Morgunblaðið - 24.12.1982, Blaðsíða 20

28
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. DESEMBER 1982
Dalí veit að í listinni er lífið jafn mikilvægt og sjálft listaverkið. Þess vegna hefur líf fullt af ögrandi hreyfingum ætíð
fylgt hinni æsandi málaralist hans.
Þöglu árin í lífi
Salvador Dalí
Frá Melgu Jónsdóttur,
fróttaritara Mhl. í Hurgos, Spáni.
Salvador Dalí, 78 ára, 34 kg, lok-
ar sig inni að eigin vild í Púbol-
kastalanum (Gerona í Catalunða-
héraði) frá 11. öld þar sem Gala,
eiginkona hans, er jarðsett. Dalí
lifir fjarlaegur frá öllu því sem
umkringir hann og frá sjálfum
sér. Hann stendur andspænis hin-
um nakta raunveruleika og byrjar
á 4 teikningum á léreftinu sem
málarinn Isidoro Beá undirbýr
handa honum.
Heilsu listamannsins frá Cad-
aqués hefur hrakað mjög síðustu
sjö árin. Það var þegar vitað vet-
urinn 1979 að flytja varð Dalí í
hasti í flugvél frá New York til
Incosol-heilsuhælisins í Malaga.
Mjög lítið hefur borið á lista-
manninum þessi 3 ár. Þau hafa
liðið í nær algjörri þögn. Dalí hef-
ur einangrað sig frá fjölmiðlum er
venjulega tileinkuðu honum ótal
síður og stundir.
Dalí, meðvitandi um slæma
heilsu sína þegar árið 1975 og eftir
slæm köst, ákveður að leita ráð-
legginga lækna, sem hann í raun
þolir ekki að eigin sögn. Listamað-
urinn talar við bestu sérfræðinga
á sviði læknavísinda, meðal þeirra
er taugalæknirinn frægi doktor
Milton er ráðleggur Dalí að hvíl-
ast á heiisuhæli í A-Evrópu. Dalí
þverneitar: „Ekki til að tala um.“
Hann getur alls ekki fellt sig við
hugmyndina að vera gamall sjúkl-
ingur á erlendu heilsuhæli. Hann
leitar ráða hjá öðrum sérfræðing-
um; flestir ráðleggja erlend
sjúkrahús bæði í Evrópu og S-Am-
eríku. En Dalí fyrirlítur flestar
þjóðir á jörðu því hann segir fólk-
ið vera „óeftirsóknarvert". Loks
leggur doktor Carbailleira, heimil-
islæknir listmálarans meðan hann
bjó í Bandaríkjunum, til hress-
ingarhælið Incosol í Malaga á
Costa del Sol. Haft er samband við
forstöðumann hælisins og koma
Dalí er undirbúin með leynd. Hinn
30. mars 1980 flytur flugvél frá
spænska flugfélaginu Iberia Dalí
til Incosol-hælisins þar sem lista-
maðurinn og kona hans dvelja í
rúman mánuð.
Þrátt fyrir allar varúðarráð-
stafanir gerðar af stjórn Incosol-
hressingardvalarstaðarins kemst
upp um dvöl Dalí og Gala þar. Að
sögn starfsmanna á Incosol var
Dalí mjög þungt haldinn þegar
hann kom; hann gat varla gengið
óstuddur og var mjög dapur í
bragði. Dalí og Gala hafa fyrir sig
og aðstoðarmann sinn, Sabater,
Þessa mynd af Dalí með hárkollu
tók vinur hans, Antoni Pitxot, í garði
listamannsins.
stór glæsileg herbergi á B-hæð
hinnar íburðarmiklu byggingar.
Fjölmargir læknar heimsóttu þau
þangað á þessum mánaðartíma.
Fjölmiðlum, innlendum og erlend-
um, var stranglega bannaður
hvers konar aðgangur að Dalí og
konu hans. Ekki eitt einasta orð
fyrir framan blaðamenn né ein
einasta ljósmynd af sjúklingnum.
Sagt var að eitt útgáfufyrirtæki
hefði boðið 3.000.000 peseta fyrir
myndir af Dalí veikum. Spænskir
og erlendir ljósmyndarar alls
staðar að úr heiminum reyndu eft-
ir öllum hugsanlegum leiðum að
ná myndum og biðu dag og nótt
eftir fyrsta tækifæri. En ströng
varðgæsla í kringum dvalarstað-
inn kom í veg fyrir að „óæski-
legar" myndir yrðu teknar og birt-
ar.
Dalí fékk allgóðan bata eftir
eins og hálfs mánaðar dvöl á Inc-
osol. Hann neytti daglega matar í
borðsalnum og eyddi nokkrum
stundum í setustofunni og tefldi
við Sabater. Raddir heyrðust að
hann hefði rakað af sér hið ein-
kennandi yfirskegg sitt. En það
var ekki rétt. Hitt var satt að hár
hans hafði gránað þótt það væri
ekki í néinum tengslum við sjúk-
leika listmálarans. Dalí gerir sér
vel grein fyrir bágbornu útliti
sínu. Það var ein ástæðan fyrir því
að hvorki blaðamenn né ljósmynd-
arar máttu hvergi koma nærri.
