Morgunblaðið - 08.01.1970, Blaðsíða 17

MORGUNBLAiMÐ, FIMMTUDAGUR 8. JANÚAR 1070
17
- Hafþök
Framhald af bls. 15
aska hiafa valdið flóðbylgjum á
Japanseyjum í 5 til 6 þúsund
kílómetra fjarlægð. Að lokum
má geta. þess, að langvarandi
og t'íðar tilraiunir mieð atóm- og
vetnisspirengjur á heimskauta-
svæðinu gæ.tu haft svipaðar af-
leiðingar.
Hvað sem öðru líður um or-
sakir hafísára á fslandi, þá
bendiir ýmisleigt til þess, að það
sé norðlæga vindáttin yfir ís-
hafinu, sem veldur ísskriðinu
að íslandi, og skal nú vikið
að því atriði nánar, svo og
hverniig ríkjandi norðanátt or-
sakaði hafískomuna 1969.
Ef við lítum á hnattlíkan, sjá
um við, að heimsikaiutaíisinn get-
ur sótt suður á við á þrem
svæðum, þ.e. sitt hvorium megin
við Grænland og svo suður Ber
ingssund. Svæði það, sem við
höfum mestan áhuga fyriir, er
austan megin við Grænland eða
nánar tiltekið Svalbarðasund
(sundið milli Svalbarða og
Ausbur-Grænliand). Sé álykit-
að, að ísmagnið á heimskauta-
svæðinu sé nokkurn veginn
jafnmikið frá ári til áirs, þá
freistast maður til þess að
álykta sem svo: Streymi meira
ísm.agn suður frá heimskauta-
svæðinu á ein.u svæði en venju
legt er í meðalári, þá verður
minna ísmagn afgangs til út-
streymis á öðtrum svæðum, með
öðruim orðum heildarjafnvægið
helzt þóitit sveiflur verði í út-
stneymi ísmagnsins á einstökum
svæðum. Hafístungan teygist
suður Svalbarðasund og liggur
syðsti oddi hennar á haustin
að jafnaði á móts við Shanmon-
eyju út af Austur-Grænlandi
eða suður á 75. breiddargráðu.
Nokkur áraskipti eru að því,
hve ístunigan nær langt suður,
en síðastliðin ísaár hefur ís-
tungiam legið talsvert sunnar en
í meðalári
Síðaird hluta sumars losnar ís-
breiðan yfirleitt frá ströndum
Gænlands og má sjá Græn
land sem eyju á veðurtungla-
myndunum skýr't afmarkað frá
norðurskautsísnum. Þegar líða
tekur á haustið leggur fiirði í
Grænlandi og smám saman vex
isihellan út til hafs og samein-
ast ísbreiðunni við Norður-
Grænland. Þessi landís færist
svo suðuir eftir ströndum Græn
lands þar til flestir fiirðiir eru
fullir af ís, og nær landís þessi
misjafnlega langt á haf út. En
vikjiuim nú aftur að hafíistung-
unni, sem teygðist suður Sval-
barðasund. Hvaða áhrif getur
ístungan haft á hafís við fs-
land og hvemig? ístungan er
7/10 til 10/10 að magni til og
ófær öllum skipum. Gerð hafa
verið feort, er sýna meðalloft-
vægi á þessu svæði fyriir mán-
uðina nóvember fram í apiríl
eða jafnvel júní fyrir árin 1965,
1967, 1968 og 1969. Öll kortin
sýna greinilega, að ríkjandi
vindátt er norðlæg þarna allt
þetba tímabil. Það liggur því
beinast við að álykta, að vind-
urinin hafi hrakið ístunguna
suður á bóginn samtímis því, að
köld norðanáttin hefur kælt yf
irborð sjávarins suðurundan
meginísbreiðunni það mikið, að
yfirborðið hefur frosið og ný-
ís hefur myndazt og farið fyrir
meginísbreiðunni.
Allt, sem hreyfist á norður-
hvelinu verður fyrir áhrifum
svigtoraftar jarðarinnar (Coiri-
olisferaftarins), en hann verk-
ar t.il hægri á norðiurhvel'inu.
Hafísbreiða, sem hreyfist suð-
ur á bóginn, hefur því tilhneig-
ingu til að sveigja bil vest-
urs. ístungan, sem áður var
minnzt á, myndi því fá suðvest
læga stefnu á leið sinni suður,
ef ekki kæmi til, að Grænland
og Grænlandsísinn hindrar það.
Hún getur Því aðeins hreyfzt
suðuir, þegar norðlægiir vindar
hrekja hana áfram.
