnvel, að honum
væri ekki þakkað fyrir kveðskap
sinn, svo sem Kristján konungur
X lét ógert eftir drápuna, sem
Einar flutti honum 1921? Eða
þegar hann var látinn standa úti,
á meðan stórmennið sat að snæð-
ingi í veizlu ríkisstjórnarinnar á
Þingvöllum 1930? Eða er það
rétt, sem mikilhæfur íslending-
ur, nokkru yngri en Einar, sagði
við mig, skömmu eftir andlát
hans: Það er stundum gott að
hafa ekki þekkt mikilmennin of
vel?
Ég spyr sjálfan mig þessarar
spurningar einmitt vegna þess,
að frá barnæsku var ég alinn upp
við þá hugmynd, að Einar Bene-
diktsson væri fremri öðrum ís-
lendingum, flestum eða öllum,
sem þá voru á lífi, því að föður
mínum þótti meira koma til Ein-
ars en annarra manna. Þá.. mið-
aði hann þó ekki fyrst og fremst
við skáldskap Einars, sem hann
að vísu hiklaust taldi hafa gerzt |
þjóðskáld þegar um þrítugt, og
heldur ekki við einkafjársýslu
hans, sem hann sagði sig of ó-
kunnugan til að dæma um. Dóm
sinn byggði hann einkum á
stjórnmálaafskiptum Eínars og
hugsjónum hans í þeim efnum.
Er Einar þó vafalaust minnst
þekktur vegna þeirra mála með-
al þjóðarinnar í dag. En þar er
þess að gæta, að hugsjónir Ein-
ars í stjómmálum tóku og til
hinna meiriháttar ráðagerða
hans í fjármálum.
Þessi dómur var ekki kveðinn
upp af manni, sem sá Einar í
fjarlægum hillingum. Faðir
minn ólst upp á Húsavík í næsta
nágrenni þeirra feðga, Benedikts
sýslumanns á Héðinshöfða og
Einars, sonar hans. Hann sá því
til þeirra og heyrði mikið um þá
talað. Þess skal t.d. getið til gam-
ans, að eitt sinn eftir að Einar
hafði setið heima hjá Sveini afa
mínum, veitingamanni á Húsa-
vík, sendi hann Sveini þessa
gátu:
Við glaum og sút á ég gildi tvenn,
til gagns menn mig elta, en til
skemmda hljóta,
til reiða er ég hafður, um hálsa
eg renn,
til höfða ég stekk, er er bundinn
til fóta.
Síðar, er faðir minn, sem var
13 árum yngri en Einar, var kom-
inn hingað suður, hófst með þeim
samstarf í stjórnmálum svo náið,
að frú Valgerður Benediktsson
sagði, að enginn hefði verið jafn-
kunnugur stjórnmálaafskiptum
Einars. Ég rek þetta til að sýna,
að það var af fullum kunnugleika
mælt, þegar faðir minn sagði um
Einar látinn:
„Ég hefi engum manni kynnzt,
er haft hafi glæsilegri hugsjónir
um hag fslands og framtíð þjóðar
innar en Einar Benediktsson“.
Einar Benediktsson kom víða
við sögu í sókn þjóðarinnar til
fulls frelsis, ekki einungis til
hvatningar öðrum, heldur til
raunhæfra athafna.
Hann átti drjúgan hlut að því,
að hindraður var framgangur Val
týskunnar svokölluðu um alda-
mótin. Huðmynd hennar var sú,
að fá íslendinga til að samþykkja,
að íslendingur yrði íslandsráð-
herra með því skilyrði, að hann
væri búsettur í Kaupmannahöfn.
Þetta töldu Einar og félagar hans
spor aftur á bak, en þeir, sem það
studdu, millistig í rétta átt.
Um það bil, sem þessi barátta
stóð sem hæst, kom Einar fram
með hugmynd sina um sérstakan
þjóðfána fslendinga, og gerði öðr
um betur glögga grein fyrir mun
á fána og skjaldarmerki. Fékk
hann þá frændkonur sínar, Þor-
björgu ljósmóður Sveinsdóttur og
Ólafíu Jóhannsdóttur til að
sauma bláhvíta fánann eftir sinni
fyrirsögn. Síðan tóku Landvarn-
armenn, Stúdentafélagið og ung-
mennafélögin upp baráttu fyrir
þessum fána og lyktaði henni með
löggildingu íslenzks fána 1915. Þá
að visu með rauðum krossi í
miðju, sem Einar gat seint eða
aldrei sætt sig við.
Drýgst urðu áhrif Einars í
stjórnlagabaráttunni þó, er hann
beitti sér fyrir stofnun Land-
varnarflokksins til að berjast
gegn ríkisráðsákvæðinu, er sett
var af dönsku stjórninni sem
skilyrði fyrir stjórnarbótinni
1903, sem var upphaf innlendrar
stjórnar. Eftir á blandast engum
hugur um, að 1904 hefst nýtt
framfaratímabil í sögu íslands.
