Morgunblaðið - 12.06.1968, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐEÐ, MIÐVIKUDAGUR 12. JÚNÍ 1«6«
17
(
Trúboðinn Rank í góðum félagsskap.
Sigurður Sverrir Pálsson.
Brezkur kvikmyndamaður.
J. Arthur Rank
og
einveldið hans
I. í upphafi ...
LORD Joseph Arthur Rank, eða
réttara sagt fyrirtæki hans, hef
ur verið bitbein brezkra blaða-
manna og gagnrýnenda allt frá
þeim tíma, er þeir fyrst tóka
eftir nafni hans á kvikmynda-
tjaldinu. Óneitanlega hafa áhr'f
hans á brezkan kvikmyndaion-
að verið mikil, hvort sem þau
hafa verið til góðs eða ills. Vatri
ekki úr vegi að kynnast mann-
inum og fyrirtæki hans að
nokkru.
Arthur Rank fæddist í Huli,
23. desember, 1888, og verður
því áttræður á þessu ári. Fað-
ir hans, Joseph Rank, eða J:>e,
var forríkur myllueigandi og
þrælslunginn verzlunarmaður.
Kenndi hann sonum sínum verzl
unarhætti strax á unga aldri, og
segir að einu sinni hafi hann
kallað synina fyrir sig og ráðg-
ast við þá um kaup á myllu
nokkurri. Þeir töldu óráðlegt að
kaupa að svo stöddu. Seinna, þeg
ar myllan reyndist borga sig
mjög vel, seldi Joe gamli þeim
mylluna á okurverði, en hann
hafði þá keypt hana á laun
gegn ráðleggingu sona sinna.
Arthur hætti í skóla 17 ára
gamall og má ennþá sjá áhrif-
in af þessari stuttu skóladvöl
hans á því, hvað hann á bágt
með að stafsetja rétt einföldustu
orð. Sennilega hefur hann ekki
hreykt sér mikið af menntun
sinni um dagana, en samt gat
hann ekki stillt sig um að láta
eftirfarandi orð falla í október
’62, er hann sagði af sér sem
formaður hins mikla fyrirtækis:
„Vitið þið bara hvað, þegar ég
hætti í skóla sögðu þeir að ég
væri sá mesti heimskingi, sem
nokkurn tíma hefði jörðina troð
ið!“
Eftir að kennararnir höfðu
látið í ljós þetta álit sitt á lær-
dómshæfileikum Arthurs, tók
Joe gamli við og reyndi nú verzl
unarhæfileika hans. Gerði hann
son sinn að yfirmanni einnar
myllunnar. Mun engin mylla í
Rank-kerfinu hafa tapað jafn-
miklu á jafnskömmum tíma.
Gamli maðurinn lét sér ekkert
bregða, en skrifaði tapið bara á
menntunan-eikning Arthurs.
í fjórðung aldar frá of-
anskráðum atburðum gerðist
fátt og smátt í lífi Arthurs
Ranks. Hann malaði sér milljón-
ir, lifði rólegu lífi, giftisit öðrum
milljónera og margfaldaði eigur
sínar. Að einu leyti var hann
samt frábrugðinn öðrum milljón
erum. Hann rak sunnudagaskóla
og prédikaði meira að segja sjálf
ur á hverjum sunnudegi. í 30 ár
hjólaði Rank í skólann í Rei-
gate með sunnudagsmatinn í
körfu og fræddi „börn sín“ um
kristin fræði og góða siði. Samt
fannst honum þetta ekki næg
þjónusta við kirkjuna, þar sem
honum ofbauð trúleysi alþýð-
unnar, og hugðist hann nú beita
fjármunum sínum til þess að end
urkristna lýðinn. Nærtækasta á-
róðurstækið var kvikmyndin.