Rússinn Zubov hefur sett fram
einfalda formúlu, sem gefur
vegalengdina. er slík ísbreiða
myndi reka fyrjr vindi á mán-
uði. Formúlain er byggð á
margra ára athugunum og
reynslu og er þannig:
V=k x dp
þar sem V er ísrekið í kíló-
metrum á mánuði.
dp er loftþrýstingsfalland-
inn á kílómetra, fenginn frá
kortum yfir mánaðarmeðaltöl
loftþrýstingsins.
k er stuðull, sem hefur mis-
munandi gildi eftir árstíðum.
Hér hefur gildi stuðulsins ver
ið sett 13000.
Zubov ályktaði á þessa leið:
Þegar litið er á kort, er sýnir
mánaðarmeðaltöl loftþrýstings-
ins, þá blæs vindjurinn í sam-
ræmi við stefnu jafnþrýstilín-
anna. Vegna núningsmótstöðu
yfirborðs jarðar sveigir vind-
urinin til vinstri, en á móti verk
ar svigfcrafturinn, þ.e.a.s þess-
ir kraftar verka á móti hvor
öðrum. Stefnan á hafísrekinu
verður því noktourn veginn sú
sama og stefna jafnþrýstilín-
anna. Reynslan hefur sýnt, að
enn er tæplega völ á betri að-
ferð til þess að reikna ísrekið
og stefnu þess (sjá Physics of
Ice bls. 42 eftir Elton R. Pound
er. Útg. Pergamon Press 1965).
Af ofangreindu er því ljóst,
að norðanáttin yfir íshafinu
hlýtur að hrekjia hafílsibreiðunia
og nýmyndaða ísinn að Norður
landi. Á meðan niorðaustan átt-
inn ríkir á Grænlandssundi og
Grænlandshafi enu meiri líkur
til þess, að meginhluti hafíss-
ins muni þrengjast suður Græn
landssund en ekki lenda á
niarðuriströnd íslands heldur í
mesta lagi strjúkast meðfram
Vestfjörðum og ef til vill lenda
að nokkru á Hornströndum og
leita inn Húnaflóa. Sé ísbreið-
an aftuir á móti víðáttumikil, og
nái hún austur eða jafnvel aust
ur fyrir Jan Mayen, verður að
telja líkumar miklar á því, að
hafísinn muni reka að norður
og austurströnd fslands með
norðanátt. Líkurnar fyrir þessu
verða næstum því að fullvissu,
ef austanátt ríkir að staðaldri
á Grænlandshafi og hindrar þar
með framrás íssins suður Græn
lanidlsisund og Græralandshiaf
eins og gerðist árið 1968.
HAFÍSREKIÐ 1969
Nú skal athuga hafísrekið að
íslandi árið 1969. f ágúst 1968
var ístungan á Svalbarðasundi
um 500 feilómetnum sunnar en í
meðalári, og yfirborð hafsins
norður af fslandi sennilega kald
ara og seltusnauðara en ella
vegna hafíssins um varið. Við
útreikninga á ísrekinu sam-
kvæmt Zubovsformúlunmi hafa
varið notuð kort yfir mánaðar
meðaltöl krftþrýstingsins frá
því í nóvember 1968 og fram í
apríl 1969. í nóvember vair rek-
ið mjög hægfaira eða 30 til 40
fem á mánuði. Strax í desam-
ber jófesit hraðinn mikið eða í
um það hil 130 fem og í janúar
1969 varð hraðinn mestur eða
um 260 km. í febrúar minnkaði
'hraðinn aftur í 130 fem en þá
breyttist vindáttin aftur. Frá
Jan Mayen að Melrakkasléttu
iríkti rakin norðanátt, en á
Grímseyjarsundi var vindáttin
austlæig eða jafnvel suðaustlæg
(sjá meðaltalskortin). Við Horn
strandir og á Halami'ðum var
áttin aftur á móti austlæg eða
norðaustlæg. f apriíl gilti það
sama um vindáttina og hraðinn
var svipaðuir eða um 120 fem á
mánuði. Það er samt vindáttin,
sem er merkilegust þessa mán-
uði. Hún varð sem sé þess vald
andi, að hafísinn rak upp að
Norðausturlandi og austur og
suður með Austfjörðum. Hafnir
við Eyjafjörð og Skagafjarð
sluppu hins vegar næsitiuim því
alveg við hafísinn, og ísþorsk-
aflinn vairð sæmilegur á því
svæði, þajr eð ísinn hindraði
veiðarnar fnekar lítið. Aftur á
móti lagðist ísbreiðan að Hom
ströndum og inn Húnaflóa og
má telja að mjög gott samiræmi
sé með ísafarimu og jafnþrýsti-
límunum fyrir þessa mánuði.