En stjórnarbótin þá var þó engan
veginn fullnægjandi, og barátta
Landvarnarmanna herti mjög á,
að engir vildu una henni til
lengdar.
Loks átti Einar með forystu
sinni um samtöl blaðamanna
seint á árinu 1906 mikinn þátt í
að undirbúa samheldni margra
þeirra um Þingvallafund 1907,
sem varð veruleg forsenda fyrir
úrslitum kosninganna um upp-
kastið 1908.
Síðari afskipti Einars af deil-
unni við Dani eru óraunhæfari.
Hann festist þá stundum í útúr-
krókum, sem að minnsta kosti
eftir á hafa ekki mikla þýðingu,
enda var hann um þær mundir
lengst af búsettur erlendis, og
snerist hugur hans þá um annað.
Skoðanabræðrum Einars var
oft brugðið um það, að þeir sæktu
eftir stjórnarfarslegu sjálfstæði,
en gleymdu, að það væri óraun-
hæft, nema efnahagslegt sjálf-
stæði væri samfara. Um þetta
þurfti Einar Benediktsson engra
brýninga við. Einar skildi glöggt,
hvert böl fátæktin var íslending-
um. í kvæði sínu Haugeldum,
sem ort er 1898, segir hann:
Auðsins jötunafl var dregið
aldatug úr kynsins hönd,
létt því handtök hafa vegið;
hjörð var smá og opið fleyið.
Og skáldið bætir við:
Senn mun verðsins veldissproti
vekja fræin dauð og köld.
í Aldamótakvæði sínu segir
Einar: '«
Oss vantar hér lykil hins gullna
gjalds
að græða upp landið frá hafi til
fjalls.
Hann opnar oss hliðin til heið-
anna’, á miðin,
í honum býr kjarni þess jarð-
neska valds.
Þann lykil skal ísland á öldinni
finna, —
fá afl þeirra hluta’, er skal vinna.
Hér var ekki einungis um skáld
legar hugsýnir að ræða, heldur
urðu þær að ákveðinni, fastmót-
aðri stefnuskrá.
í ritgerð, sem Einar skrifaði
1914 í blaðið Ingólf, sagði hann,
að tvennt yrði að vega hvert á
móti öðru „fyrst varðveizla og
vöxtur þjóðernisins og síðan
auðgun landsbúa.
Og þá kemur hin fyrsta og
sjálfsagða krafa fram: Starfsfé
fyrir ísland“. Um ákvörðun
magns þess telur hann þrjár
meginhættur þjóðernisins að
forðast.
„Hin fyrsta og versta hætta er
auðn landsins. Við þá lífshættu
býr þjóðin nú. Næst þar á eftir
er önnur stórhætta, það er sam-
flutningur fólksins að einstökum
stöðum á landinu”. Þetta mundi
nú kölluð hættan á því, að jafn-
vægi í byggð landsins raskaðist.
Ekki spratt þó skilningurinn á
þeirri hættu af því, að Einar
gerði sér ekki grein fyrir þýð-
ingu vaxtar Reykjavíkur fyrir
velfarnað þjóðarinnar, því að
ekkert skáld hefur betur kveðið
um þá nauðsyn, svo sem er hann
segir:
Af bóndans auð hún auðgast,
verður stærri
og auðgar hann — þau hafa sama
mið.
„En hin þriðja og minnsta
hætta“, sem þjóðerninu er búin
segir Einar 1914, „er innflutning-
ur útlendinga inn á erfiðismark-
að íslendinga".
Það er höfuðmisskilningur, að
Einar Benediktsson hafi verið
skýjaglópur í fjármálaefnum. Á
meðan hann var málflutningsmað
ur í Reykjavík hafði hann góðar
tekjur og efnaðist vel. Ég hefi
enga tilraun gert til að gera mér
grein fyrir þeim eignum, sem
hann komst yfir um dagana. En
hann átti ýroist einn eða með öðr
um margar jarðir, m. a. í næsta
nágrenni Reykjavíkur, svo sem
Skildinganes og Korpúlfsstaði og
hverajarðirnar Krýsuvík og
Nesjavelli. Þá átti hann fossarétt-
indi víðsvegar. Sá maður, sem
gerði sér grein fyrir þýðingu
þessara eigna, hefur flestum bet-
ur haft vit á, hverjar eignir voru
í raun og veru mikils virði á Is-
landi.
Á þessum árum var tímabil
hinna miklu ríkisframkvæmda
eða annarra opinberra aðila ekki
hafið. Þá voru það einkafélög,
sem hvarvetna um heim réðust í
þær framkvæmdir, sem Einar
Benediktsson hafði í huga.
