Morgunblaðið - 03.07.1965, Blaðsíða 15

Laugardagur 3. júlí 1065
MORGU NBLAÐIÐ
15
UM BÆKUR
„Land og lýöveldi"
BJARNI Benediktsson varð lög-
fræðingur tuttugu og tveggja ára
gamall. Tuttugu og fjögra ára
varð hann prófessor í lögum við
Háskóla íslands; hafði þá einnig
að baki tveggja ára framhalds-
nám í stjórnlagafræði. Slíkur
náms- og embættisframi á svo
ungum aldri mun vera fágætur
hér á landi, ef hann er þá ekki
algert einsdæmi.
En atvikin höguðu því svo,
að hinn ungi prófessor hvarf frá
kennslu rösklega þrítugur og
hefur síðan helgað sig stjórnmál-
um, þannig að hið fyrra starf
hans hefur nokkurn veginn horf-
ið í skuggann hjá síðari um-
svifum, og vill svo verða oft
og tíðum.
En því aðeins er að þessu vikið
hér, að í hinu nýja ræðu- og
ritgerðasafni hans, Landi og lýð-
veldi, sannast ótvíræft, að þar
fer mikill lögfræðingur og laga-
maður með alhliða og víðtæka
þekkingu í fræðigrein sinni ásamt
frábærum hæfileikum til að gera
grein fyrir persónulegum álykt-
unum af þeirri þekkingu í skipu-
legu, rituðu máli. Háskóli fslands
hefur mikið misst, þegar Bjarni
Benediktsson hvarf þaðan, ungur
að aldri.
En hann lagði fræði sín ekki
á hilluna, þó hann hætti kennslu
störfum og haslaði sér völl á öðr-
um vettvangi. Þvert á móti hefur
hann iðkað þau í sínu daglega
starfi í þann aldarfjórðung, sem
Síðan er liðinn.
Miklir atburðir voru að ger-
ast í íslenzku þjóðlífi, þegar
Bjarni Benediktsson kom fram á
vettvangi stjórnmálanna. Seinni
heimsstyrjöldin var skollin á.
Landið var hersetið. Rofið var
hvers konar samband við Dan-
mörku. íslendingar tóku í sínar
hendur það vald, sem konungur
hafði áður haft með höndum;
sömuleiðis utanríkismál, sem
Danir höfðu gegnt í umboði ís-
lendinga. Lokaþáttur sjálfstæðis-
málsins, lýðveldisstofnun, var að
hefjast. Allt var þetta ærið við-
fangsefni fyrir stjórnlagafræð-
ing, enda var Bjarni Benedikts-
son snemma kvaddur til ráðu-
neytis um þau mál.
Raunverulega stóðu íslending-
•r á óværltum tímamótum, þar
sem hinum langvinnu yfirráðum
Dana var lokið, en framtíðin í al-
gerri óvissu. Fyrstu ritgerðirnar
í Landi og lýðveldi fjalla ein-
mittr um þessi tímamót og eru
þeirh mun girnilegri til fróðleiks
nú, að þær eru skrifaðar á þeim
tíma ðg út frá þeim sjónarmið-
um, sem þá voru ríkjandi.
Höfundur var þá fremstur í
flokki þeiri-a, sem stefndu að al-
gerum sambandsslitum við Dani.
Ekki voru þó allir á því máli.
Til vorú þeir menn, þar á með-
•1 ábýrgir menn í áhrifastöð-
um, sem töldu það óráð, eins og
málum vár háttað, og beittú áhrif
um sínum gegn því, að-. svo yrði
•ð farið. Höfundur andmælti úr-
tölumönnunum, eins og hann
kallaði þá, og sagði meðal ánn-
ars í því sambandi:
„Úrtölumennirnir óttast sjálfs-
traustið meira en trúna á forsjón
annarra. Á þessum grundvelli
hvíla rök þeirra. Hér er sá grund
vallarmunur, að erfitt er að
koma rökum við, því að hvorir
um sig álykta frá ólíkum for-
aendum."
