Morgunblaðið - 19.06.1977, Blaðsíða 14

ftttfgtmiritofeft
Utgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarf ulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingasjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur, Reykjavfk.
Haraldur Sveinsson.
Matthfas Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, sími 10100.
Aðalstræti 6, sími 22480
Mikill minnihluti
mannkyns og þjóða býr
við lýðræði, þingræði og
undan trausti bandalags-
ins.
Þessi vandi Atlantshafs-
þegnréttindi í þeim skiln-
ingi þessara orða, sem vest-
rænar þjóðir leggja í þau.
Almenn þegnréttindi og
mannúðarstefna eiga í vök
að verjast í heiminum í
dag, þrátt fyrir þær fórnir,
sem færðar voru í heims-
styrjöldinni síðari — og
fyrr og síðar — í þágu þess-
ara grundvallarréttinda.
Atlantshafsbandalagið
var á sínum tíma stofnað til
verndar borgaralegu lýð-
ræði og borgaralegum
þegnréttindum: skoðana-
og tjáningarfrelsi, athafna-
og ferðafrelsi og rétti
hinna almennu þjóðfélags-
þegna til að velja sveitar-
félögum og þjóðfélögum
stjórnendur í almennum,
leynilegum kosningum,
þar sem allir hafa jafnan
rétt til framboðs og at-
kvæðis. En jafnvel þetta
varnarbandalag átti um
árabil við andlýðræðis-
legan vanda að etja, sem
veikti innviði þess. Þessi
vandi var bundinn við
valdatöku herforingja í
Grikklandi á sínum tíma og
einræðisstjófm í Portúgal.
Þá gróf aðild Bandaríkj-
anna að stríðmu í Víetnam
bandalagsins tilheyrir nú
liðinni tíð. Lýðræðið hefur
verið endurreist í Grikk-
landi og svipuð þróun er að
verða í Portúgal. Endur-
reisn lýðræðisskipulagsins
í þessum tveimur aðildar-
ríkjum Atlantshafsbanda-
lagsins er mikill siðferði-
legur styrkur fyrir það.
Ýmsar breytingar, sem
Carter, hinn nýi forseti
Bandaríkjanna, hefur kom-
ið fram í utanríkisstefnu
þeirra, hafa einnig styrkt
siðferðilegar stoðir banda-
lagsins.
Það hlýtur áfram að
verða meginhlutverk At-
lantshafsbandalagsins að
standa vörð um borgara-
legt lýðræði og almenn
þegnréttindi í heiminum.
Samátak aðildarríkja þess
hlýtur þó beinast í ríkara
mæli í þá átt að brúa bilið
milli fátækra og ríkra
þjóða; þeirra sem svelta óg
hinna sem líða af vel-
megunarsjúkdómum, sem
er_veigamikill þáttur þess
að tryggja framtíðarfrið
með jarðarbörnum. Og
gæta verður þess i samfylk-
ingu frjálsra þjóða heims,
að baráttan við einræði og
fámennisstjórnin og gegn
andmannúðarstefnu sósíal-
ismans byggist hvergi og
aldrei á samstarfi við her-
foringjaklíkur, sem þver-
brjóta hugsjónir og sið-
ferðisreglur lýðræðisins.
Hinn nýi svipur Atlants-
hafsbandalagsins hefur
eflt traust þess og tiltrú.
Jafnvel kommúnista-
flokkar í Evrópu, sem sýna
vilja sjálfstæði í stefnu-
mótun gagnvart Sovét-
ríkjunum, hafa lýst yfir
fylgi sínu við aðild viðkom-
andi ríkja að bandalaginu,
a.m.k. í orði. Gildir það um
þá kommúnistaflokka, sem
mestu almannafylgi fagna,
í ítalíu og Frakklandi; og
kommúnistaflokkur
Spánar hefur .tekið hlið-
stæða afstöðu. Eftir
Rómarför Ragnars Arn-
alds, formanns Alþýðu-
bandalagsins, á sl. ári,
skrifaði hann grein í Þjóð-
viljann, sem skilja mátti
sem stuðning við afstöðu
ítalskra kommúnista til At-
lantshafsbandalagsins.
Þessi breytti tónn var hins
vegar barinn niður af harð-
línukommunum, sem ráða
ferðinni í Alþýðubandalag-
inu; bann veg, aó þessí
flokksmynd verður áfram
taglhnýtingur kaldastríð-
stefnu sovézka kommún-
istaflokksins í afstöðu til
Atlantshafsbandalagsins.
