Morgunblaðið - 22.12.1965, Blaðsíða 17

MiSvlfcudagur 22. des. 1965
MORSUNBLAÐIÐ
17
Ævintýri Marcellusar
Skálholtsbiskups
>0 að margir merkir og ágæt-
ir menn hafi setið að biskups-
stóli í Skálholti allt frá dögum
Isleifs og Gissurar á 11. öld til
Jóns Vídalíns og Finsenanna á
hinni 18., mun ekki leika á
tveim tungum, að frægastur
þeirra allra er Marcellus, sá er
biskupsnafn bar á þeim forn-
helga stað á árunum 1448-1460.
Hann leit að visu staðinn aldrei
augum, því að aldrei kom hann
til íslands í biskupstíð sinni.
OÞessi furðulegi maður var allt
í senn útsmoginn svikahrappur
og ævintýramaður, gáfumaður
og snillingur. Saga hBns spenn-
ir yfir flest lönd í Vestur-Evr-
ópu, frá Ítalíu til Norðurlanda,
þar með talið Island, og frá
Þýzkalandi til Englands og
Frakklands. Feril hans má
marka af því, oð hann lenti
fimm sinnum í fangelsi, var eitt
sinn dæmdur í lífstíðardýflissu,
einu sinni hengdur (að nafninu
til) og bannfærður af sjálfum
páfanum. En ekkert af þessu
beit á hann, ekkert fangelsi
hélt honum, alla ævi tókst hon-
um að smjú^a um Satans garn.
Þrátt fyrir allt þetta komst hann
til mikilla mannvirðinga bæði
hjá kirkjunni og veraldlegu
valdi. Hann hafði um skeið á
hendi innheimtu allra páfatekna
á Norðurlöndum og erkibiskups-
völd í Niðarósi, varð klanslari
og einkavinur Kristjáns kon-
ungs I, biskup í Skálholti til
æviloka, herra af Vestmanna-
eyjum og jafnvel hirðstjóri yf-
ir öllu íslandi. Þessi furðulegi
maður á sér því harla óvenju-
lega sögu, sem kemur víða við
í stórpólitík Vesturlanda um
miðila 15. öldina. Sagnfræðing-
ar, m.a. í Noregi og Þýzkalandi,
hafa skrifað um hann lærðar
ritgerðir og rakið feril hans í
þeirra eigin löndum. Nú loks
hafa íslendingar fengið í hendur
ævisögu þessa frægá nnanns, þar
sem einnig er tekið tillit til þess
þáttar í sögu hans, sem snertir
Island sérstaklega. Það er bók-
in ,,Ævintýri Marcellusar Skál-
holtsbiskups“ eftir Björn Þor-
steinsson sagnfræðing, sem ný-
lega er komin út hjá bókafor-
laginu ,,Heimskringlu“.
Þó að Marcellus biskup sé
frægur víða um lönd, hygg ég
«að íslendingar nú á dögum viti
tiltölulega lítið um hann al-
mennt. Þess er ekki heldur að
vænta, þar eð fátt og lítið hef-
ir verið um hann ritað hér á
landi. FVrir þá, sem þessar lín-
ur lesa, ætla ég því að taka hér
upp það, sem um hann er rit-
•að í nýjustu Danmerkursögu,
þar sem aðalæviatriði hans og
frægðarferill er rakinn í stór-
um dráttum. (Erik Kjersgaard:
Danmarks Historie V (1963) 39-
41):
Merkilegastur þeirra hirðgæð
inga sem Kristján konungur I
hafði í þjónustu sinni, var mað-
ur iað nafni Marcellus. Menn
skulu ekki láta sér bregða, þótt
hann kallaði sig aðals mann,
því að aðalstignina hafði hann
gefið sér sjálfur. Ef satt skal
segja, vlar Marcellus nefnilega
svikahrappur, en framabraut
hans er vel þess virði að farið
sé um hana nokkrum orðum.