Þessi orð eru sem sagt ritúð
«ð gefnu tilefni ve^na ágreinings
um tiltekið mái. En gætu þau
ekki verið einkunnarorð, eða að
minnsta kosti einkennandi fyrir
allt það tímabil, sem höfundur
hefur unnið að stjórnmálum? Er
sú ekki einmitt raunin enn þann
dag í dag, að stjórnmálamenn
álykta frá ólíkum forsendum? Er
ekki einlægt verið að toga og
teygja gömul hugtök í vil ein-
hverri stefnu eða hugsjón, þang-
að til enginn skilur annan?
f ritinu má finna fleira, sem
mælt er vegna ákveðins tilefnis,
en stenzt þó jafnframt sem al-
hæfing tímabilsins. Tökum sem
dæmi nokkrar málsgreinar úr
langri ritgerð, sem heitir Sjálf-
stæði fslands og atburðirnir vorið
1940. Þar rekur höfundur málin,
eins og þau horfðu við á þeim
tíma. Um sjálfstæðisbaráttuna
farast honum meðal annars orð á
þessa leið:
„Segja má, að þeirri baráttu
hafi að mestu lokið 1918, því að
samkvæmt sambandslögunum
eiga íslendingar það að nær öllu
undir sjálfum sér, hvort þeir taka
öll mál í eigin hendur eða ekki
eftir 1943. En hinum þætti bar-
áttunnar var eigi lokið 1918.
Hann var gegn vantrú íslendinga
á því, að þeir væru þess megn-
ugir að standa á eigin fótum.**
Þessi orð eru rituð fyrir tutt-
ugu og fimm árum og miðuð við
aðstæður á þeim tíma. Enn í dag
eru þau engu síður þörf hug-
vekja. Vantrú á mætti þjóðar-
innar er almennari en margur
hyggur. Með hliðsjón af þeirri
staðreynd er sjálfstæðisbarátt-
unni enn ólokið.
í júnímánuði árið 1943 flutti
höfundur langa ræðu á Þingvöll-
um, og nefnist hún Lýðveldi á
íslandi. Þá er sjálfstæðismálið
að komast á lokastig. Höfundur
víkur þar að hinni gömlu drottn-
unarþjóð, Dönum, og farast með-
al annars orð á þessa leið:
„Engan getur undrað, þó að
hin gamla yfirráðaþjóð okkar,
Danir, hafi verið tregir til að
sleppa völdum sínum hér á landi.
Slíkt er í samræmi við mannlegt
eðli. Óvild þeirra til íslendinga
hefur áreiðanlega ekki ráðið af-
stöðu þeirra, enda hefur hún
sjálfsagt aldrei verið fyrir hendi.
Metnaður og hagnaðarvon hafa
eflaust haft einhver áhrif. Þetta
hafa samt ekki verið aðalorsak-
irnar. Bein góðvild hefur senni-
lega ráðið mestu um. Eftir alda-
langa stjórn Dana á landinu var
hag íslenzku þjóðarinnar svo
komið, að beztu menn þeirra
trúðu þvi í alvöru, að ísland væri
óimagi, sém Danmörk mætti eigi
af hendi sleppa, heldur yrði með
ærnum kostnaði að treina í lífið.“
Hræddur er ég um, að höfund-
ur hafi þarna hyllzt til að gera
Dani að betri mönnum en þeir
hafa nokkru sinni verið. Það er
ómótmælanleg staðreynd, að
stjórn Dana á íslandi var alla tíð
ill. Og síðasti „konungur vor“,
Kristján tíundi, hafði ekki meiri
mætur á íslenzkum þegnum sín-
um en svo, að þeir voru honum
fremur ógeðfelldir, að því er tal-
ið er. En líklega hefur höfund-
ur mælt af vorkunnsemi, því
ásigkomulag þessara fyrrverandi
yfirdrottnara var vægast sagt
aumt um þessar mundir.
Daginn, sem lýðveldið var
stofnað, ritaði höfundur í Morg-
unblaðið grein, sem hann nefndi
Sjálfstæðisbaráttan í hundrað
ár. f grein þessari, sem er næsta
gagngerð og samþjöppuð, rekur
höfundur alla helztu þætti sjálf-
stæðisbaráttunnar frá fyrstu tíð
til þess dags.
Annar hluti bókarinnar, Stjórn
skipun, hefst með ritgerðinni
Sáttmálinn 1262 og einveldis-
hyllingin 1662.
Margt hefur verið um þá at-
burði skrifað, aðallega af sagn-
fræðingum. Höfundur skoðar þá
ekki aðeins frá sagnfræðiíegu
sjónarihiði, heldur einnig lög-
fræðilegu. Minnist ég ekki að
hafa lesið neitt annað um sama
efni, sem fróðlegra sé og varpi
á það skýrara ljósi. Og hvergi
leynir það sér í ritgerðasafni
þessu, að höfundur er nákunn-
ugur íslenzkum lögum frá öllum
timum, sem og allri sögu þjóðar-
innar.
