Morgunblaðið - 03.04.1975, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRÍL 1975
Nokkur orð um
níuna
hans
LudvikVan
Eftir
Þorstein Antonsson
£ ÞORSTEINN Antonsson, rithöfundui; hefur
sent Slagsíðunni þennan umhugsunarverða pistil í
tilefni af tveimur greinum á síðunni um samanburð
á poppi og sígildri tónlist annars vegar og um
vandamál tónlistargagnrýni hins vegar. Þorsteinn
Antonsson hefur verið í hópi afkastameiri yngri
rithöfunda að undanförnu, hefur sent frá sér
nokkrar bækur, og kom sú nýjasta, „Foreldra-
vandamálið — Drög aó skilgreiningu" út nú fyrir
jólin, en hafði áður verið lesin í útvarp.
0 Kæra slagsíða, ég gerói mér
til gamans um daginn að bera
saman sígilt tónverk og popp-
verk, punktaöi niöur saman-
burðinn. Ég er einn lesenda
þinna og hef fært mér í nyt
margan visdómsmola þinna um
popp. Ég hef séð af síðunni
undanfarið, að fyrir stjórnend-
um hennar vefst, hvort plötu-
umsagnir skuli vera meðal
efnis hennar eða hvernig þær
skuli vera, vandkvæði talin á að
lýsa upplifun tónlistar. Má ég
leggja fram punktana, sem
einskonar vitnisburð?
Beethoven hefur verið þung-
lyndur maöur, ærið eins og
Beckett, Green og Silvia Plath.
Eg hlusta á níundu hljómkviðu
hans og kenni þess, hvernig
hann vinnur úr lundarlagi sinu,
myndar sér smám saman, með
stærðfræðilegu kerfi tónverks-
ins, sjálfstæðan grundvöll, sem
verður honum sérstakt tilefni
tilfinningaupplifunar og inn-
blásturs. Líkast cr sem molni
úr honum óiundin og hann ger-
ist kátari eftir því sem á líður.
Fyrst er þetta dragandi kröm
og kvöl og ægisterkur vilji,
karlmannleg einbeitni, heift, í
öðrum kaflanum víxlast æríleg
geðlæti: sannfæringarlaus þýð-
leiki, kröpp alvara og aðhlæi,
sem gerir hvort tvéggja, þýð-
leikann og alvöruna, stuttara-
leg: sjálfsháð óg þó ber hin
listræna áferð allt saman uppi.
I þriðja kaflanum er hann orð-
inn bljúgur, þrek og sársauki
hafa fundið jafnvægi og listin
orðið uppbót fyrir vonleysi,
þessi kafli þykir mér viðfelldn-
astur. Sá fjórði og síðasti er svo
óður til gleðinnar. Og hvílík
gleði! Ógnarlegur fossaflaum-
ur. Harka og næmleiki eins og
sama hugar eru svo fjarskyld
að hvort um sig kveinkar sér
gagnvart hinu. Kætin, ærin og
upprifin, beljar fram eða sytrar
undan skelfilegum þrúganda,
sem þó á hástigi listformsins,
hinu ofurmannlega burðarþoli
þess, upphefst og úr verður hið
ur hafist úrvinnsla tilfinninga-
legra andstæðna og haldið fram
uns henni lýkur fyrir tilstuðlan
listrænnar samræmingar með
kyrri, mystiskri vitund í miðju
verki — andstæður óvissu og
óbilgjarns hugar hafa leystst
upp á þessum fleti og um stund
er skyggn vitund möguleg. Ur-
vinnslan er erfið, ítarleg og því
sannfærandi. Með öðrum
tveimur þáttum skilar sannfær-
ingin sér um mun hugtakalegra
plan af endurnýjuðum þrótti og
óræði vissu á heimalegri svið
hugans. Stefið í lokaþætti er
þrungið af hamingju — við er-
um af sólu, hjala raddirnar,
eins og þær hafi fundið sinn
guð. Og verkinu lýkur á þverr-
andi slætti, sem minnir á gamla
klukku og þar með tímann og
fleira óhjákvæmilegt; því lýkur
á raunsæi og sátt.
