Morgunblaðið - 10.12.1976, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. DESEMBER 1976
37
GUÐJÓNSSON skrifa um BÓKMENNTIR - JÓN ÁSGEIRSSON skrifar um TÓNLIST
Þögnin streymir
Myndskreyting eftir Gfsla Sigurðsson
Lampinn
Steinar J. Lúðvlksson
áhuga sem fræðimenn og rit-
höfundar hafa skammtað honum;
hafa annaðhvort grunnmúrað sig
1 árunum fyrir fyrra stríð með
„heimastjórn“ og „valtýsku" og
þvillku, stríðsárunum sjálfum,
ellegar stokkið yfir í kreppuárin
’30 til ’40, en að mestu hlaupið
yfir umrædd ár. Ef til vill hefur
lífið þá gengið meiri vanagang en
svo að nokkuð frá þeim tíma þyki
nú frásagnarvert. Allt um það eru
hillingar fjarskans að færast yfir
þennan tug. Steinar segir i for-
málanum að „þótt þessi ár verði
að teljast til samtímans, er það þó
þannig að mun erfiðara er að afla
heimilda um þá atburði er þá
gerðust heldur en atburði á seinni
áratugunum. Skráðar heimildir
eru af skornum skammti og þeim
fer fækkandi sem sjálfir hafa
upplifað atburðina.”
Svo hratt flýgur stund að þeir,
sem muna þessi ár, teljast nú
komnir til ára sinna, séu þeir ekki
hreint og beint komnir í tölu
öldunga. Var því ekki seinna
vænna að skrá sögu þessa.
------------------
leíkar
dag mátti heyra þennan mun á
tónasmíðatækni Chopin. Á
efnisskránni voru tvö af stærri
píanóverkum hans, fyrsta
ballaðan op. 23 og sjötta
Pólónesan op. 53. Á milli þeirra
var burgðið yfir í annað lands-
lag og flutt sönglög, skráð op.
74, sem undirritaður veit ekki
hvort eru rétt „ópusuð”. Hvað
sem þvi liður eru þetta falleg
og alþýðleg lög. Guðrún Tómas-
dóttir söng þau af innileika og
gaf þeim sérkennilegt og
látlaust yfirbragð. Þorsteinn
Þorgeir Þorgeirsson:
EINLEIKUR A GLANSMYND.
Iðunn 1976.
ÞAÐ er oft talað um sjórekið Hk í
þessari nýju skáldsögu Þorgeirs
Þorgeirssonar. Hún er lýsing eða
svipmyndasafn úr undirheimalífi
Reykjavíkur, ógnvænlegir atþurð-
ir sem öllum eru i fersku minni
eru kveikja hennar. I hugann
koma fréttir um morð og smygl og
aðra glæpi. Höfundurinn sem
kunnur er fyrir að tala tæpi-
tungulaust um hlutina dregur
ekkert undan. Það er frekar að
hann ýki þá, en þótt undarlegt
megi virðast fer veruleikinn fram
úr ýkjunum, ef svo mætti að orði
komast. Enn vitum við ekki allan
sannleikann um þau mál sem sag-
an snýst um. Ef til vill má lesa
sögu Þorgeirs sem vísbendingu
um þau eða eins konar skýringu á
þeim, en það gerir lesandinn upp
við sjálfan sig.
Sagan er byggð upp á samtöl-
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
um, endurtekningum og skýrsl-
um. Sé brotunum raðað saman á
að fást heil mynd þessa raðspils.
Fyrsta samtal, upphaf bókarinn-
ar, hefst svo:
— Þurfum við endilega að finn-
ast hér?
— Hvað er á móti þvi?
— Staðurinn er óhrjálegur.
— En þetta er þitt eigið
hugskot?