Þá koma ritgerðirnar Deildir
Alþingis og Þingræði á íslandi.
Þar lýsir höfundur hug sínum
til þessarar elztu stofnunar þjóð-
arinnar og skýrir frá þróun henn
ar. Kemur þar fram sem víðar,
að höfundur er eindreginn for-
svarsmaður þingræðis og lýð-
ræðis í sem víðtækustu formi.
Næst eru greinarnar Bráða-
birgðalög og afstaða Alþingis til
útgáfu þeirra og Stjórnskipu-
legur neyðarréttur. I hinni síðar
nefndu ræðir höfundur þau til-
vik, þegar lögleg yfirvöld fara á
bak við lög eða brjóta stjórnar-
skrá vegna tiltekins neyðar-
ástands samkvæmt því lífslög-
máli, „að nauðsyn sé lögum rík-
ari.“ Höfundur ræðir einkum
tvö dæmi: yfirtöku æðsta valds-
ins, þegar samband rofnaði við
Danmörku 1940, og frestun Al-
þingiskosninga 1941.
Þá kemur ræðan Endurskoðun
stjórnarskrárinnar, löng og ýtar-
leg, flutt í ársbyrjun 1953, tæp-
um níu árum eftir stofnun lýð-
veidis. Höfundur hafði þá um
nokkurra ára skeið verið formað-
ur nefndar, sem átti að undirbúa
eða annast þá endurskoðun, og
var sú nefnd skipuð fulltrúum
frá öllum stjórnmálafiokkum
landsins.
Stjórnarskrá sú, sem lögð var
fram við stofnun lýðveldis 1944,
var samin aðeins til bráðabirgða,
eða svo var það látið heita, að
minnsta kosti. Margir voru þá
óánægðir með hana og töldu
hana óhæfa til frambúðar. Að
þessu víkur höfundur. „Sú skoð-
un varð ríkjandi," segir, hann,
„að endurskoða þyrfti alla stjórn-
arskrána. . . En upp úr því var
ákveðið að efna til allsherjar
stjórnarskrárendurskoðunar. —
Hafa síðan margvislegir titburð-
ir verið hafðir í þá átt, en lítil
Bjarni Benediktsson.
niðurstaða orðið hingað til.“
Síðan gerir höfundur grein fyr-
ir hugsanlegum ágreiningsatrið-
um:
„Það eru einkum tvö megin-
atriði," segir hann, „sem valda
munu sérstökum ágreiningi við
setningu nýrrar stjórnarskrár.
Annars vegar er meðferð æðsta
framkvæmdavaldsins og hins
vegar kjördæmaskipunin.
.... Náskylt þessu tali, sem
yfirleitt er ærið óskýrt, er það,
sem að því hnígur, að efla þurfi
völd forseta íslands og helzt fá
honum hliðstæð völd við for-
seta Bandaríkjanna, en svo sem
kunnugt er, þá er í Bandaríkj-
unum ekki þingræðisstjórn slík
sem við eigum við að búa.“
Þarna fer ekki á milli mála, að
höfundur er að gera lítið úr
skoðun, sem var, að ég hygg,
talsvert almenn á fyrstu árum
lýðveldisins. Menn litu svo á, að
stjórnarskrá okkar hefði í einu
og öllu verið sniðin eftir afdönk-
uðu kóngsveldi, forsetavaldið
hefði t.d. verið sniðið eftir marg-
niðurlægðu og löngu úreltu
kóngsvaldi. Þar að auki töldu
menn, að íslenzkt þingræði veitti
ekki nægilegt vald til að stjórna
af festu ög röggsemi — minnug-
ir þess, að það var valdaleysi, en
ekki ofurvald innanlands, sem
reið þjóðveldinu að fullu á sín-
um tíma.
í þriðja lagi litu menn svo á,
að valdalaus forseti væri allt of
dýr skrautfjöður fyrir svo fá-
menna þjóð sem íslendinga. Af
þeim sökum vildu menn setja
embætti forseta og forsætisráð-
herra undir einn hatt.
Allar þessar ástæður höfðu
menn uppi. Vera má, að ein-
hverjir hafi litið til Bandaríkj-
anna sem fyrirmyndar. En hitt
er jafnvíst, að margir höfðu líka
i huga ástand þeirrar þjóðar,
sem bjó við víðtækast- þingræði,
það er Frakka. Og fáir vildu
hafa óstjórn þeirra að eftirdæmi.