í verki Yes eru tveir fyrri
þættirnir þannig móthverfir
hinum tveimur síðari, verkið er
ein ferð fram og önnur til baka
milli tveggja vökustiga: hins
gagnrýna hversdagslega og
þess dvalakennda dulhugans.
Og flytur til baka úr undirvit-
und, líkt og áaminningu, endur-
nýjaðan þrótt, eins og jafnan er
á færi þess manns eða farar-
tækis (í táknrænum skilningi),
sem nær sambandi við sköp-
unarhæfni frumsjálfsins: í upp-
hafi þess er uppgjafartónn og
allt stefnir að samræmi, í seinni
hlutanum er hljómheildin

einstæða menningarsögulega
fyrirbæri, fjórði þáttur níundu
hljómkviðu Beethovens. Löngu
fyrir tima nútímabókmennta
var móðursýki orðin efniviður
listar: í þessum þætti. Að
hlusta á þá níundu er eins og að
sitja í spennitreyju eða liggja i
Promoþeusarhlekkjum.
Aður en ég setti þá níundu á
fóninn hlustaði ég á „Tales
from topographic oceans" með
Yes, og meðan ég hlustaði
reyndi ég að gera samanburð.
Verkin eru svipuð að lengd í
tima. I öóru er það einstaklings-
hyggjan, sem gildir. Hinu hóp-
vinnan. í niunni snýst allt sam-
starfið um að ná fram vilja og
viti eins manns. í „Tale's.. .“
hverfur einstaklingurinn fyrir
samlyndri tónaseríu hinnar
listrænu reglu af þjálni, svo að
likist mystiskri samvitund. í ní-
unni er efnið þunglyndi, sem
gerir tilurð verksins að nauð-
syn, verður ekki afborið með
öðrum hætti — en listaverk er
mest sannfærandi, ef manni
finnst að það hafi orðið að
verða til. I „Tales...“ er efnið
kvíði, — en upphafning
einstaklingsvitundar án vissu
um hvað við tekur leiðir ein-
mitt af sér það geðslagsein-
kenni, svo að efnió er, eins og í
níunni, í heimspekilegu sam-
ræmi viö verkið sem heild:
bæði verkin eru rík af vitugri,
vel kerfaðri tjáningu. í
„Tales. ..“ er því líkast sem
raddir söngvaranna finni sér
nýtt líf undir úthafsþungu
fargi en það liggur hið ytra,
þegar að er gáð, í samfélags-
veruleika. Hljómurinn gefur
þungann til kynna en styrkur-
inn er dreifður; ofbeldiskennt
offors meistarans gerir ráð
fyrir mennskum andstæðingi
en veröld Yes er ópersónuleg,
þar er víð engan að etja en
aðlögunin sjálf eina afkomu-
tækið. Og í níunni er mikil
ökonomik, unnið ítarlega úr
hverri kennd, í „Tales...“ eru
kennslin könnuð; hve langt þau
ná inn í annarleikann og síðan
látin hverfa með því að um-
hverfast í tónaandstæður, í stað
þeirra varpað fram nýjum
formmyndum, líkt og af
ofgnótt. Verkin eru þannig séð,
af félagslegum sjónarhóli, börn
síns tíma, Beethovens trúar-
legrar túlkunar á umheimi,
einstaklingshyggju og skorts á
efnahagslegum gæðum. Yes
ópersónulegs umhverfis og
óræðs síbreytileika og mið-
stéttarvelmegunar. Og hið
eldra er afsprengi trúar á
einstaklinginn, hið yngra öllu
fremur sjálfsmeðaumkunnar.
plötur með Yes
★ „frAsagnir
AFSTAÐARAKVÖRÐUÐUM
ÚTHÖFUM."