Valdimarsson skáld hefur
snúið ljóðunum á Islensku og
falla textarnir mjög vel að
lögunum. Jónas Ingimundarson
lék undir söng Guðrúnar og auk
þess fyrrnefnda Ballöðu og
Pólonesu. Jónas er góður
pianisti, en bæði er, að að-
stæður til flutnings hljóðfæra-
tónlistar í þessum sal eru ekki
góðar, sökum þess að hljómgun
salarins er við efri mörk þess
sem æskilegt er, og að hljóðfær-
ið er auk þess ekki gott (eftir
þvi sem undirrituðum hefur
verið tjáð er hljómbotn þess
sprunginn), og þvi ekki rétt-
mætt að fjalla um flutning hans
á þessum verkum, sem hann
flutti fyrir smekk undirritaðs
einum of hressilega.
— Að visu.
— Hefurðu annað að bjóða?
— Varla, Nema þá veruleikann
sjálfan.
— Ótrúlegt að hann sé neitt
betri.
— Hálfu óhrjálegri, trúég.
Já, veruleikinn er óhrjálegur að
baki slíkrar sögu. Og honum
verður sennilega ekki lýst á
annan hátt en höfundurinn hefur
kosið. Þá er vist best að skýra frá
því að bókin er ekki við hæfi
þeirra sem telja að bækur eigi að
vera líkt og sunnudagaskóli. Hún
er bæði „dónaleg" og „klámfeng-
in“ af slikum sjónarhól. Þorgeir
Þorgeirsson hefur gaman af að
mála djörfum litum, afhjúpa
glansmyndir i einleik sínum. Mér
virðist honum takast einna best
þegar hann lýsir t.d. lifinu á
hádegisbarnum eða kjallaranum
sem húsráðandinn kallar
menningarsetur sitt. Þetta er um-
hverfi sem mörgum er framandi,
en veruleiki þó, að minnsta kosti
veruleiki sögu. Aftur á móti er
ekki skortur á ljóðrænu andrúms-
lofti í sögu Þorgeirs. Honum
lætur lika vel að draga upp
einfaldar og hnitmiðaðar myndir
sem líkjast ljóði. Raunsæi sögunn-
ar er einatt rofið af „annarlegri
merkingu": „Einsog sjálf angistin
kæmi gangandi i skósiðum svört-
um kjól.“ Þögn streymir inn i
herbergi: „Þögnin streymir með
vaxandi hraða inni herbergið. Það
er einsog ekkert geti stöðvað hana
lengur." Söngurinn „kemur úr
sálardjúpunum til að yfirgnæfa
þögnina":
— Hvað er hann alltaf að
syngja?
— Verdi. Endalausan Verdi.
Hann er bestur til þess.
I Þriðju skýrslu er sagt frá
nauðgun með lögfræðilegu orða-
lagi. Seinasta endurtekning er
martröð ungs hernámsand-
stæðings og leiðir til ályktunar-
innar: „Amríkaninn nauðgar
okkur öllurn". I Lokasamtali er
talað um mublur „til að fylla allt
þetta tóm“. Við erum stödd í dýru
húsi sem er komið undir þak. Þá
verður samfylgdin ekki lengri, en
lesandinn getur farið að velta
fyrir sér ráðningu sögunnar.
Þorgeir Þorgeirsson.
Einleikur á glansmynd er stutt
skáldsaga. Hún minnir á æfingu
eða forleik einhvers sem á að vera
annað og meira. Styrkleiki henn-
ar eru skýrar myndir, stundum
likt og áfengar vegna listrænnar
kunnáttu höfundarins. En ég býst
við að fyrir mörgum muni vefjast
að fá þessar myndir til að tolla
saman. Einhver myndi kalla slíkt
veikleika skáldsögu. En þá erum
við komin að spuriiingu um hefð-
bundna sögu og sögu sem fer
nýjar brautir. Sá sem þetta ritar
getur vel fallist á að saga Þorgeirs
Þorgeirssonar sé fullgild skáld-
saga, að vísu saga sem krefst þess
af lesandanum að hann leggi
nokkuð af mörkum sjálfur.
