Morgunblaðið - 28.02.1982, Blaðsíða 26
MOBjGUNBLAMO, SUNNUDAGUR 28. FEBRÚAR 1982
Bókmenntí r á tímuni
Rauðra penna
réttrúuð rómversk-kaþólska alstaðar að
úr skrambanum. Ég lifði ekki bara eitt í
einu, heidur alt í senn. Náttúrlega þekti
ég einnig bændalíf frá bernsku; kunni
það á fíngrunum. Við áttum heima 20
kílómetra frá miðbæ Reykjavíkur en ég
fékk aldrei dugandi sveitamenníngu né
búskörúngshyggju í skrokkinn þó ég ætti
síðar létt með að uppmála sveitalíf. Þeg-
ar ég var að stúdéra undir Sjálfstætt
fólk, fór ég samt víða um land, bæði um
afdali og annes, fjöll og firnindi, austan
lands og vestan og norðan — til að sann-
prófa það sem ég þóttist vita en var ekki
öruggur um. Afturámóti stofutragedía,
einsog þetta Straumrof, — það var leift-
. ur sem sló niður á pappírinn undir nef-
inu á mér meðan ég var að hugsa um
eitthvað annað. Kanski er það „dutlúng-
ur“.
Örn: Hvað segirðu? Mér finnst
Straumrof alveg meistaralegt verk, —
hvernig þú tekur á þessu!
Halldór: Maður verður náttúrlega að
gæta þess að alt standi rétt af sér. Ann-
ars gerði ég aldrei neitt með þetta leik-
rit; ég var ekki einusinni við þegar það
var frumsýnt. Ég sá það ekki fyren hún
Brynja setti það upp fyrir fáeinum árum
í leikhússtjóratíð Vigdísar Finnboga-
dóttur. Var laungu búinn að gleyma því.
Náttúrlega er eitthvað bæði úr Strind-
berg og Ibsen í því; enda, einsog ég sagði,
hafði ég á únglíngsárum lesið samanlögð
leikritasöfn þeirra beggja.
Örn: Mig langaði aðeins að víkja að
greinum þínum að lokum. Ég hef nú að-
eins lesið það sem hefur verið endur-
prentað í greinasöfnum þínum.
Halldór: Hef ég ekki útbúið fleiri
greinasöfn en skáldsögur?
Örn: Það held ég nú ekki. En þú hefur
skrifað óhemju mikið af greinum, og það
hefur ekki allt verið endurprentað í bók-
um. Ég fór í skrá Landsbókasafnsins um
efni í blöðum og tímaritum. Þar eru
skráðir á þig 300 titlar. Það er fáránlegt
að ekki skuli vera til prentuð skrá yfir öll
rit merkustu höfunda okkar á Lands-
bókasafninu, hvar þau hafi birst og
hvenær; en til er nákvæm ritskrá
annarshvers viðvanings, sem hefur
stungið niður penna.
Halldór: Mér er sagt að þeir hafi tak-
markaðan vinnukraft á söfnunum hérna.
Það verður heldur ekki auðvelt verk að
finna alt sem ég hef látið frá mér fara í
ritgerðaformi utanlands og innan. Aft-
urámóti er auðveldara að gera skrár yfir
greinar velvakenda sem krota kanski
þrjá-fjóra „velvakanda" á ævinni. Ég
vona að sumum skárri greinum mínum
hafi þó verið haldið til haga.
Örn: Þetta eru ákaflega fjölbreytilegar
greinar. Það má víst taka undir það sem
þú segir um þær, að greinar þínar séu
almennt menningarstarf og hjálpsemi
við dagblöðin í því að vinna gegn lákúru,
hjátrú og ósiðum.
Halldór: Reyndar skrifaði ég líka
mýgrút neðanmálsgreina í Politiken og
mörg útlend blöð — sum árin meira að
magni kanski en það sem ég skrifaði af
slíku hér heima.
Örn: Þú byrjaðir í Politiken, var það
ekki?
Halldór: Ég skrifaði snemma óreglu-
lega í marklítil blöð útum hvippinn og
hvappinn í Evrópu og Ameríku, og hygg
að fáu af því hafi verið haldið til haga.
Og short stories í Berlíng þegar ég var 17
ára. Ég fór ekki að skrifa sem dálkahöf-
undur „columnist", fyren seint. En út-
lendingar voru einkennilega ákafir í að
fá þesskonar ritgerðir af mér, svokallað-
ar króníkur og neðanmálsgreinar, sem
reyndar eru keppikefli hvers rithðfundar
að vera beðinn um að skrifa. Islendíngar
þekkja ekki hvað í því hugtaki felst.