Hitafarið á í sh a fssvæ ð i nu
vair talsvert undir meðallagi allt
tímabilið. f desember 1968 var
það meira en 10 stig undir með
allagi á Svalbarða. Þessi kaldj
llofltimassi færðist sivo smám sam
an suður og suðvestur á bóg-
inn. f janúar 1969 var hitastig-
ið 6 stigum eða meira undir með
allagi á Jan Mayen og meira
en 4 stigum undir meðallagi
á suðausturströnd Grænlands. í
febrúar er mesta frávikið enn
á Jan Mayensvæðinu, meira en
6 stig, og í marz skiptist þetta
kuldasvæði enn á sama máta og
fynr eins og sýnt er á kortun-
um yfir frávik hitafarsins frá
meðallofthitanum. Það má því
segja, að frávik hitastigsins sé
í sæmilegu samræmi við ísrek-
ið eins og vænta mátti. f apríl
er mesta frávik við Vestfirði
og á Svalbarða.
ísbrúnin lá 22. nóv. 1968 frá
J an Mayen suðvestur Græn-
landssund rétt suranan við Tob
inhöfða. Þann 12. des. hefur
brúnin nálgazt Vestfirði allmik
ið en teygist þaðan í norðaust-
ur og austur fyriir Jan May-
en. Það er því líklegt að komi
langvarandi norðanátt á þessu
svæði muni ísibreiðuna reka að
Norðurlandi, og 8. janúar 1969
hefur þetta einmitt gerzt. Aðal-
ísbreiðan eir ekki svo langt urad
an landi. í janúar rítóti hins veg
ar mjög mikil og sterk norð-
austanátt á ' þessu svæði (um
það bil helmingi sterkari vind-
ur en í öðrum mánuðum). Ut-
streymi hafíssins suðvestur
Grænliandssund náði hámarki í
jaraúar og varð 430 km enda
fjarlægðist ísbtrúnin Norður-
land og sorfin af stórviðrum og
sjógangi lá hún nú nokkurn
veginn í beinni línu frá Jan
Mayen suðvestur mitt Graan-
landssund þann 26. janúar 1969
eins og sýnt er á kortinu. Trú-
lega hefuir íshöggvagangurinn
verið tnifcill og ógnvekjandi
meðan þessu fór flram. Breyt-
iragin á hafísbrúninni í janúar
1969 er áhirifaríkt dæmi um
verkan vinda á ísrekið og haf-
ísbreiðuna og sanraar, að vind-
átt og vindhiriaði ráða mestu um
það, hvemig hafísbreiðan
hnekst um háfið.
Hér hefur verið sýnt, hvernig
,,staðvindar“, þ.e. vindátt og
hiriaði, sem eru mestu ráðandi
hvem mánuð, ráða reklhraða og
rekstefnu hafísbreiðunnar. Ein
staka lægðir valda oft mjög
sterkum vindum um takmarkað
an tíma og á takmörkuðu svæði.
Þetta orsakar auðviltað það, að
stórir og litlir ísjakar og spang
ir brotna frá sjáilfri ísbreiðunni.
fsrastimar ganga svo út og
suður jakaimir ireisast allavega
á rönd. fshirönglið berst miklu
hraðar með vindum og strauim-
um en aðalísbreiðan og berast
því fyrr að landi og eru oft
fyrirboðar þess, sem í vænd'um
er. Að magni til þetour þetta íis-
hrafll 1/10 til 3/10 af yfirborði
h'afsiinis. Við þetta bæitist oft ný
myndaður ís, sem er svo þunn-
uir, að öldugainguir brýtuir haran í
ísfroðuflesjuir, einnig þessi ís-
hroði berst hraðar með vindi,
Þetta magn er samt nægilegt tii
þess að torvelda eða hindra
jiaálnvel alveg siglinigar a,im.k. í
myrfcri.
HITASTIGIÐ UNDIR
ÍSBREIÐUNNI
Hvemig er svo hitastiginu far
ið í sjónum undir ísbreiðunni?
Það villl svo völ tiil, að 30. miarz
1969 var hægt að mæla hitastig
sjávarins undir hafísbreiðunni
niður á tæplega 1100 fleta dýpi.
f breiðunni voru stórar vakir
langt frá auðuim sjó. Öranur var
um 350 km raorður af Langa-
nesi (69 gr. 32 mín N, 15 gr.
25 mín W) og hin um 170 fem
norðvestuir af Bolungarvík (66
gr. 52 mín. N, 26 gr. 28 mín.