Þorgeir Þorgeirsson hefur meö
skáldsögu sinni Yfirvaldinu
(1973) og frásagnasafninu
Kvunndagsfólki (1974) sannað að
hann kann vel að segja sögur með
hefðbundnu sniði. Einleikur á
glansmynd er nýstárlegra verk en
fyrrnefndar bækur, en ekki siður
eftirtektarvert.
Óskar Aðalsteinn:
VÖKULJÓÐ
fyrir alla.
Teikningar eftir Gfsla Sigurðs-
son.
Ægisútgáfan 1976.
KUNNUR skáldsagnahöfundur
sendir frá sér ljóðabók sem nefn-
ist Vökuljóð fyrir alla. I bókinni
eru fjórir ljóðaflokkar: Eyja-
vaka,Vitaljóð, Lampinn og Kjar-
valskviða.
Öskar Aðalsteinn hefur lengi
verið vitavörður. Þess vegna hóf
ég að lesa ljóðaflokkinn Vitaljóð
með eftirvæntingu. En ég skal
viðurkenna að ég varð fyrir von-
brigðum. Það eru að vísu athyglis-
verð erindi í Vitaljóðum:
Yfir mér leika
sem á þræði
hamrabjörgin
Kkt og allt sé fjallið
á ferð og flugi.
Utlegðin átti að vera akur: „1
aldarfjórðung hef ég reynt að
yrkja ljóð úr grjóti.” Skáldið
skortir frumleik. Það fer hefð-
bundnar slóðir. Jafnvel þótt ljóð-
formið sé frjálslegt er kliður hins
gamla áleitinn. Myndirnar úr vit-
anum koma okkur ekki á óvart.
Mannheimar skáldsins verða að
táknrænu líkingamáli með þjóð-
kvæðablæ:
Heyri ég f hamrinum
undrasöng —
og sé I jós af blysum
bláálfa.
Eitt er borið fyrir mér
um mjóa stigu
hátt f berginu.
Sá ég nú víðft.ljósin blá og rauð.
Upp um alla hámragarða
tindra Ijósin blfð.
Aftur á móti tekst Óskari Aðal-
steini i ljóðaflokknum Lampan-
um að bregða upp sannfærandi
mynd af þorpi bernsku sinnar,
þeim sem flúðu til borgarinnar og
gamla fólkinu sem varð eftir, en
kom einnig að lokum til borgar-
innar. En það kom með lampann
með sér. Það kom með minning-
una um þorpið, verðmæti sem
glatast ekki þrátt fyrir allt:
Lampinn.
Ljós hans í skammdeginu.
Ennþá sjáum við því bregða fyrir
í vitund okkar —
eins og einhverju sérstöku Ijósi.
Eins og þvf Ijósi
sem ekki er hægt að kaupa.
Stillt og rótt heimitisljós
f litlu timburhúsi
niðri við flæðarmálið.
Ljósið svo stillt og rótt
kyrrt og hljóðlátt
lifandi Ijós
hlýtt og milt.
Og stundum svo undur skært
— eins og aldrei gæti komið
neitt misjafnt fyrir okkur —
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Það er að vísu búið að yrkja
mikið um þennan lampa og þorp
bernskunnar. En í þessum ljóða-
flokki er eitthvað upprunalegt,
tónn sem snertir lesandann.
Raunsæ lýsing og óþvingað form
eiga best við Öskar Aðalstein. Um
það er ekki að villast. Sé Lampinn
borinn saman við hina ljóðaflokk-
ana í Vökuljóðum kemur þetta
skýrt í ljós.