Dalí og Gala kveðja dvalarstað-
inn í Malaga og halda til heimilis
síns í Port Lliga í Gerona. Enn
meiri leynd og varúðarráðstafanir
eru gerðar vegna brottfararinnar
en fyrir komuna. „Loksins heima"
verður Dalí að orði þegar hann
stígur fæti inn á heimili sitt.
Dalí dvelur á heimili sínu frá
aprílmánuði til nóvembermánað-
ar. Á þessu tímabili er ekki talinn
með 1 og Vfe mánuður þar sem Dalí
dvelur á sjúkrahúsi vinar síns
Antoní Puigvert. Engin aðgerð er
gerð á Dalí. Sjúkrahúsið er í senn
hótel og dvalarheimili fyrir lista-
manninn þar sem koma við
franskir og spænskir sérfræðingar
til þess að fylgjast með heilsu
listamannsins. Heil hæð á sjúkra-
húsinu er fyrir Dalí. Enn á ný
halda blaðamenn og ljósmyndarar
vörð um samastað Dalí. Einum
þeirra tekst að ná myndum fyrir
Paris Match. Þar sést að yfirskegg
Dali var orðið hvítt.
í september í Port Lligat ákveð-
ur Dalí að halda til Parísar eins og
hvert ár. Læknar ráðleggja mikla
varkárni í flutningunum. Einn
blaðamaður úr héraðinu má koma
inn á heimili Dalí og Gala. Um
þetta leyti teiknar Dalí 3 myndir
með kínversku bleki. Verkin voru
seld einkaaðila utan Spánar.
Listamanninum líður mun betur
og fer í gönguferðir um garðinn
sinn þegar kvölda tekur. Hann er í
betra skapi og teiknar svolítið í
vinnustofu sinni.
Fyrir utan Port Lligat heyrast
raddir: Dalí hefur verið rænt, Dalí
er í fjárkröggum, Dalí er nær
dauða en lífi, Dalí eftirlætur Gala
allar eigur sínar ... Dalí heldur
sig einfaldlega í fjarlægð frá fjöl-
miðlum; hann er fórnarlamb lang-
varandi veikinda. Gagnkvæm
erfðaskrá handa konu hans og
Dalí er undirrituð fyrir framan
lögfræðing frá Figueras; Dalí er
eigandi margra þúsunda milljóna
peseta. „Hjónin geyma meira að
segja á leynistað í húsi sínu marg-
ar milljónir sem þau gætu notað
hvenær sem væri,“ segir einn
starfsmaður þeirra hjóna.
Birtar eru þrjár litmyndir af
Dalí. Á einni sést greinilega hár-
missir listmálarans; á annarri er
Dalí með katalónska húfu og á 3.
myndinni ber listamaðurinn hár-
kollu. Myndirnar tók vinur Dalí,
Antoni Pitxot, í garði listmálar-
ans.
í nóvember halda Dalí og Gala
af stað til Parísar. En áður fara
þau til Sviss til þess að ganga frá
atriðum til þess að láta í vörslu á
fríhafnarsvæði flugvallarins í
Genf einkasafn málarans eftir
lokun yfirlitssýninga í Parísar-
borg og Lundúnum. Frá árinu
1977 eiga Dalí og Gala skráð fast
aðsetur sitt í Mónakó eftir að hafa
haft það í Bandaríkjunum. Vegna
þessa voru margir er héldu að
listamaðurinn hefði skipt um
ríkisborgararétt og fengið þjóð-
erni dvergríkisins. Það er alls ekki
svo. Dalí og Gala hafa ætíð ferðast
undir spænsku vegabréfi. Þetta
með fast aðsetur hjónanna í Món-
akó gerðu þau eingöngu vegna
skattamála. í Genf undirrituðu
þau kaupsamning á tveimur vöru-
geymslum á fríhafnarsvæði Genf-
arflugvallar og skipa fyrir um
flutning listaverkanna sem voru í
vörslu The Tate Gallery í Lund-
únaborg. Verk þessi eru tryggð á
2.500 milljón peseta. Raunverulegt
verðmæti þeirra er miklu hærra.
Þau geta verið send skilyrðislaust
til Spánar þegar Dalí vill. Dvölin í
París er stormasöm; mikil rifrildi
hjónanna og margvísleg sambönd
Gala við aðra karlmenn eins og
Jeff Fenholdt leikara úr rokkóper-
unni „Jesus Christ Superstar" og
Jean-Claude Vérité. — Dalí var
alla tíð fullvita um allar gerðir
konu sinnar.
í júlí 1981 kemur Dalí og Gala
saman um að snúa heim til Port
Lligat í Cataluna-héraði. Enn á ný
breiðast út sögur, að „Dalí eigi
stutt eftir". Á þessu tímabili fór
svo að jafnvel nánustu vinir Dalí
óttuðust um líf listamannsins.