Var ætlun Ranks að framleiða
myndir um trúarleg efni fyrir
kirkjur og sunnudagaskóla, sem
annaðhvort tóku efni sitt beint
úr Biblíunni eða voru nútíma-
dæmisögur með sterkum siðferð
is boðskap. Safnaði hann nú að
sér nokkrum meðlimum úr hinni
viðsjárverðu kvikmyndastétt,
sem var ekki í miklu áliti hvað
siðferði snerti, og hóf fram-
leiðslu trúarlegra áróðurs-
kvikmynda. Ein af fyrstu mynd
um hans fjallaði um fiskveiði-
þorp í Yorkshire og var kölluð
„The Turn Of The Tide“. Hlaut
myndin 3. verðlaun á kvik-
myndahátíðinni í Feneyjum 1935.
Varð Rank mjög upp með sér af
þessu afreki og vildi nú gefa
samlöndum sínum tækifæri til
þess að sjá myndina, en á þessu
stigi málsins rak hann sig á
þann bitra sannleika, að enginn
fékkst til þess að sýna meistara-
verkið. Rank varð klumsa. Við-
brögð hans voru samt einkenn-
andi fyrir starfsaðferðir hans
síðar. Hann lét peningana tala
og keypti kvikmyndahúsið Leic
ester Square Theatre til þess að
sýna þessa einu mynd. Horn-
steinninn að einveldinu var lagð
ur.
Kvikmyndaframleiðsla er alls-
staðar í heiminum ótryggur iðn-
aður, nokkurs konar veðmál
eða fjárhættuspil ævin'týra-
manna, sem annaðhvort leggja
þetta fyrir sig vegna gullofinna
draumóra um auðtekinn hagnað
eða vegna köllunar í þessa átt.
Rank lagði þetta ekki fyrir sig
í gróðaskyni, enda vissi hann
ekki einu sinni hvernig iðnað-
urinn gekk fyrir sig. Hann
neyddist samt til þess að kynna
sér hina órannsakanlegu vegi
penimganna í þessum spillta iðn
aði.
Brezk kvikmyndaframleiðsla
hefur stöðugt verið á niðurleið,
þó að alltaf hafi skotizt upp ein
og ein mynd öðru hvoru, sem
glæddi von framleiðandanna.
Brezkar myndir, framleiddar fyr
ir brezkt fjármagn, stóðu nokk-
uð vel að vígi gagnvart Holly-
wood fram að fyrri heimsstyrj-
öldinni, en eftir stríð hafði Holly
wood náð forystunni. Eftir það
var vonlaust fyrir Breta, að ætla
sér að brjóta Hollywood-ein-
veldið á bak aftur og lágu fyrir
tvær ástæður. í fyrsta lagi hafði
Hollywood tekizt að grópa sína
gullnu ímynd í huga almenn-
ings, og var sem töfrasprota
væri veifað, er á nafnið var
minnst. í öðru lagi er sú und-
arlega staðreynd, að þetta er
sennilega eini iðnaðurinn í heim
inum, þar sem aukinn markaður
krefst ekki aukinnar fram-
leiðslu. T.d. er hægt að full-
nægja myndaþörf Reykjavíkur
með rúmum 400 myndum á ári,
miðað við að hvert hús skipti
vikulega. En það er einnig hægt
að mæta þörf alls heimsins með
400 myndum á ári. Og það var
Hollywood innan handar að
framleiða þennan fjölda. Svo að
hver mynd, sem framleidd var
t.d. í Bretlandi, varð að taka
tíma frá Hollywoodmyndunum.
Aðstaða Breta gagnvart Holly
wood var og er verri en
nokkurs annars lands, sem fram-
leiðir eigin kvikmyndir. Vegna
skyldleika milli tungumála láta
brezkir áhorfendur sig engu
skipta þó að myndin sé amerísk
og brezkir framleiðendur verða
því að gera myndir, sem stand-
ast fyllilega samanburð við
Hollywood framleiðsluna. Annað
vandamál þeirra var, að flestir
af beztu leikurum þeirra og leik
stjórum stungu af til Holly-
wood, sem gat boðið betri kjör.
Og síðast en ekki sízt er það
aðstaða amerískra mynda á er-
lendum markaði. Vegna mjög
víðtæks og auðugs heima-
markaðs ná flestar amerískar
myndir upp öllum framleiðslu-
kostnaðinum í heimalandinu
einu saman. Allar sýningar utan
Bandaríkjanna eru því hreinn
ágóði. Filmuleigan getur því
verið óhuggulega lóg, sem gerir
samkeppnis aðstöðu aftur mjög
erfiða.