Þegar Marcellusi skaut upp í
umhverfi Kristjáns I á fyrstu
ríkisárum hans, átti hann þegar
Isarla marglitan feril að baki.
Hann var fæddur nálægt Kob-
lenz við Rín og hafði á yngri
árum gengið undir grámunka-
reglu. Ekki leið þó á löngu, unz
honum fannst slíkt líf í dauf-
legra lagi. Með óbrigðulli hug-
vitssemi lagði hann því út á
þá braut að gerast fjárglæfra-
rnaður, sveik sig áfram með
fölsuðum páfabréfum og lét í
veðri \»aka, að hann væri að
safna fé til þess að leysa kon-
unginn á Kýpur úr fangelsi hjá
Tyrkjum. Sagan var nægilega
fjarstæðukennd til þess að
henni væri trúað. Um tíma hafði
hann einnig atvinnu af því að
vera njósnari fyrir fylgismenn
Jóhanns Húss í Bæheimi, sam-
tímis því að hann hélt æsinga-
ræður á móti þeim. Þetta tvö-
falda hlutverk Marcellusar
s»
komst þó upp, og um stundar
sakir komst hann í kynni við
böðulinn í Köln. Hann vfcir
bundinn á stiga og hattur með
djöflamyndum færður á höfuð
honum. Þannig til reika var
hann hafður borgarbúum til
spotts og aðhláturs til sýnis und
ir gálganum.
Því fór fjarri, að MarcelluS
væri glæframaður af venju-
legri gerð. Hann var stórgáfað-
ur, snillingur mætti næstum
segja. Honum tókst að vinna sér
traust manna með lognum
frægðarsögum af sjálfum sér, og
meira að segja að hialda því
trausti ,þótt sannleikurinn kæmi
síðar í ljós. Eftir auðmýking-
una miklu í Köln sat hann
fangelsi um hríð. En er biskup-
inn þar í borg tók um þær mund
ir krankleika allmikinn, lézt
fanginn kunma vel til læknis-
listar og bauð fram þjónustu
sína. Og hann var svo heppinn,
að honum tókst að lækna hinn
tigna sjúkling. Fyrir það fékk
hann að launum prestakall, sem
hiann taldi þó neðar virðingu
sinni að þiggja. Litlu síðar hélt
hann til Rómar á fund páfa, og
þar hafði hann heppnina einnig
með sér. Páfi gerði hann að inn
heimtumanni allra kirkjutekna
á Norðurlöndum og veitti hon-
um biskupsembætti í Skálholti
(1448).
Marcellus kom til Dianmerk-
ur 1449, um þær mundir sem
Kristján I. náði konungdómi yf-
ir Noregi. Hann hélt á loft föls-
uðum embættistitlum og fylgdi
konungi til krýningarinnar í Nið
arósi. Þá stóð svo á, að erki-
biskupsembættið var laust, og
komst Marcellus að þeirri niður-
stöðu, að þar væri staða við sitt
hæfi. Með því að heita konungi
páfahylli og miklum fríðindum
'af páfa hendi fékk hann kon.
ung til að styðja kjör sitt, og að
því búnu hélt hann sigurviss til
hirðar páfa til að ganga frá mál
um sínum. En er til Rómar
kom, brá honum í brún,
því að þar gat að líta nafn hans
á kirkjudyrum borgarinnar með-
al þeirra, sem lýstir voru í banni
kirkjunnar. Hann tók það ráð að
flýja þegar í stað úr borginni.
En á hinn bóginn þorði hann
ekki að koma aftur tómhentur á
fund konungs. Hafði hann því
viðstöðu i Köln á heimleiðinni í
því skyni að sýna þar og auglýsa
páfabréf. Grunur lék á um gildi
bréfa þessara og sveinar Kölnar-
biskups gerðu honum heimsókn
í gistihús hans, komust að hinu
sanna um ferðir hans og fangels-
uðu hann um stundarsakir. Þeg-
ar Marcellus náði loks til Dan-
merkur, beið hans þar enn
hremmilegri niðurlæging. í Kaup
mannahöfn hitti hann Henrik
Kaldajárn (Kalteisen), lærðan
þýzkan guðfræðing, sem páfinn
var þá nýbúinn að veita erki-
biskupsembættið í Niðarósi. í
fundi þeirra fólst sá beizki brodd
ur, að Henrik hafði séð Marcell-
us einu sinni áður, — nefnilega
bundinn á stiga undif gálgan-
um í Köln.