Þrjú Norðurlandanna,
Danmörk, Noregur og ís-
land, eru aðilar að Atlants-
hafsbandalaginu. Þessi ríki
fylgdu áður svokallaðri
hlutleysisstefnu, sem talin
var tryggja öryggi þeirra,
þó til hernaðarátaka kæmi
í heiminum. Reynslan í síð-
ari heimsstyrjöldinni færði
þessum þjóðum heim sann-
inn um haldleysi hlut-
leysisstefnunnar. Dan-
mörk og Noregur voru her-
numin af Þjóðverjum og
ísland af Englendingum.
Þessi reynsla, sem var þó
Dönum og Norðmönnum
bitrari en okkur, sannaði
þeim gildi samstöðu lýð-
ræðisþjóða í varnar- og
öryggismálum, og stuðlaði
að aðild þeirra að varnar-
bandalagi vestrænna ríkja,
Atlantshafsbandalaginu.
Það bandalag hefur stuðlað
að valdajafnvægi í heimin-
um, sem tryggt hefur frið í
okkar heimshluta í þrjátíu
ár; og stöðvaði útþenslu
Sovétríkjanna, sem teygt
hafði áhrif sín um alla
austanverða álfuna, með
afleiðingum, sem innrásin í
Tékkóslóvakíu er talandi
dæmi um og sýnishorn af.
Þjóðir, sem búa við
borgaralegt lýðræði, al-
menn þegnréttindi og lífs-
kjör, sem taka langt fram
lífskjörum almennings í
ríkjum sósíalismans,
hættir til að gleyma því, að
þær fylla til þess að gera
lítinn minnihluta hinna
heppnu í veröldinni.
Stærstur hluti mannkyns
býr við stjórnarhætti, sem
eru andstæðir lýðræði. Og
sá hluti mannkyns, sem
býr í vanþróuðum ríkjum
og við hreinan skort er og
stærri en hinn, sem hefur
til hnífs og skeiðar. Það er
tvíþætt skylda þeirra, sem
búa við réttindi og öryggi
borgaralegs þjóðfélags, að
standa trúan vörð um al-
menn þegnréttindi, heima
fyrir og hvar sem er í heim-
inum, sem og að hjálpa
vanþróuðum þjóðum til
sjálfshjálpar og bjargálna.
Atlantshafsbandalagið og
aðild okkar að Sameinuðu
þjóðunum er vettvangur
til að leggja íslenzkt lóð á
þá vogarskál. Í.því efni er
gott að eiga samleið með
bræðraþjóðum okkar, Dön-
um og Norðmönnum, sem
eru í fylkingarbrjósti í bar-
áttu fyrir mannúð, menn-
ingu, friði og farsæld, bæði
þegna sinna og mannkyns
alls.
Tvíþætt skylda
lýðræðisþjóða heims
Rey kj av í kurbr éf
Laugardagur 18. júní
Vaknar til lífs af
vetrardvala
Löngu áöur en krislin kenning
hélt innreið sína í hugarheim
norrænna manna héldu þeir
hátiðleg jól í svartasta skamm-
degi ársins. Þeir fögnuðu hækk-
andi sól, vaxandi birtu og leng-
ingu dags, sem loksins næði því
marki að verða að nóttlausri vor-
aldarveröld.
Sumardagurinn fyrsti hefur og
sérstæðan sess i hjörtum Islend-
inga. Þetta er ofur eðlilegt. Hann
er boðberi þess undurs, sem er
árvisst í náttúrunnar ríki, er
gróandinn vaknar til nýs lífs af
vetrardvala; þessa eilífa krafta-
verks, sem gerir land okkar byggi-
legt, þrátt fyrir hnattstöðu á
mörkum hins byggilega heims.
Þetta undur, þetta kraftaverk,
hefur verið og er að gerast um-
hverfis okkur þessa vor- og
sumardaga, sem okkur eru enn
einu sinni gefnir, þó sum okkar
horfi það blindum, skilningsvana
augum. Oft var þörf en nú er
nauösyn að okkur lærist að skilja
og virða þá lífkeöju láðs og lagar,
sem við erum hluti af, eins og
annað í sköpunarverkinu. Þá líf-
keðju má hvorki rjúfa né raska,
án þess að það hefni sín á okkur
og niöjum okkar. Afrakstursgetu
fiskstofna og gróðurmoldar má
ekki ofbjóða, heldur nýta af
hyggiridum. Við þurfum að gera
hvort tveggja, að lifa í sátt við
umhverfi okkar og nýta auðlindir
þess hyggilega, til að tryggja efna-
hagslegt sjálfstæði þjóöarinnar og
samlrærileg lífskjör hennar við
aörar velmegunarþjóðir.