Einar taldi þó, að um margt af
því, sem hér þyrfti að gera, svo
sem fjáröflun til eflingar land-
búnaði, yrðl „þjóðarvaldið**, sem
hann svo kallaði, að hafa forystu
ásamt félagssamtökum innan-
lands og segir berum orðum, að
hér hafi allt of lengi „verið talað
hátt um öll félagsfyrirtæki sem
„fjárglæfra". Samtímis, þ. e.
1914, segir hann „að stórfossaiðn-
aðurinn er svo hættusamt fyrir-
tæki, að þjóðin mun ekki fara
fram hjá tryggum gróðaleiðum
til þess að leggja út í hann“. En
einmitt að þessu verkefni ásamt
tilraunum til að koma hér upp
stórverzlun og hafnargerð og síð-
ar námurekstri, gaf Einar sig um
langt árabil, og voru ráðagerðir
hans um virkjun fossaflsins lang-
veigamestar, enda þær, sem hann
lagði sig mest fram um.
Þegar í aldamótakvæði sínu
tók hann svo til orða:
Fram! Temdu fossins gamm.
framfara öld!
Nokkrum árum síðar kveður
hann enn skýrar að orði í kvæð-
inu um Dettifoss:
Hve mætti bæta lands og lýðs
vors kjör
að leggja á bogastreng þinn
kraftsins ör,
að nota máttinn rétt í hrapsins
hæðum,
svo hafin yrði í veldi fallsins
skör.
— Og frjómögn lofts má draga að
blómi og björk,
já, búning hitans sníða úr jökuls
klæðum.
Hér mætti leiða líf úr dauðans
örk
og ljósið tendra í húmsins eyði-
mörk
við hjartaslög þíns afls í segul-
æðum. —
Fyrsta stórátak Einars í verk-
legum framkvæmdum var, þegar
hann reyndi að koma á loftskeyta
sambandi milli íslands og ann-
arra landa. Sú ráðagerð komst
svo langt, að Marconi-félagið setti
upp móttökustöð hér í Reykja-
vík, svo að hægt var á þann veg
að taka við skeytum erlendis frá.
Einar taldi, að síminn væri úrelt
fyrirbæri og loftskeytin komin í
hans stað, a. m. k. um slíkar fjar-
lægðir og eru á milli íslands og
annarra landa. Eins og kunnugt
er, varð annað ofan á og hafa um
fá mál orðið harðari átök hér á
landl. TTm þau skal ekkl sagt
annað en það, að rökstyðja má,
að hugmynd Einars hafi verið
rétt, og er með því á engan,veg-
inn gert lítið úr því stórvirki,
sem lagning símans var á sínura
tíma.
Endalok þessarar tilraunar
hafa vafalaust styrkt skoðun Ein-
ars, að hér væri hans sjálfs hönd
hollust. Enda lagði Einar ekki
árar í bát, heldur sýndi öllum
öðrum betur í verkinu trú sína á
auðlegð íslands og nauðsyn hag-
nýtingar hennar þjóðinni allri til
heilla.
Skoðun Einars var sú, sem
hann setti fram 1898:
Því dáð hvers eins er öllum góð,
hans auðna félagsgæfa
og markið eitt hjá manni og þjóð,
hvern minnsta kraft að æfa.
Þetta var ekki merki eigin-
girni Einars, heldur ríkjandi þjóð
félagsskoðun þá og eru raunar
enn margir, sem telja, að þá
vegni þjóðunum bezt, þegar þessi
kenning er höfð í heiðri. Hvað
sem um það er, þá er víst, að
Einar lagði á þá leið, sem á þeim
árum var nær ein farin í þessum
efnum.
Hann sýndi trú sína, eins og ég
sagði, í verkinu með því að
hverfa frá.góðum tekjumöguleik-
um á íslandi og setjast að er-
lendis til þess að reyna að afla
þar fjár til þeirra stórfram-
kvæmda, sem hann taldi þjóðinni
lífsnauðsynlegar. Sannast að
segja hafa ekki aðrir íslendingar
í svipuðum sporum og Einar var
þá hafizt rækilegar handa eða
með meiri röskun á eigin högura
til að koma máli sínu f ram.
Skorti og ekki vantrúna hjá ýms-
um, þegar Einar hóf tilraun sína,
og eftir á hefur atferli Einars í
þessum máium verið talið ævin-
týri líkast. Einar hafði þá þegar
ráð á miklum eignum eftir því
sem á íslandi gerist. Hann taldi
sig vita, hvernig þær ætti að hag
nýta, svo að sjálfum honum og
þjóðinni allri yrði að gagni. Það
mistókst að vísu, en þó hygg ég,
að þar hafi ekki munað nema
hársbreidd, a. m. k. um virkjun
fossanna í Þjórsá. Sekur er sá
einn, sem tapar, eins og Einar
sjálfur sagði á æskudögum. Sú
ráðagerð sem mistekst, kann þfl
Framhald á bls. 23.