„Tales ...“ er skipt í fjóra
þætti eins og nían, munurinn
einkum sá, að tjáning hljóm-
kviðunnar gengur upp í form-
gervi verksins. Verk Yes er leit
að upphafningu, leitendum er,
að því er hlustandi kennir, ekkí
sjálfrátt um þessa leit heldur er
því líkast, sem afl máttugra
mennskri viðleitni hafi borið
þá vitund, sem verkið hermir
af, burt frá hinum mennska
uppruna hennar og hún síðan
berjist við að viðurkenna og
hljóta viðurkenningu sjálf
þeírra óræðu goða, sem á leið
hennar verða um framandlega
veröld. Verkið hefst á sköp-
unarsögu, sem flutt er með ein-
ræmislegum klagandi hrcim,
líkt og tíðasöngur, síðan er
hann leystur upp og mildaður
með tónum — líkt og trúaður
maður komist á dýpra vitundar-
stig, eftir að hafa endurtekið af
háttfastri uppgjöf sömu bæna-
þuluna, pater noster, om, eða
sesam opnist þú. Silfruð og þó
myrkvuð — líkt og tungllýst —
tónbreiða fellur yfir hinar upp-
gefnu raddir söngmanna og ber
þær inn í heim verksins. Eftir
að stef hefur einnig verið
sönglað með töfrafullum þokka
tekur það að starfa sjálft i verk-
inu og úrvinnslan er merkileg.,
Stefið ber fram geóslag, sem
hljómar eins og slitið út úr
huga manns, er má sín ekki, og
stéfið opnar því leið um hinn
merlandi, ópersónulega Seim
undirleiksins og gerir það með
samhljómum er bjóða i grun
þvi líkast sem tónþráð er búið
hafi í þessu stefi — vonarglætu
í vonleysi, svar i bæn — og
skyndilega breiðir hann úr sér
fyrir tilstilli þessara sam-
hljóma, sem hægt og varla
merkjanlega hafa verið að stilla
sér inn á hann og framhaldið er
þessi tónstrimill orðinn að vídd,
sem mann óraði ekki fyrir —
líkt og ræma, sem séð hefur
verið á röndina á en snýst hægt
uris sér á flötinn. Sátt fylgír ^
við þaó afl, sem upphaflega
sleit geðslagið úr mennskum
huga og verkið er tekið að end-
urfæðast í huga manns sjálfs.
Ugg, sem vakir í huga hlustand-
ans, bergmálar verkið jafn-
harðan, endurómar, sefar, uns
áheyrandinn er horfinn sér og
tekinn að vagga á bátskel úti á
því djúpi sem verkió segir
sögur af. Og verkið dregur til
sín orku með orðum söngtext-
anna, tilfinningahlöðnum, lítt
eða ekki tengdum ellegar í tor-
tryggilegu samhengi, svo að sú
viðbára gengur upp í annarlegu
hljómfallinu. Við upphafið hef-
framsækin, grófari, líkt og brot-
ist sé úr svefni yfir i vöku.
„Lausn“ fyrri þáttanna tveggja
þarf að samræma hinu íhald-
samara hugarfari dagvitundar-
innar og það gengur ekki um-
brotalaust.
í öllum seinni hlutanum er
óbilgjarn hrjúfleiki, fyrst lítils-
háttar ólga, síðan kvika, er
heimilar engan samhljóm, að-
eins sjálfstæða langtóna, sem
stundum rekast á og er liður á
siðasta þáttinn brvst þessi
ófriðsemd fram af algeru
offorsi, úr verður hávarði,
þegar blæbrigðaauðgi hljóð-
færanna þrýtur — og síðan
þögn, þá sem snöggvast tryllt-
ur hávaði og þögn: Eyð-
urnar báðum megin við bera
þennan endahnút uppi ásamt
því, sem á undan er geng-
ið og þvi sem á eftir fer,
óðnum til hinnar náttúrulegu
gleði, þó ekki listrænt heldur
sem persónulega tjáningu, og
sióan er vitundin, sem verkið
hermir af, komin úr djúpunum
með reynslu sína og til sjálfrar
sin aftur. Hér er lagt út af dýru
efni með árangri og listilega.
Og þó ekki listrænt sam-
kvæmt þeirri merkingu,
sem hefð er að leggja i orðið.
List fylgir njótanda hennar
Framhald á bls. 29
MIMMHNUI