Lengstur dagur -
þjóðhátíðardagur
Þegar dagur er lengstur, birta
mest og sól hæst á lofti höldum
við þjóðhátíð. 17. júni 1977 voru
33 ár liðin frá stofnun lýðveldis á
Islandi — eða endurreisn hins
forna þjóðveldis.
I framhaldi af þingsályktun um
niðurfellingu dansk-íslenzka sam-
bandslagasamningsins var upp-
sögn hans og stjórnarskrá fyrir
lýðveldiö tsland lagt undir
þjóðaratkvæði 20.—23. maí 1944.
Með samgandsslitum greiddu
77.122 kjósendur atkvæði eða
97.35% þeirra, er atkvæöi
greiddu, en gegn þeim aðeins 377
eða 0.52%. Lýðveldisstjórnar-
skráin var samþykkt með 69.435
atkvæðum, eða 95.04% atkvæða,
en mótatkvæði voru 1051, eða
1.44%. Aldrei hvorki fyrr né síðar
í þjóðarsögunni, hafa íslendingar
sýnt aöra eins samstöðu og sam-
átak. Þessi samhugur væri betur
virkjaður oftar, ekki sízt við úr-
lausn aðsteðjandi vandamála
þjóðarinnar i dag. Það er ekki
síður erfitt að varðveita fullveldi
eóa efnahagslegt sjálfstæði
þjóðarinnar en afla þess.
Stofnun hins íslenzka lýðveldis
var formlega lýst yfir á þingfundi
aö Lögbergi við Öxará 17. júni
1944. Þar á Þingvöllum var og
fyrsti forseti þess kjörinn: Sveinn
Björnsson, sem verið hafði ríkis-
stjóri frá því að heimsstyrjöldin
síðari rauf tengsl Danmerkur
(sem hernumin var af Þjóöverj-
um) og íslands (sem íiernumið
var af Englendingum), þrátt fyrir
yfirlýsl hlutleysi beggja land-
ánna. Noregur var einnig
hernuminn af Þjóðverjum, þrátt
fyrir yfirlýst hlutleysi. Siðan hef-
ur hlutleysiskenningin átt for-
mælendur fáa meðal þessara
þriggja norrænu þjóða, sem allar
eiga aðild að Atlantshafsbanda-
laginu.
Nýsköpunarstjórn
Rétt þykir, bæði til fróðleiks og
upprifjunar, að drepa á örfáa at-
burði Iýðveldisársins 1944, aðra
en þjóðaratkvæði um sambands-
slit og stofnun lýðveldis, þó að
þeir haldi að sjálfsögðu þessu ár-
tali hæst á lofti.
Fyrst skal nefna að Ólafur
Thors, þá formaður Sjálfstæðis-
flokksins, myndar nýtt ráðuneyti,
nýsköpunarstjórnina, sem var
samstjórn þriggja flokka: Sjálf-
stæðisflokksins, Alþýðuflokksins
og Sósíalistaflokksins. Ólafur
Thors (S) var forsætis- og utan-
ríkisráðherra, Pétur Magnússon
(S) fjármála- og viðskiptaráð-
herra, Finnur Jónsson (A) dóms-
og félagsmálaráðherra, Emil
Jónsson (A) samgönguráðherra,
Brynjólfur Bjarnason (Só)
menntamálaráðherra og Áki
Jakobsson (Só) atvinnumálaráð-
herra.
Málefnasamningur stjórnarinn-
ar spannaði fyrst og fremst stór-
fellda nýskipan atvinnulífs í land-
inu með kaupum og smíði nýrra
framleiðslutækja fyrir sjávarút-
veg, iðnað og landbúnað; og stór-
bætt kerfi almannatrygginga, til
samræmis við það, sem þá þekkt-
ist bezt í veröldinni á þeim vett-
vangi.