Sumir þessir „dálkar" mínir hafa verið
þýddir á íslensku; aðrir ekki. Til dæmis
rakst ég nýlega á grein, hún kom uppí
hendur mér á ótrúlegum stað og ég var
laungu búinn að gleyma henni. Hún var
um Gísla Súrssonar sögu. Þarna er ein af
þeim króníkum mínum sem aldrei hafa
verið þýddar á íslensku; og einginn ís-
lendíngur hefur lesið; svo ég tók hana
uppí ritgerðasafn mitt Heygarðshornið,
sem var prentað á dögunum, svo hún
væri ekki týnd íslendíngum um aldur og
ævi. Hún er um efni sem núna er dálítið
aðkallandi, því það er nýbúið að taka hér
kvikmynd þessarar sögu af mikilli hind.
Orsökin til þess að ég skrifaði þetta sem
neðanmálsgrein í Politiken var sú að það
kom til mín danskur maður, með bók
eftir sig að gefa mér, og reyndist vera
þjóðfélagsleg ritgerð um Gíslasögu. Höf-
undurinn heitir dr. Bredsdorff og er víst
laungu orðinn prófessor núna. Hann var
ekki gamall maður þá; raunar ég ekki
heldur. Skrýtið að rekast á svona óþektar
og steingleymdar greinar eftir sjálfan
sig. Hún heitir á dönsku Lösgáende Eros.
Eitthvað hefur mér ekki líkað bókin um
Gíslasögu hjá manninum, sýnist mér.
Örn: I tímaritunum Iðunni, Rauðum
pennum, Skírni og TMM, skrifarðu
stundum slíkar greinar sem útheimta
held ég oft töluverða yfirlegu, umhugsun
og þekkingu hjá lesandanum. Ég á við
greinar einsog „Inngang að Passíusálm-
um“.
Halldór: Þá grein hef ég reyndar verið
að skrifa alveg frammá þennan dag. Ég
er kanski ekki búinn með hana enn. Sein-
asta gerðin af henni kom held ég í hitt-
eðfyrra eða svo. Ég byrjaði á henni 1932.
Núna er hún orðin einhvernvegin tíma-
laus einsog sagt er um kýr.
Örn: Þetta er alveg einstök grein, finst
mér. Við erum margir sem höfum lengi
lesið hana, og dáðst mikið að henni. Mað-
ur þekkir ekki nein hliðstæð dæmi í ís-
lensku um svona úttekt á hugmynda-
heimi.
Halldór: Það er af því ég var aldrei
nógu ánægður með greinina. Og eftir því
sem leingra leið hef ég verið æ því meir
uggandi um fyrri sjónarmið mín; og
margreynt að skvera greinina upp — eft-
ir dálítið endurskoðaðri sannfæríngu.
Hún kom fyrst í Iðunni 1932; en í síðustu
gerð, að ég held, í þriðju útgáfu af Vett-
vángi dagsins ekki als fyrir laungu. Ég
uppgötvaði, þegar ég fékk hlaða af þess-
um ritgerðasöfnum heim, að mörgum
þessum bókum mínum var ég búinn að
gleyma, kannaðist varla við titilinn á
þeim leingur. En það er hvergi finnanleg
nothæf skrá um verk mín, einsog þú seg-
ir, því síður nokkuð í átt við að vera
fullnægjandi.
Örn: Það verk hefði átt að vinna fyrir
afmælið þitt.
Halldór: Einhverja slíka skrá hljóta
þeir þó að hafa til daglegrar brúkunar á
Safninu. En ég rek ekkert á eftir þessu
sjálfur. Sumir fræðimenn kjósa líka að
hlaupa yfir greinar mínar og gleyma öllu
því smámunavíli sem þær bjóða uppá. Og
ég sé ekki betur en Eiríkur Jónsson hafi
orðið að búa sér til slíka skrá uppá eigin
spýtur í hinu mikla ritverki sínu Rætur
Islandsklukkunnar.
Örn: Þeir skrá ekki dagblöðin í sam-
bandi við þig nema til 1944!
Halldór: Stopp 1944? Hversvegna það
ártal? Hversvegna ekki fyr?
Örn: Bara Morgunblaðið síðan; en ekki
hin. Þetta er slæmt ástand. Nú finnst
mér svo skrítið að sjá þessa grein um
Hallgrím Pétursson af því maður þekkir
ekki hliðstæður á íslandi. Manstu hvort
þú hafðir einhverjar erlendar fyrir-
myndir, þegar þú samdir „Innganginn"
að Hallgrími Péturssyni?
Halldór: Nei, þær hafði ég aungvar.
Það var ekki hægt að hafa neina fyrir-
mynd í því að skrifa um Hallgrím Pét-
ursson.