Strokumunkurinn bar ekki
höfuðið hátt þessa daga, en
Kaldajárn hélt óhindraður leið-
ar sinnar til Þrándheims. Ekki
leið þó á löngu, unz Marcellus
hafði aftur komið sér í mjúk-
inn hjá Kristjáni konungi Hann
fékk leyfi til að hefna sín á
Kölnarbúum með því að láta
leggja hald á eignir Kölnarkaup
manna í Danmörku. Upp úr því
höfðust miklar birgðir af Rínar-
vínum, en jafnframt margra ára
deilur milli Kristjáns konungs I
og hinnar voldugu Hansaborgar.
Auk þess breiddi Marcellus út
kviksögur um það, að Kaldajárn
hefði hlotið embætti sitt fyrir
undirróður af hálfu Svía, og er
hann var í Noregsferð í fylgd
með konungi, fékk hann talið
konung á að krefjast þess, að
erkibiskup segði af sér embætt-
inu. Kaldajárn varði sig með því
að hann hefði staðfestingu páfa,
en Kristján konungur lét það
ekki á sig fá. „Þannig er ástatt
um páfahirðina", sagði hann, „að
hver sem kemur þangað með
nokkra gulldúkata, getur fengið
allt, sem hann lystir.“ Kalteisen
varð ekki svarafátt. „Ég efast
um það,“ svaraði hann, „Marcell
us fór þangað líka, en fékk þó
ekki það sem hann vildi“.
Erkibiskupinn varð þó loks að
gefast upp. En tilraunir konungs
til að troða Marcellusi inn í stað
hans fóru samt út um þúfur, og
Marcellus varð að láta sér nægja
stöðu í ríkisráðinu. Það fékk nú
að njóta reynslu hans og tví-
mælalauss dugnaðar og næstum
því takmarkalauss óheiðarleika.
Fullkomlega takmarkalaus var
óheiðarleiki hans nefnilega ekki.
í aðeins einú tilliti var hann
áreiðanlegur: hann sveik aldrei
konunginn. Hann hafði hvorki
ættir né óðöl við að styðjast eins
og aðalsmennirnir í ríkisráðinu,
og einmitt þess vegna varð hann
dæmigerður konungsþjónik Slík-
ar manngerðir urðu stöðugt
áhrifameiri við evrópskar kon-
ungshirðir, um þessar mundir.
Oftast voru þetta gáfaðir menn
af lágum stigum, sem studdu í
eiginhagsmúnaskyni þjóðhöfð-
ingjana í því að gera þá óháða
voldugum aðalsmönnum. Það
var jafnvel kostur fremur en hitt
að slíkir menn stóðu oft og tíð-
um á ærið lágu siðferðisstigi.
Utanríkismál og milliríkjasam
skipti voru það svið, sem ríkis-
ráðið hafði minnst um að sgja.
Á þau málefni var að mestu litið
sem einkamál konungs, og þar
fékk Marcellus óviðjafnanlegt
tækifæri til að láta gamminn
geisa. Þegar hann hélt uppi vörn
um fyrir Kristján I, gagnvart
páfavaldinu. voru hugvitssemi
hans enginn takmörk sett. Páfinn
verðúr að látla sér skiljast, skrif
aði hann, að konungurinn getur
ekki látið stjórna sér frá Ítalíu,
þar sem hann á fullt í fangi að
halda við sjálfri tilveru kristin-
dómsins í hinum harðbýlu lönd
um sínum. Stö'ðug hætta vofði
yfir, að þegnar hans hyrfu til
grísk-ortódoxrar villutrúar. Pen
inga væri ekki hægt að úvtega
til krossferðar móti Tyrkjum,
því að Kristján konungur þyrfti
á öllu sínu að halda til að verja
sín eigin lönd fyrir árásum heið-
ingja, í baráttu við „Tatara
Kurmana, Erpjóna, Mankra og
Lappa“. Til skýringar skal þess
getið, áð Tatarar og Kurmanar
bjuggu handan Rússlands og því
lítil hætta af árásum þeirra,
Lappar voru hálfkristinn og
einkar friðsamlegur þjóðflokkur,
en Erpjónar og Mankrar voru
hvergi til nema í heilbúi Marcell
usar sjálfs.
