Morgunblaðið - 24.11.1978, Blaðsíða 22

54
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1978
Ráðstef na BHM um líf sk jörin á íslandi:
Gylfi Þ. Gíslason prófessor:
Hvað eru lífskjör?
Entíin almenn skiltíreinint; er til
á hutitakinu lífskjur. Orðið er ekki
einu sinni að finna í Orðabók
Mennintíarsjóðs. Samt sem áður er
lítill vafi á því, að menn eru
yfirleitt í stórum dráttum sam-
mála um, hvað þeir eif;i við, þegar
þeir tala um lífskjör. Átt er við
skilyrði til þess að fullnætga
þörfum með veraldlegum t;æðum,
hvers konar vörum og þjónustu.
Jafnframt er öllum ljóst, að góð
lífskjör jafnt;ilda ekki hamintýu,
velferð eöa farsæld. Fátækur
maður t;etur verið hamintyusam-
ur. Farsæld þarf ekki að sigla í
kjölfar auðlet;ðar.
Eins ot; öll önnur vísindi fjallar
hat;fræðin um staðreyndir, sem
unnt er að mæla, í leit að tilt;átum
eða staðhæfint;um um tengsl
orsakar oj; afleiðint;ar, sem hægt
sé að bera saman við raunveruleik-
ann, sanna eða afsanna. Þess'
vej;na fjallar haj;fræðin ekki um
hamintyuna. Hún verður aldrei
mæld á neinn mælikvarða, en ef
við með lífskjörum eit;um við,
hversu mikið við fáum að borða,
hvernÍK við klæðumst, hvernit; við
búum, hvernit; bifreið við eÍRUm og
hvert við förum í sumarleyfi, þá er
hér um að ræða staðreyndir, sem
hægt er að mæla.
Þjóöhagsreikningar
Til þess að fá hugmynd um
lífskjör þjóðar og breytingar á
þeim frá einum tíma til annars,
eru samdir þjóðhagsreikninKar.
Eg efast um, að almenningur geri
sér ljóst, hversu skammt er síðan
tekið var að semja þjóðhagsreikn-
inga hér á landi. Hagdeild Fram-
kvæmdabankans, en honum var
komið á fót 1953, lagði grundvöll
að upplýsingasöfnun, sem síðar
varð mikilvæg í þessu sambandi,
og hið sama má segja um hagdeild
Landsbankans, sem komið var á
fót um svipað leyti. Birti Hagdeild
f’ramkvæmdabankans niðurstöður
þjóðhagsreikningagerðarinnar
1962. Það ár var
Efnahagsstofnuninni komið á fót
undir stjórn Jónasar H. Haralz, og
það var fyrst með tilkomu hennar,
að farið var að beita þjóðhags-
reikningum við gerð efnahags-
áætlana og mótun stefnu í efna-
hagsmálum. Þessu starfi er nú
haldið áfram af þeirri stofnun,
sem varð arftaki
Efnahagsstofnunarinnar,
Þjóðhagsstofnun, sem Jón Sig-
urðsson stjórnar.
Er hagvöxtur
skaölegur?
Á undanförnum áratugum hafa
stjórnvöld hér á landi eins og
annars staðar haft það markmið
að bæta lífskjör. í því sambandi
hefur athyglin að sjálfsögðu beinzt
að aukningu þjóðarframleiðslunn-
ar. Hún er nefnd hagvöxtur. Það
hugtak hefur sett mikinn svip á
alla umræðu um efnahagsmál,
síðan heimsstyrjöldinni síðari
lauk. Ríkisstjórnir hér á landi og í
nálægum löndum hafa yfirleitt
viljað keppa að hagvexti, sem
mestum hagvexti, auðvitað af því,
að þær hafa talið víst, að almenn-
ingur vildi bæta lífskjör sín, en
eina örugga leiðin til þess væri
hagvöxtur. Á síðari árum hafa
hins vegar heyrst raddir um, að
hagvöxtur eigi ekki að vera
Gylfi b. Gislason
Lífekjör á felandi í
víðtækum skUníngi
meginmarkmið í efnahagsmálum;
hann sé jafnvel skaðlegur. I
kjölfar hans sigli rangt mat á
verðmætum, hann geti valdið
ójöfnuði í tekjuskiptingu og skað-
að umhverfi með óbætanlegum
hætti.
Það eru einkum náttúru-
verndarmenn, sem reynzt hafa
andstæðingar hagvaxtar og bent á,
að auðlindir jarðarinnar séu tak-
markaðar. Sívaxandi fólksfjöldi og
-sívaxandi framleiðsla hljóti fyrr
eða síðar að gereyða þessum
auðlindum. Þá hljóti sultur að bíða
mannkyns.
Síðar á dögum iðnbyltingarinn-
ar hefur ávallt kveðið meira eða
minna að slíkum spádómum, og
eru þeir fyrst og fremst grund-
vallaðir á spádómum um fjölgun
mannkýnsins. Grundvallarskoðun
náttúruverndarmanna er sú, að
ýmsar auðlindir verði ekki endur-
nýjaðar. Hagfræðingar hafa hins
vegar sýnt fram á, að tæknifram-
farir hafi ávallt leitt í ljós
möguleika á því að hagnýta ný
framleiðsluskilyrði. þegar
auðlind þrýtur, og engin ástæða
er til þess að óttast, að svo muni
ekki verða áfram. Þá er því haldið
fram, að í hagkerfi, sem sumpart
stjórnast af markaðsöflum og
sumpart af opinberum afskiptum,
sé tilhneiging til þess að ofnýta
náttúruauðlindir. Fyrir þjónustu
sumra náttúruauðlinda er greitt
verð. Það hækkar væntanlega við
aukna notkun. Slík verðhækkun
hlýtur að vernda auðlindirnar.