Örn: Hvernig voru viðtökur við þessum
greinum þínum sem voru svona langar
og ítarlegar einsog „Inngangurinn"?
Halldór: Algeingast var að mönnum
fyndist skoðanirnar í þeim heimskuleg-
ar; jafnvel fáránlegar. Til að mynda þeg-
ar ég las upp fyrri partinn af þessari
Hallgríms Péturssonar grein í fyrstu
gerð í útvarp 1932, þá reyndu ýmsir lút-
erskir fræðimenn og helstu afturhalds-
menn landsins að koma í veg fyrir að ég
læsi seinni partinn; skrifuðu undir ávarp
til útvarpsráðs þess efnis og tókst það.
Ég man ekki hve margir prófessorar og
lærdómsmenn fóru á stúfana með út-
varpsræður og bannkröfur sem stefnt
var gegn þessari Hallgrímsgrein minni.
Það er sjálfsagt, ef á liggur, hægt að
grafa upp hvað þeir hétu. Það var í raun
réttri safnað undirskriftum á móti grein-
inni af háskóla íslands. Pokaprestar
voru líka á rölti.
Örn: Og hvað svo?
Halldór: Greinin var í tveimur hlutum;
þegar ég var búinn að lesa fyrri hluta,
var farið frammá að mér yrði bannað að
flytja seinni hlutann í útvarp — að
óséðu; og svo fór. Fólk var hér, í sem
fæstum orðum sagt, þraungsýnt og búra-
legt, útúr tilverunni, og lifði í einhverri
lúterskri afturúrmenníngu, öðru nafni
sveitasælu andans, sem var góð, það sem
hún náði, að sínu leyti einsog teóríur
bakkabræðra, sem báru inn birtuna í
trogum, en ákaflega viðkvæmur málstað-
ur í alvörugefinni rökræðu um hvað sem
var. Menn vildu helst fá þetta gamla
góða „som tilforn" einsog beðist var af
kónginum. Vildu bara heyra gömlu þul-
una sem var smíðuð innaní þá úr ein-
hverju dönsku braki af saxneskum prót-
estantisma. Hér var nefnilega aftur-
haldsþjóðfélag af því við vorum bók-
mentaþjóðfélag; við sátum staðnaðir í
fornbókmentum okkar einsog séra Arn-
grímur Jónsson skildi þær og túlkaði á
17du öld samkvæmt málstað siðbótar-
innar.
UPTON SINCLAIR
Örn: Magnús Jónsson skrifaði tveggja
binda verk um Passíusálmana 1940, það
hefur þá sjálfsagt verið á móti þinni rit-
gerð?
Halldór: Því gæti ég best trúað. Hef-
urðu lesið það? Magnús Jónsson var
gáfaður dósent og skemtilegur strákur
og lángt frá því að vera eins fáfróður og
hann reyndi að þykjast. Meðþví hann var
viðurkendur „nýguðfræðíngur" vildi
hann búa til einhverskonar Hallgrím á
nýguðfræðilegum grundvelli. Núna veit
einginn hvað „nýguðfræði" er. Orðið er
iiorfið úr málinu. Dósentinn hafði verið
sveitaprestur í Kanada. Hann var grín-
isti. Við vorum góðkunníngjar.
Örn: Já, ég ætlaði að spyrja þig hvers-
konar lesendahóp þú hefðir haft í huga
þegar þú skrifaðir þessar löngu greinar,
analýsur, sem ég nefndi, — öðru nafni
„dálkar".
Halldór: Ja það er nú það. Anna Lísa,
öðru nafni Analysis, er yfirleitt góð
stúlka. Hún getur staðið ein. Ég skrifaði
því miður aldrei neitt sérstaklega fyrir
pokapresta. Ég skrifaði samkvæmt lút-
ersku formúlunni: hér stend ég osfrv.
Keppikefli mitt var leingi vel að láta
uppi skoðanir á mikilsverðum málum
samkvæmt minni kristilegu samvisku þá
og þá, eftir því hvernig lessið stóð.
Örn: Þessar króníkur þínar virðast al-
þýðlega skrifaðar, þær eru skrifaðar
fyrir hvern sem er, trúi ég, einsog aðrar
greinar þínar. Ég var hérna með eitt
atriði enn sem mig langaði að spyrja um:
í kvæðum þínum bregður fyrir miklum
módernisma, ég er þá einkum að hugsa
um „Unglinginn í skóginum":
Halldór: Eg var leingi með það kvæði.