Ríkisstjórnin gerði enga til-
raun til þess að vernda iðnað-
inn fyrr en 1927, að hún setti
lög (Quota Act), að hvert kvik-
myndahús yrði að verja ákveðn-
um tíma á ári hverju til sýninga
á brezkum myndum. Afleiðingin
var sú, að amerísku fyrirtækin
létu Bretum í té dollara, til þess
að framleiða ódýrar „formúlu-
myndir“, svokallaðar „Quota
quickies“, sem síðan voru sýnd-
ar á morgnana áður en venju-
legur sýningartími hófst, og þar
með var lagabókstafurinn af-
greiddur.
Þrátt fyrir ömurlegt ástand
voru samt nokkrar mjög góðar
myndir framleiddar á þessu tíma
bili og fram til 1940. Þetta var
einmitt uppgangstími Hitchcocks
sem hóf hér feril sinn um 1920,
og nutu Bretar nærveru hans
til 1940, en þá sigldi hann til
Hollywood. Frá honum komu
myndir eins og „The Lodger“,
„Blackmail“, „The Man Who
Knew Too Much“, „Sabotage“
og „The Lady Vanishes“, svo
að (nokkrar séu nefndar. Ant-
hony Askuith með „Cottage on
Dartmoor” og „Tell England“,
Carol Reed með „The Stars Look
Down“, heimildarmyndir eins og
„Drifters" eftir Grierson og
„Night Mail“ eftir Harry Waft
eru nokkrar úr þunnskipuðu liði
úrvalsmynda frá þessum tíma.
Aðalástæðan fyrir gengileysi
brezkra mynda á erlendum mark
aði hefur verið skortur á stíl,
eða ákveðinni ímynd, sem þeim
hefur ekki tekizt að skapa. Flest
ar aðrar þjóðir eru auðþekktar
af ákveðnum tegundum mynda,
meira að segja Danir fyrir sín-
ar gamanmyndir.
Vert er að minnast hér einn-
ig á tvo Ungverja, sem settu
mjög svip sinn á þetta tímabil.
Gabriel Pascal, leikstjóri og mik
ill aðdáandi Bernard Shaw, var
einn af þeim fáu, sem fékk að
kvikmynda leikrit Shaws í friði
og með fullu samþykki höfund-
arins. Gerði hann t.d. „Major
Barbara“, „Pygmalion“ og síðar
„Caesar and Cleopatra“. Alex-
ander Korda kom til Englands
rétt eftir 1930 sem nokkurs kon-
ar þúsund þjala smiður í iðn-
inni. Hann hafði áður stundað
kvikmyndagerð í Ungverjalandi,
hjá Ufa í Berlín, í Hollywood,
og í París og þekkti því kvik-
myndagerð eins vel og fötin, sem
hann gekk í. Fyrsta mynd hans
í Bretlandi, „The Private Life
of Henry VIII“, með Charles
Laughton sem Henry, setti allt
á annan endann, og Korda var
skyndilega orðinn heimsfrægur.
Myndin vakti einnig gróðavon-
ir hjá brezkum framleiðendum
á ný, þar eð myndin tók fljót-
lega inn tífaldan framleiðslu-
kostnað sinn. Eftir þessa einu
mynd var Korda fær um að reisa
sitt eigið kvikmyndastúdíó að
Denham, sem kostaði hann um
eina milljón punda og var eitt
hið bezta í Evrópu á sínum tíma.
Korda hóf nú að framleiða mynd
ir í fyrirtæki sínu, London Films,
í anda „Henry VIII“, en sú mynd
átti ekki eftir að endurtaka sig.
Endaði ævintýrið með því, að
Denham lenti í höndum hveiti-
malarans Ranks. Sambandinu
milli Ranks og Korda svipaði
mjög til Disraelis og Gladstones.
Korda var alls, sem Rank var
ekki. Korda var orðheppinn bó-
hem, fráskilinn og listfengur.