Áður hefur verið
minnst á Vitaljóð. Eyjavaka og
Kjarvalskviða eru lika til vitnis
um þessa skoðun, einkum Eyja-
vaka. 1 Kjarvalskviðu eru kaflar
sem benda til þess að úr henni
hefði getað orðið meira kynni
skáldið æskilega takmörkun, það
að velja og hafna. Mikið hefur
verið ort um Kjarval og flest er
það slakur skáldskapur. Menn
setja sig í einhverjar óeðlilegar
stellingar gagnvart hinu stór-
brotna yrkisefni, verða hátíðlegir
Óskar Aðalsteinn
og oft uppskrúfaðir. Það er ef til
vill skiljanlegt. Þó eru í Kjarvals-
kviðu Óskars Aðalsteins drög að
skemmtilegri lýsingu Kjarvals og
bróður hans. En sú lýsing drukkn-
ar í málæði, stakar myndir næg.ja
ekki til að bera ljóðið uppi i heild.
Vökuljóð fyrir alla eru mynd-
skreytt af Gísla Sigurðssyni. Eins
og lesendum Morgunblaðsins og
Lesbókar er kunnugt hefur Gísli
margt vel gert. Hann nýtur sin
best þegar hann teiknar landslag
og hús. Hann er eann þeirra
myndlistarmanna sem getur sagt
mikið með fáeinum pennastrik-
um. Ég er ekki*viss um að mynd-
irnar í Vökuljóðum séu með bestu
sýnishornum þess sem Gísli hefur
gert. En Óskari Aðalsteini er
óneitanlega styrkur að samfylgd
hans.
Vorvlsa
Fögnuðöllu Iffi Ijær
lofti ilmi blandið.
Sólin skfn og grasið grær.
Guð er að vekja landið.
Augun bláu
Þegar við mér bylgjublá
brúnaljósin skfna.
snertir ung og ylrfk þrá
ástarkirtla mfna.
Ólundarkast
Bóndann klfndan mykju og mold
mæðir þrældómsokið,
þar til prestur huslar hold
og hendir skft á lokið.
Á frídegi kvenna
Karlar veita konum frí,
kærleiks grænnka runnar,
þegar skömmin æpir f
eyru samvizkunnar.
Hinn beiski
sannleikur
Það fær enginn endurheimt
yndi bernskudaga,
og eftir nokkur ár er gleymt
okkar Iff og saga.
Mælt við unga
blómarós
Þótt mfn freisti fegurð þfn, flý eg rauna-
mæddur,
af þvf eg var, elskan mfn,
allt of snemma fæddur.
Eg vitja þfn æska
Aftur sný eg göngu minni glaður,
greiðslu, þvott og rakstur niður legg.
Bráðum verð eg eins og ungur maður,
ekkert nema flókið hár og skegg.
Jón fylgir hefð hins rímaða
ljóðs, stuðull og rím eru honum
ekki fjötur, hann virðist enda
meta tizkutildrið litils.
Eikin skáldsins nndra há
á f Fróni rætur.
Atomkauðans ýlustrá
upp við stofinn grætur. (Þl/75)
Það var vissulega gaman að fá
þessar bækur í hendur, og margt
flytja þær lífvænlegt. Jón bóndi
getur því hræðslulaust dáið og
haldið uppá höfðá, takmarki sínu
hefir hann vissulega náð:
Lýk eg glaður Iffsins vöku
— Iftið strá á Braga teig—
ef eg veit um eina stöku
eftirmigsem reynist fleyg. (Þl/95)
Bækurnar eru snoturlega
unnar, eins og prentsmiðju
Björns Jónssonar var von og vísa.
Prófarkalestur góður, þó villur
hafi slæðzt með í báðár bækurnar.
Hefði viljað nota kommur, þanka-
strik og puntka á annan veg
stundum. Eg hefði viljað sjá í
Þingeysku lofti, hver teiknaði
kápuna. Með sparigleraugun á
nefinu þóttist ég greina nafnið
Bolli. Myndin af Jónj er svo lista-
góð að höfundar hefði átt að geta.
Eins vantar útgáfuár, slíkt flokka
ég alltaf undir trassaskap. 1 Meira
lofti er þessu öllu haldið til haga.
Hafið þökk fyrir ágætar bækur.
Er meira að heyra?
Sig. Haukur Guðjónsson.