Það er hlutverk verðmyndunar að
koma í veg fyrir sóun. Hagnýting
auðlinda, sem eru sameign, eru
miklu stærra vandamál. Slíkar
auðlindir geta verið og eru sumar
hverjar í alvarlegri hættu. ein-
mitt vcgna þess, að á þjónustu
þeirra er ekki verð. svo sem á sér
stað um fiskimiðin hér við land
og afréttina á landinu. Hér er
hins vegar ekkert náttúrulögmál á
ferðinni. Hér hefur maðurinn
aðeins sjálfan sig að sakast við.
Ilann fylgir rangri stefnu í
efnahagsmálum. meðan hann
lætur nota náttúruauðlindir. sem
eru sameign. fyrir ekki neitt. Þá
stuðlar hann að sóun þeirra.
Grundvallarmisskilningur and-
stæðinga hagvaxtar er fólginn í
því, að þeir ásaka hagvöxtinn í
sjálfum sér fyrir það, að hann
getur tekið ranga stefnu. Skaðleg-
ir fylgifiskar hagvaxtar á undan-
förnum áratugum eru afleiðingar
rangrar stefnu í efnahagsmálum.
Verðmyndun markaðskerfis hefur
ekki verið látin hafa sín áhrif. Það
er rétt, að mengun hefur vaxið
meir á síðustu þrjátíu árum en
fólksfjöldi og þjóðarframleiðsla.
Hagvöxtur á eflaust sinn þátt í
þessu, en frumorsakirnar eru
tæknibreytingar við framleiðslu.
Það, sem hefði þurft að gera og
gera þarf, er að heita vcrðmyndun
til þess að hafa hemil á þessum
tæknibreytingum.
Hvað sýna
Þjóðhagsreikningar
Eg er því í hópi þeirra, sem telja
áframhaldandi hagvöxt nauðsyn-
Skaðlegir
fylgifiskar
hagvaxtar á
undanförnum
áratugum eru
afleiðingar
rangrar
stefnu í efna-
hagsmálum
legan og æskilegan, en í þeim hópi
eru líklega flestir hagfræðingar.
Með því er hins vegar auðvitað
engan veginn sagt, að ég telji, að
sem mestur hagvöxtur eigi að vera
mikilvægasta — hvað þá eina —
markmið ráðstafana í efnahags-
málum. Ég er þeirrar skoðunar, að
auðvitað séu góð lífskjör æskileg,
og þá um leið batnandi lífskjör. En
eigum við að láta sitja við þann
skilning á hugtakinu lífskjör, sem
ég lýsti að framan, eða eigum við
að leggja víðtækari skilning í
hugtakið?
Ég gat þess áðan, að þjóðar-
framleiðslan og breytingar á henni
er mæld í þjóðhagsreikningum.
Varla getur heitið, að til hafi verið
þjóðhagsreikningar í því formi,
sem þeir nú tíðkast, fyrir stríð.
Þegar tekið var að semja slíka
reikninga, gat ekki hjá því farið,
að þeir væru látnir taka til þeirrar
stærðar einnar, sem mæla mátti
með nokkuð ótvíræðum hætti,
matvælaframleiðslu, húsbygginga,
tekna launamanna, fjármuna-
myndunar, breytinga á viðskipta-
kjörum o.s.frv. Hins vegar er
sérfræðingum í gerð þjóðhags-
reikninga og hagfræðingum yfir-
leitt ljóst, að þjóðhagsreikning-
arnir sýna aðeins tilteknar stærðir
í hagkerfinu, að sjálfsögðu mjög
mikilvægar stærðir, en þó ekki
allar stærðir, sem máli geta skipt
út úr ýmsum sjónarmiðum. Þær
öru þjóðfélagsbreytingar, sem átt
hafa sér stað á síðari árum, hafa í
vaxandi mæli vakið athygli á því
vandamáli, sem hér hefur verið og
er um að ræða.
Um þetta má taka einfalt dæmi.
Gerum ráð fyrir, að vinnutekjur
manns aukist verulega. Við segj-
um, að lífskjör hans batni. Hann
kann þá að taka þá ákvörðun, að
fækka vinnustundum sínum, en
fjölga tómstundum. Með því móti
finnst honum hann geta notið
lífsins betur. Lífskjör hans höfðu
batnað. Þjóðarframleiðslan hafði
aukizt. Nú minnkar þjóðarfram-
leiðslan. eins og hún er talin í
þjóðhagsreikningum. Maðurinn
telur hins vegar það. sem hann
gæti kallað velferð sína eða
farsæld, hafa aukizt. Sú vinna
húsmæðra á heimilum, sem er ekki
greitt fyrir, er ekki talin í
þjóðhagsreikningum. Og mála-
vextir geta verið flóknari en þetta.
Fé, sem varið er til þess að halda
lofti og vatni hreinu, er talið til
þjóðarframleiðslu. Þegar loft eða
vatn spillist eða mengast vegna
úrgangsefna, er það ekki talið rýra
þjóðarframleiðsluna. Framleiðni
getur vaxið í stórfyrirtækjum í
þéttbýli. Það eykur þjóðarfram-
leiðsluna. En margs konar óhag-
ræði getur fylgt því fyrir starfs-
fólk stórfyrirtækjanna að búa í
í
I