Það olli þjóðinni vonbrigðum,
þrátt fyrir skiptar skoðanir, að
ekki tókst að endurskoða stjórn-
arskrána fljótlega eftir stofnun
lýðveldisins. Tel ég ekki ósenni-
legt, að ræða Bjarna Benedikts-
sonar, sem flutt var og birt á
prenti fyrir tólf árum, verði nú
til þess, að það mál komist aft-
ur á dagskrá.
Síðasti hluti bókarinnar heitir
Öryggismál íslands og utanríkis-
stefna. Þar er sannarlega af
reynslu talað, því segja má, að
höfundur hafi mótað þau mál
lengst af frá stofnun lýðveldis,
jafnvel svo, að hann hefur í
sumra augum orðið eins konar
persónugervingur fyrir utanrík-
isstefnu íslendinga það tímabil.
„En fá mál hafa verið meira um-
deild í íslenzkri stjórnmálasögu",
eins og höfundur orðar það í
einni grein sinni.
Bjarni Benediktsson hefur
fjallað um þau mál oft og víða,
bæði sem fræðimaður og stjórn-
málamaður. f ritgerðasafni han*
eru þrettán greinar og þættir þar
að lútandi. Sumir þeirra bera
með sér, hver gustur hefur staðið
um þau mál.
Eftir að lesa þessa þætti í einni
lotu, þykist ég mega ráða, að orð
höfundar hafi tíðum verið rang-
túlkuð sem oftúlkuð — rangtúlk-
uð af andstæðingum, en oftúlkuð
af samherjum. í því sambandi-
leyfi ég mér að benda á grein,
sem höfundur skrifaði um utan-
ríkis- og öryggismálin á tíu ára
afmæli lýðveldisins. Þar gerir
hann grein fyrir, hvernig hann
hugsar sér, að þeim málum verði
bezt varið til frambúðar, þegar
sá tími kemur, að erlent herlið
hverfur úr landinu.
Margt hefur breytzt á þeim ald
arfjórðungi, sem liðinn er, frá
því að Bjarni Benediktsson hóf
stjórnmálaferil sinn. Þá var sú
trð, að menn urðu að láta sér
nægja háleitar hugsjónir. Nú er
að renna upp tími hinna raun-
hæfu framkvæmda. Hvers konar
mannleg viðleitni krefst sér-
menntunar og sérhæfingar, þar
með talin stjórnmál. Þess hefur
ekki verið krafizt hingað til, að
stjórnmálamaður sé stjórnlaga-
fræðingur að menntun. Hins veg
ar er ekki ósennilegt, að slíks
verði krafizt í framtíðinni.
Áður var litið á stjórnmálin
sem eins konar almenn tilfinn-
ingamál. Nú færast þau óðum 1
það horf að verða sérfræðinga-
vinna. Þó verða þau vonandi ekki
svo hversdagsleg, að afburða rit-
leikni og ræðusnilld verði einsk-
is metin á þeim vettvangi.
Ræður og ritgerðir Bjarna
Benediktssonar hafa ávallt vak-
ið mikla athygli. Ritgerðasafn
hans, sem nú er komið fyrir al-
mennings sjónir, mun því koma
fáum á óvart. Engu síður mun
það verða mikið lesið, því það
er merkileg heimild um við-
burðaríkasta tímabil í sögu þjóð-
arinnar. Auk þess gefur það orð-
um höfundar ekki lítinn þunga,
að hann er nú æðsti valdamaður
þjóðarinnar og formaður stærsta
stjórnmálaflokksins. .
Senn tekur að fyrnast yfir sum
mál, sem reifuð eru eða rakin í
Landi og lýðveldi. Önnur eru enn
ofarlega á baugi sem pólitísk
deilumál. Lesendur munu því
virða bókina frá ólíkum og jafn-
vel gagnstæðum sjónarmiðum.
En alla vega verður hún lesin at
athygli og brotin til mergjar, því
hún er annars vegar almenn sagn
fræðileg heimild, svo sem fyrr
segir, hins vegar persónuleg
greinargerð þess manns, sem
mesta hefur yfirsýn um stjórn-
mál íslendinga seinasta aldar-
fjórðunginn.
Þess skal að lokum geta, að
Hörður Einarssoh sá um útgáfn
bókarinnar. Hann hefur og rit-
að formálsorð og stuttar inn-
gangsgreinar fyrir köflunum.
Erlendur Jónsson.