Skin og skúrir
lýðveldisárs
Af menningaratburðum ársins
má nefna: Ný skáldsaga, „Hið
ljósa man“, eftir Halldór Kiljan
Laxness, kom út. Var það annað
verk sagnabálks, sem hefir að
uppistöðu persónur og viðburði
úr sögu landsins á ofanverðri 17.
og öndverðri 18. öld. Fyrsta verk
sagnabálksins, Islandsklukkan,
kom út árið áður. — „Kvæði",
ljóðabók eftir Snorra Hjartarson,
vakti verðskuldaöa athygli.
„Fjallið og draumurinn", skáld-
saga eftir Ólaf Jóhann Sigurðs-
son, hlaut lofsamlega dóma. Tón-
verkið „Friður á jörðu", óratória
eða söngdrápa eftir Björgvin
Guðmundsson kom þá fyrir
almenningssjónir i útgáfu
Norðra. Leiftur hf. gaf út ritsafn
Einars H. Kvarans i sex bindum.
Tónlistarfélagiö og Leikfélag
Reykjavíkur sýndu Pétur Gaut
Ibsens, sem norska leikkonan
Gerd Grieg leikstýrði.
En þetta ár átti sinar skugga-
hliðar eins og öll önnur. Fimm
fiskibátar fórust í ofsaveðri.
Áhöfnum tveggja var bjargað en
15 sjómenn fórust. Hótel ísland,
stærsta timburhús Reykjavíkur,
brann; einn maður fórst en fjöru-
tiu og átta björguðust. Togarinn
Max Pemberton týndist og með
honum fórust 29 menn. Goðafoss
varð fyrir kafbátsárás á Faxaflóa,
á heimleið frá Ameríku, og sökk á
fáum mínútum. 17 skipverjar og 2
farþegar komust af. TIu farþegar
og þrettán skipverjar fórust.
Þannig hafði þetta stóra sigurár
íslenzku þjóðarinnar einnig sínar
sáru stundir. En þær eru ekki
síður hluti af þjóðarsögunni,
þeirrar fortiðar, er felur í sér
þekkinguna og reynsluna, sem er
nesti okkar inn i framtíðina.
Fullveldi og
heimastjórn í
skugga erfiðleika
Stofnun lýðveldis árið 1944 átti
sér forsögu, sem hæst bar 1918, er
íslendingar fögnuðu fullveldi og
heimastjórn, hinni fyrstu i sögu
sinni, þótt konungssamband
héldist við Danmröku enn um
sinn. Síðan fyrsta heimastjórnin
hélt um stjórnartauma höfum við
íslendingar haft margar ríkis-
stjórnir — og talað illa um þær
flestar! En straðreynd er öngvu
að síður að frá fyrstu heimastjórn
okkar og fram til dagsins í dag
hefur islenzkt þjóðfélag gjör-
breytzt; frá fátækt og frum-
býlingshætti, þar sem þjóðin lifði
i óvigðri sambúð við skortinn og
óvissuna, til velmegúnarþjöð-
félags, þar sem félagslegt réttlæti
og afkomuöryggi ráða ferð, þrátt
fyrir allt, sem enn má betur fara.
Fullveldisárið 1918 var rikt af
,,ögun“ af hálfu umhverfisins. Þá
kom „frostaveturinn mikli',
þegar hafís rak að landi um Vest-
fjörðu, Norðurland allt og Aust-
fjörðu, allt til Gerpis. Hafisþök
voru fyrir landi vikum saman.
Hörkufrost um land allt, 30 til 35
gráður. Jafnvel Faxaflói var svo
isilagður að einungis blámaði í
auðan sjó fyrir Seltjarnarnesi, þá
er horft var á haf út frá Skóla-
vörðunni i Reykjavík. — Þetta ár
gaus Katla eftir 58 ára þögn, og
jökullinn hljóp með eldgangi
miklum, vatnsflóði og jöklaburði
fram yfir Mýrdalssand til sjávar.
Manntjón varð ekki í þessu gosi,
en bústofn féll, bæir eyddust og
grænar lendur urðu að gróður-
leysu. — Spánska veikin lagði
undir sig höfuðborg landsins. Þó
Reykjavík væri lítil þá, miðað við
núverandi stærð, dóú 260 manns á
fáunt vikum úr þessari veiki. Það
var mikiö mannfall í svo litlu
borgarsamsélagi — og sorgin
var gestur nær í hverri fjöl-
skyldu.