Mestallan veturinn 1924—25. Ég var þá
til húsa hjá henni Vilborgu sálugu sem
varð hundrað ára, mömmu hans Einars
Ólafs. Ég hafði dvalist samfleytt á meg-
inlandinu og í Einglandi í þrjú ár, fyrst í
Þýskalandi, síðan í frönskum og enskum
latínuskólum múnka (sem í seinna fall-
inu voru reyndar mestanpart írskir jesú-
ítar í einu úthverfi Lundúnaborgar,
Osterley). Samt var ég ekki síður áhuga-
samur um franskan módernisma í
skáldskap og listum; og reyndar þýskan
expressjónisma — það lítið slit var í hon-
um. Slángur af kvæðum orti ég í San
Fransisco hjá Magnúsi Arnasyni um
áramót 1927—28. En kvæðin eru flest
miklu eldri. Loksins tíndi ég þetta uppúr
vösum mínum og gaf það út svo það glat-
aðist ekki þjóðhátíðarárið 1930. Síðan
hefur komið út önnur útgáfa aukin; eftil-
vill líka þriðja útgáfa (að því mætti gá).
Örn: Birtist kvæðið Únglingurinn í
skóginum ekki fyrst í Eimreiðinni
1924 -25?
Halldór: Þetta litla og í raun réttri
kaldhamraða kvæði var semsé á til-
raunastigi í mörg ár. Kvæðið kom fyrst á
prent í Eimreiðinni 1925 í þáverandi
mynd sinni; ég var þá að vonast eftir
styrk frá Alþíngi. Búið var að samþykkja
styrkinn í Neðri deild Alþíngis þegar
kvæðið kom á prent. Þá varð uppi fótur
og fit í þínginu. Skáldastyrkur til mín
var feldur í Efri deild snemma vors 1925.
Mángi dósi gekk feiknahart fram í því að
fá styrkinn feldan niður. Náttúrlega var
vont að missa af aurum, og blessaðir
karlarnir höfðu ætlað að veita mér ríf-
legan styrk af því þeim leist vel á mig að
óreyndu. Samt tafði synjun Alþíngis ekki
fyrir minni för. Ég átti sterka vini að, og
góða menn. Úngir efnamenn hér í bæn-
um, alt raktir bisnessmenn, skutu sam-
an fé og kostuðu mig fyrir orðastað
Kristjáns Albertssonar og Árna í Múla.
Ég lagði land undir fót og setti samán
Vefarann mikla suður á Sikiley um
sumarið. Á heimleið nær jólum dvaldist
ég aftur um tíma í klaustrinu í Clervaux,
mínum skemtilegasta verustað í heimin-
um, en hafði þá mist samband við flesta
þar nema pater Beda, aldursforseta
múnkanna.
' Örn: En löngu seinna má segja að aðrir
menn fari í kveðskap að troða eitthvað
svipaðar slóðir og í Únglingnum — ekki
beint það sama, náttúrlega, en ég á við,
yfirgefa hefðbundið form i kveðskap.
Halldór: Nútímastefnur í skáldskap
voru alsekki komnar á dagskrá hér á ís-
landi þegar Únglingurinn kom út.
Örn: En þú hefur ekki haldið því
áfram?
Halldór: Sannleikurinn er sá, að ég var
ekki svo snokinn fyrir bundnu máli
svonefndu. Eftir því sem tímar liðu, þá
sá ég líka svo mikið af íslenskum epígón-
isma, síðgotúngafargani, að ég misti
smekk fyrir „ljóðagerð aldarinnar" á
þeim tíma hér á landi. Að vísu var ég í
frönsku andrúmslofti á meðan ég var hjá
múnkum. Og þeir voru á sinn hátt frjáls-
ar sálir og skiftu sér ekki af, hvern
skrattann ég var að lesa. En þeir báðu
mig blessaðan að taka þessar bækur með
mér þegar ég færi. Þeir sögðu einsog ís-
lendíngar: Við skiljum þetta ekki. Últra-
módern súrrealismi var þá ekki kominn
á lestrarskrá hjá páfanum!
Örn: Jæja, er eitthvað sem þú vildir
taka fram að lokum
Halldór: Sosum ekki. Ég hef reynt að
svara einsog einni spurníngu í senn. Ég
skal ekki ábyrgjast tímaröðina í þessari
rakníngu okkar. Því miður hef ég ekki
haft framtak né hug á að skrifa júster-
aða ævisögu. Nýlega hef ég þó skrifað um
æskuár mín framtil tvítugs í fjórum
bindum. En þar er ekki skift sér af fram-
vindu bókmenta.
Örn: Já, það er samt mjög skemmtilegt.
Heyrði ég rétt að upp hefði komið harð-
lína í Máli og menningu? Manstu í
hverju hún fólst?
Halldór: Rússneski bolsévisminn gaf
tóninn þángatil hann gekk uppí and-
stæðu sinni, fasismanum í Þýskalandi.
Örn Ólafsson er kennari í nor-
rænum fræöum viö háskólann
í Lyon.