Dalí var mikið veikur. Hann
þekkti ekki bestu vini sína. Lækn-
ar hans ráða til að Dalí noti inni-
sundlaug sína og máli sér til af-
þreyingar. En engum tekst að
lækna hann af hugarvíli sínu og
dapurleika. Sumarið líður og síð-
asta örvæntingarfulla tilraun vina
Dalí er að fá í heimsókn á heimili
listamannsins konungshjón Spán-
ar: Juan Carlos og Sofía. Spænsku
konungshjónin taka boðinu með
góðum huga. Juan Carlos hefur
ætíð dáð listahæfileika Dalí og
listamaðurinn ber mikla virðingu
fyrir hinum unga konungi. I byrj-
un ágúst ferðast spænsku kon-
ungshjónin til Cadaqués. Dalí og
Gala, full geðshræringar, opna
dyr sínar fyrir hinum tignu gest-
um. Á myndum er birtust í fjöl-
miðlum í tilefni heimsóknarinnar
sést Dalí enn grennri, veiklulegri
og gráhærðari en nokkru sinni
fyrr. „Verið hugrakkur, herra
Svalvador," eru orð konungs til
Dalí. Kraftaverk skeður; listamað-
urinn fær heilsu sína smám sam-
an aftur og tekur á ný gleði sína.
Ástæður voru raunar fjölmargar:
hin góðu og tryggu samskipti kon-
ungs og listamannsins leiða til
þess að byrjað var að fjarlægja
hindranir svo að Dalí gæti fengið
skráð fast aðsetur sitt á Spáni;
honum er lofað úrlausnum á
skattaákvæðunum; menningar-
málaráðuneyti Spánar og stjórn
Cataluna-héraðs fjármagna upp-
setningu mikillar yfirlitssýningar
á verkum listamannsins og verk
úr einkasafni hans eru flutt í
fyrsta skipti til Spánar. Stuttu
fyrir jólin 1981 sæmir konungur
Spánar Dalí la Gran Orden De
Carlos III heiðursmerkinu og
stjórn Cataluna-héraðs veitir list-
amanninum gullorðu. Nokkrum
mánuðum síðar veitir konungur
Dalí nafntitilinn markgreifi af
Púboi. Dalí nær sér betur andlega
og fyrstu mánuði 1982 starfar
hann daglega 3 stundir í vinnu-
stofu sinni. Hann teiknar og mál-
ar litlar myndir; flestar lands-
lagsmyndir frá Ampurdán. („í leit
að 4. víddinni" nefnist síðasta þýð-
ingarmikla málverk Dalí. Það er
olíumálverk, málað á tré árið 1979.
Verkið er rúmur einn og hálfur
metri að stærð. Eftir það koma
eingöngu lítil verk gerð með breið-
um pensli.)
En enn á ný verður Dalí fyrir
áfalli. Að þessu sinni er það ekki
hann sjálfur, heldur Gala kona
hans. Hún er skorin upp í janú-
armánuði. Eftir uppskurðinn reik-
ar hún einungis um í húsinu í Port
Lligat. í maí fær hún kast og verð-
ur að gangaat undir aðra skurðað-
gerð. Gala nær sér aldrei aftur á
strik. Hinn 10. júní sl. sumar kl. 7
að morgni dags kveður Elena Dia-
konof þennan heim fyrir fullt og
allt. Hún mun aldrei framar sitja
fyrir hjá manni sínum eins og hún
hafði gert i 50 ár. Samkvæmt ósk
Gala var hún jarðsett í Púbol-
kastala, gjöf frá Dalí til konu
sinnar fyrir 12 árum. Dalí hafði
stjórnað verkinu um endurbygg-
ingu og skreytingu kastalans en
hafði ekki stigið inn fyrir hans dyr
aftur fyrr en nú. Púbol hafði verið
vettvangur ástafunda konu hans
og hinna ungu elskhuga hennar.
Dalí lifir innilokaður i kastalan-
um. Hann tekur aðeins á móti ör-
fáum vinum, einkaritara sínum og
lögfræðingi.
Listamaðurinn hefur sagt að
hann muni aldrei framar stíga
fæti inn á heimili sitt í Port Llig-
at. Þótt læknar ráðleggi honum
það heilsu hans vegna, þverneitar
Dalí: „Ég er hræddur við ferða-
mennina, fólkið, bátana ..."
Hann vill dveljast í Púbol það sem
eftir er ævinnar. Dalí málar lítið
og það er mikill þungi yfir mynd-
um hans.
Hinn aldraði einmana mark-
greifi sagði sjálfur fyrir löngu að
eini munurinn á honum sjálfum
og vitskertum manni væri sá að
hann væri ekki brjálaður; nú kall-
ar hann hástöfum fullur ótta og
skelfingar! „Nei, nei, ég vil ekki
verða lokaður inni á fávitahæli."
Og hinn þolinmóði yfirþjónn hans,
Arturo, segir með áherslu í rómn-
um: „Borðið, herra Dalí, og yður
mun líða betur."
Það er enginn vafi á tilveru sjálfseigingirni Salvador Dalí. Enginn efast
heldur um að þessi sjálfsdýrkun listamannsins hafi i raun snúist i hreina list.