W) eða um það bil á miðju
Grænlandssundi. Eins og sjá má
af línuritum er hitastig sjávar-
ins í vökunum undir fnostmarki
allt niður á 670 feta dýpi á
Grænlandssundi, enda má gena
ráð fyrir að ísinn hrannist
þarna mikið og sé alflþýkkjur
þar sem hann þrengist suður
sundið og útstreymið er hvað
mest. f hiirani vökinni, sem vair
tæplega 300 km norðar og 400
fem austar, var rúmlega helrn-
ingi grynnra niður á „hlýjan
sjó“, eða 320 fet, en þar fór
hitastig sjávarins upp fyrir
flrostmark. Sem dæmi um út-
streymið suður Grænlandssund
má benda á flrétt í Morgunblað-
inu flrá 1. júlí 1969: „Bátamir
fairnir af Jónsmiðum vegna gíf-
urlegs íss á veiðisvæðinu. ís-
lenzkir bátair, sem verið hafa í
vor og sumar við línuveiðair á
Jónsmiðum við Grænland, eru
nú allir hættir þar. Orsökin er
sú að mjög mikill ís — meiri en
í fynna hirakti bátana burt.
Þrátt fyrir hagstæð veðurskil-
yrði, langtímum saman, hafa
bátarnir stöðugt verið að
hrökklast undan hafísnum, sem
lokað hefur veiðisvæðinu á
svipstundu, ef dregið hefur til
norðaustan áttar .... Vegna
hins mikla íss við austuirströnd
Grænlandis nú í vor varð
þátttaka í lí'nuveiðunum minni
en búizt hafði verið við“. (Let-
urbreytingar mínar).
RÍKJANDI VINDÁTT OG
HRAÐI RÁÐA MIKLU
Hér hefur aðallega verið rætt
um heimsk.auta.ís, pólarís, ogný
myndaðan ís, sem myndast þeg
air yfirborð úthafsins frýs vegna
mikilla frosta og í stiiiltum sjó.
Þá er eftir að hugleiða stutt-
lega Grænlaindsísinn. Hugsum
okkur, að ríkjandi vindátt sé
slík, að nýmyndaður landís við
austuinströnd Grænlands brotni
frá landi reki á haf út. Ef vind
ar ©riu óhagstæðir yfir íshaf-
inu er augljóst, að þessi ís-
fliesja mun berast skjótt suð-
ur á bóginn og jafnvel að fs-
landi. Sennilega er þetta svo
nefnduir miðsvetrarís, en mál-
tæfcið segiir: „Sj'aidiain er mieiraað
miiðsvetjrarís“. Gæiti þettia flornua
máltæki, sem trúlega er byggt
á aldagamialli neynslu, átt skýr
ingu í þessu ísreki frá Græn-
landsströnduim. Að magni til er
það líklega oft nokkuð lítið og
ekki til teljandi trafala eða
meins, að minnsta kosti ekki
framain af vetri.
Greinilegt virðist af því, sem
nú hefur verið sagt, að ríkj-
andi vindátt og vindhraði í
hverjum mánuði ráði miklu um
ísrekið og hafísfcomur hiragað.
Ekki á þetta hvað sízt við um
hafísinn árið 1969.
Hér áður fynr var ísland tal-
ið íshlíf Norðurálfu, en þrátt
fyirir það, eru íanefeaveður þau,
sem einkennt hafa útmánuði síð
ustu ára, flestum núlifaradi ís-
lendimgum óþekkt fyriirbæri.
Lokaorð: Það er ekki úr vegi
að athuga líkurnair fyrir hafís
hér við land á útmánuðum 1970
með hliðsjón af þeirri reynslu,
sem flera/gizt hefur með notkun
veðurtungla síðan í apríl 1967.
Líkurnar fyrir hafís (hafþök
um) eru frekar litlar. Hafís-
breiðain nær ekki eins langt í
austur frá Grænlandi og und-
anfarin ár. Það þarf því mjög
langvarandi og ólhagstæða vinda
til þess, að hafís verði meiri
hér en í mieðallári. Verði haifis
hér við land flram yfir meðal-
lag er hans helzt að vænta á
Halamiðum, við Vestfirði og
Húnaflóa.
Staða rítara
í fjármálaráðuneytinu er laus til umsóknar.
Mánaðarlaun verða ákveðin á bilinu 12.000.-
kr. til 14.700,- kr. eftir kunáttu og starfs-
reynslu umsækjanda.
Umsóknir um stöðu þessa verða að hafa
borizt til ráðuneytisins fyrir 1. febrúar 1970.
Fjármálaráðuneytið, 6. jan. 1970.