Stundum kom Marcellus fram
sem ítalskur fegurðardýrkandi,
sem kallaði alla Olympsguði til
vitnisburðar um ágæti viðtak-
anda bréfsins, og ekkert mann-
legt vár honum óviðkomandi,
jafnvel ekki gott siðferði. Þegar
hinn léttúðugi kardínáli Enea
Silvio Piccolomini, sem Marcell-
us hafði ein sinni hitt og kynnzt
persónulega, var kjörinn páfi
nafninu Píus 2., óskaði Marcellus
honum til hamingju og áminnti
hann um- að halda sig á vegi
dyggðarinnar. „Vertu hlédrægur
í viðskiptum við hina gáskafullu
Venus; gæt þín gagnvart hyl-
dýpi nautnarinnar, og þótt þú
kunnir forðum að hafa gefið
þig holdinu á vald, þá láttu það
ekki komast upp í vana“.
Marcellus biskup fórst í sjó-
slysi undan strönd Svíþjóðar
snemma árs 1460, og sannaðist á
honum hfð fornkveðna; að sá
verður ekki hengd.ur, sem
drukkna skal.
f samanburði við heimshorna-
manninn Marcellus eru aðrir rík-
issráðsmenn Kristjáns konunugs
I. heldur litlausar persónur.
Þetta yfirlit um ævi Marcell-
usar ætti að vera nóg til
þess að gefa dálitla hugmynd
um, hve geysilega litbrigðaríkt
og forvitnilegt söguefni maður-
inn er. Allt er þetta efni valið
og því gefið líf og litur í bók
Björns Þorsteinssonar. Sjálfur
hefir hann lagt fram merkilegan
skerf, sem aðrir hafa sneitt hjá,
er ritað hafa um Marcellus. Það
er afskipti hans af kirkjustjórn
og öðrum málefnum íslands á
því tímabili, sem hann var Skál-
Framhald á bls. 16
ALFRÆDASAFN AB
Ritstjóri: Jón Eyþórsson.
1. FRUMAN.
Höf.: John Pfeiffer.
Þýðandi: Dr. Sturla ^Friðriks-
son.
2. MANNSLlKAMINN.
Höf. Alan E. Nourse.
Þýð.: P. V. G. Kolka, læknir
og Guðjón Jóhannesson, lækn-
ir.
OFANGREINDAR bækur eru
eru nýlega úit komnar hjé Al-
merana bókafélaginu. Eru þær
fyrstu baðkurnar í flokki, sem út
koma undir heildarheitinu: Al-
fræðasafn AB og mtun Jón
Eyþórsson annaist ritstjórn verks-
ins. Hér er um að ræða bóka-
flokk um rauravísinidalag efni,
sem upphaflega kom út á vegum
tímaritsiras Life og eru ritstjórar
þess meðhöfuradar að bókuraum.
Þessar fyratu tvær bækur, sem
út eru, komnar Fruman og
Maranalikaminn, lofa sannarlega
góðu um framhaldið. Þar er
fjallað um vísiradaileg efni á
ljiósan og akemmtilegan háitt,
þannig að líklegt er að veki
áhuga lesandans og hrífi hann
rraeð aér.