Rank aftur á móti ríkur Meþód-
isti, farsællega giftur og ólistfeng
ur, og hjólaði um Surrey með
sunnudagaskóla hugsunarhátt.
Einkunarorð Korda voru „1. gæði
2. magn“, Ranks „1. magn, 2.
gæði“. Rank þoldi einnig mjög
illa gagnrýni og hefur hatur á
gagnrýnendum fylgt fyrirtækinu
fram á þennan dag. T. d. tók
hann einhverju sinni blaðamann
nokkurn til bæna, sem hafði skrif
að grein, er Rank þótti sérmið-
ur í hag og spurði: „Gerir þú
þér ljóst, þegar þú skrifar slíka
hluti um fólk, að Guð horfir
yfir öxl þér?“.
1935, árið sem Rank sneri sér
að kvikmyndaframleiðslu, var
hann einn af ríkustu mönnum
í Bretlandi, þá 46 ára gamall.
Trúboðinn Rank hafði samt eng-
ar áætlanir um að verða kvik-
myndakóngur, er hér var kom-
ið sögu. Framleiðsla á trúarleg-
um barna- og fræðslumyndum
var aðeins tómstundagaman. Til
þess að vera betur fær um að
standa á eigin fótum, lét hann
reisa Pinewood stúdíó og var
það opnað í október, 1936. Og
til þess að vera viss um að fá
sínar eigin myndir sýndar, varð
hann að hafa dreifingarhring
sér innan handar. Kom hann sér
í samband við General Film Dis-
tributors (GFD) og var þar með
kominn í nána snertingu við pen-
ingahringiðjuna að tjaldabaki.
Uppgötvaði hann nú, sér til mik-
illar undrunar, hversu svimháar
upphæðir bandarískar myndir
drógu út úr landinu á hverju
ári. Þegar honum var fyllilega
ljóst hversu slæm áhrif þessi
einstefna dollaranna hafði fyrir
efnahag Heimsveldisins hóf hjálp
semin þeysireið í höfði Ranks.
Framleiðsla fræðslu- og áróðurs-
mynda fyrir kirkjur varð nú
aukaatriði. Rank setti sér nýtt
markmið: Að bjarga Bretlandi
úr klóm auðvaldssinnanna og
taka ærlega í hnakkadrambið á
Hollywood og hrista úr þeim
helv . . . hrokann. Hann var full-
komlega sannfærður um að geta
beygt Hollywood að fótum sér
og hófst þegar handa um að
undirbúa áhlaupið.
Hvernig Rank fór að því að
byggja upp hið fræga einveldi
sitt er of flókið mál, til þess
að lýsa í smáatriðum. Meginregl-
an, sem hann notaði var fengin
að láni frá þeim gamla, sem hafði
kennt sonum sínum „að kaupa
upp, eða kaupa hlut í, fyrir-
tækjum, sem aðrir höfðu þegar
stofnað“. Þegar Rank fór að rann
saka efnahagsuppbyggingu iðn-
aðarins, komst hann fljótlega að
því, að feitustu bitarnir voru
dreifing og sýning myndanna.
Sameinaði hann því nokkra litla
kvikmyndahúshringi, sem sýndu
myndir, sem G.F.D. dreifði. Aðili
að þessum hring var Odeon Thé-
atres, og þegar stofnandi þeirra,
Oscar Deutsch, dó, 1941, féllu
þau sjálfkrafa inn í Rank-hring
inn. Sama ár fór stærsti dreif-
inga- og sýningahringurinn í
landinu, Gaumont-British á höf-
uðið og gafst Rank tækifæri til
þess að kaupa hræið. Rétt fyr-
ir stríðslok, eða um 1944, var
hveitimalarinn orðinn að kvik-
myndakóngi. J. Arthur Rank átti
nú um 600 kvikmyndahús rak eig
dreifingarfyrirtæki og starfrækti
3 kvikmyndastúdíó.
Baráttan við Holywood gat
hafizt.
Kvikmyndaframleiðandinn Rank á frumsýningu fyrstu mynd-
arinnar um brezkan iðnað. Næstur honum stendur Harold Wilson
þáverandi formaður Board of Trade.
J. Arthur Rank
og einveldið hans