1 Fruimunni er fjalllað um
byiggingu frumunar orkumyrad-
un, arfgengi, upphaf l'ífsins á
jörðinni, skiptirag fruma og fjölg-
un, vöðvaafl, heila- og tauga-
frumiur og loks eradalokin, hrörn-
un og dauða.
í Mannsiikamaraum er fyrst
rakin saga rannsótkna, sem mið-
uðu að aukirani þekkingu manna
á þessu verkfæri aradans, líikam-
anum. Þá segir frá eirastaklirags-
eðli og erfðum, samviranu beina
og vöðva, hjarta og blóðrás,
meltingu stig af stigi, hlutverki
lunigraa og nýrna, skynfærum og
taugakerfi og kyragimætti hor-
rraónanna.
í báðum bóikunum er mikill
fjöildi frábærra mynda, bæði lit-
rnyrada og svart hvítra, sam eru
mikilsverður þáttur í framsetn-
ingu efnisins og eru reyndar for-
sendur þess, að hægt sé að fram-
reiða það, á svo aðgengilegan
hátt sem þarna er gert. En auk
þess eru myndirnar hin mesta
bókaprýði.
Ég gæti trúað að áhugi fyrir
bókum sem þessum yrði mestair
hjá ungu kynslóðinni. Áhrif vís-
irada og tækni á lífskjör fóiiks og
atvinnu aukast stöðugt. Samfara
því vex þörfin á að afla sér
undirstöðuiþekkingar á ýmsum
iþeim grundvallavsviðum, sem
rauravísindi byggjast á. Þess
vegna hafa ungliragar raú, í sam-
ræmi við aldaranda þess tíma,
sem hefir fóstrað þá, mjög mik-
inn áhuga fyrir tæknilegum og
vísindalegum efraum.
Skortur bóka á íislenzku um
raunvísindaleg efni hefir verið
mikill þrándiur á götu við að
kyrana og kenna þesisar greinar
í stoólum. ílámenni þjóðarinnar
og máleinangrun hefir þar valdið
Okkur sérstökum erfiðleibum.
Kernur þetta vel fram í því,
hvensu oft skortir íslenzik orð
yfir vísindaleg hugtök. f þeim
tveimur bókum sem hér er vak-.
in athygli á, hefir verið leitast
við að ráða bót á þessu mieð
því að taka upp fjölda nýyrða.
Skrá yfir þau er aítast í bókun-
•um með vísun til latneslkra
íræðiheita. Þar er enrafremur
nafna- og atriðaorðaskrá og tailin
eru þar upp nokkur rit á erasku
uni sömu eða hliðstæð efni og
'fjalllað er um í þessurp bókum.
Það framtak Almerana bóka-
félagisins, að ráðast í útgáfu þess-
ara bóka, er fagnaðarefni. Ekkert
hefir verið sparað til að gera
þær sem bezt úr garði og með
hagkvæmri samvinrau við hina
erleradu eigeradur útgáfuréttar-
ins, er nú hægt að bjóða þær í
vönduðum íslenzkum búningi
við hóflegu verði.
Islenzkum ungilingum og is-
lenzkum skólum verður hinn
mesti feragur að þessum bóka-
flokki. Mörgum skólanemenda
mun þýkja þær forvitnilegar og
skemmtilegur lestur. Ekki er
heldur óMklegt, að þær gætu orð-
ið kennurum ábending um nýjar
leiðir í kennslu. Þessar bætour
sýna greinilega, að sum þau við-
faragsefni, sem nemeradum hefir
ekki þótt sérstaklega skemmti-
legt að glíma við í skólum okkar,
má setja fram á lifandi og áhuga-
verðan há'tt. í stað þess að vera
dauð skólaspeki, verður raáms-
greinin virkur þát'bur í því um-
hverfi, sem nemandinn hrærist
og 'höfðar þá eins og sjálfkrafa til
áhuga hans og l'öngunar til að
vita meira. Hver góð bók, sem
skólanemendur geta fengið í
heradur, greiðir götuna að þvi
rraarki, að kennslan í skóilum
okkar færist í það horf.
Kristján J. Gunnarsson.