Morgunblaðið - 17.12.1983, Blaðsíða 36

84
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1983
Athugasemd yið
Reykjavíkurbréf
— eftir Björn
Guómundsson
Höfundur Reykjavíkurbréfs,
sem birtist í Morgunblaðinu 4.
des., ræðir ýmislegt varðandi
menntamál hérlendis og erlendis,
einkum þó í Bandaríkjunum. Til-
efni þessara skrifa virðist hafa
verið ráðstefna Bandalags há-
skólamanna um framhaldsskóla-
menntun. í lok bréfsins segir höf-
undur þess, að hugleiðingar ættu
ekki að saka og að hann hafi ekki
reynt að efna til illdeilna heldur
skoðanaskipta. Ekki er það mitt
markmið heldur að stofna til ill-
deilna og ekki ætla ég að ræða
bréfið í heild, en þar er að finna
staðhæfingar eða getgátur, sem
byggðar eru á svo augljósri fá-
fræði, að ég tel mig knúinn til að
gera athugasemdir við þær.
Bréfritari segir: „Nágranna-
þjóðir okkar hafa haft áhyggjur af
skólakerfi sínu, ekki sízt Banda-
ríkjamenn. Þeir telja, að betri
árangri sé unnt að ná en verið hef-
ur og fullyrða, að þess séu nú
merki, að undan hafi verið látið
síga. Margt er gott í bandarísku
skólakerfi, en annað íhugunarefni
segja víðfrægir skólamenn þar í
landi. Raunvísindakennsla í
Bandaríkjunum t.a.m. er ekki með
þeim hætti að strangir skólamenn
telji ástæðu til að lofsyngja hana
sérstaklega, enda mun það vera svo
í flestum háskólum Bandaríkjanna,
að fyrstu 3—4 árin fara í almennt
þekkingarnám, sem lýkur með BA-
prófi. Má ætla að mikið af þeirri
kennslu sé með svipuðum hætti og
námið í síðustu bekkjum mennta-
skólanna hér, enda eru bandarískir
stúdentar að jafnaði ári yngri en
okkar stúdentar og þurfa því e.t.v.
á betri undirstöðu að halda, meiri
almennri kennslu í háskólanum
þegar þangað kemur. En það er
varhugavert að setja alla nemend-
ur undir sama hatt. Það virðist
a.m.k. í fljótu bragði fáránlegt, að
nemendur í raunvísindum þurfi að
taka kínverska listasögu, ensku
eða almenna mannkynssögu
fyrstu árin í háskóla, svo að dæmi
séu tekin." (Leturbreyting mín.)
Islendingum hættir oft til að
gleyma því, að í Bandaríkjunum
eru hátt á annað þúsund háskólar,
stórir og smáir. Þeir eru líka mjög
mismunandi að gæðum. Fáránlegt
er að setja þá alla undir sama hatt
varðandi raunvísindakennslu. í
sumum skólum er hún frábær,
annars staðar lakari. Það er rangt
hjá bréfritara, að í flestum há-
skólum Bandaríkjanna fari 3—4
fyrstu árin í „almennt þekk-
ingarnám", sem sé svipað og nám-
ið i síðustu bekkjum menntaskól-
anna hér. Þessar fullyrðingar
bréfritara hljóta að byggjast á fá-
fræði hans um bandariska há-
skóla. (Ég tel ekki ástæðu til að
ætla að bréfritari fari vísvitandi
með rangt mál.) I mörgum banda-
rískum háskólum ganga nemend-
ur nánast beint inn í sérnám, sem
leiðir til BS-prófs á 3 árum svipað
og við Háskóla íslands. En í
Bandaríkjunum eru líka svonefnd-
ir „liberal arts“-háskólar, þ.á m.
sumir af fremstu háskólum lands-
ins. Meðal þessara skóla eru t.d.
flestir „Ivy League“-skólanna
(Princeton, Harvard, Yale, Dart-
mouth, Brown, Columbia, Cornell
og University of Pennsylvania).
Ég veit talsvert um nám í þessum
skólum og get borið það saman við
islenzkt menntaskólanám af
miklu meiri þekkingu en bréfrit-
ari. Ég lauk nefnilega Bachel-
ors-prófi í efnafræði frá Dart-
mouth College vorið 1979, en var
áður í íslenzkum menntaskóla. Ég
kannast ekki við það, að háskóla-
nám mitt hafi verið á svipuðu stigi
og menntaskólanám hérlendis.
Skyldi höfundur Reykjavíkurbréfs
vita betur? Prófgráðan, sem ég
lauk þarna, heitir BA (Bachelor of
Arts) og margir íslendingar halda
í fáfræði sinni að sé hálfgert
gervi-BS-próf. Svo er þó auðvitað
ekki heldur er þessi BA-gráða eig-
inlega BS m.m., sem þýðir Bachel-
or of Science með meiru. Þetta
nám mitt tók nefnilega 4 ár. Þar
af fóru tæp 3 ár í nám í efna-,
eðlis- og stærðfræði ásamt val-
greinum í raungreinum t.d.
stjörnufræði. Hins vegar fór rúm-
lega 1 ár í aukagreinar í félagsvís-
indum og húmanískum fræðum
ásamt ensku. Þetta BA-próf í efn-
afræði jafngildir því nokkurn veg-
inn 90 eininga (3 ára) BS-prófi í
efnafræði við Hl, en aukagrein-
arnar voru að mestu leyti viðbót.
Að auki var mögulegt að ljúka
svonefndu „honors“-prófi með því
að bæta við verkefnum (sbr. 120
eininga BS-próf við HÍ). Ég hafði
valfrelsi varðandi námsáfanga í
aukagreinum, en þurfti að taka
jafnmikið í húmaniskum fræðum
og félagsvísindum. Meðal þeirra
áfanga sem ég tók voru tveir í
heimspeki, þ.á m. áfangi, sem
fjallaði um heimspeki (raun)vís-
indanna (philosophy of science).
Einnig las ég um trúarbrögð og
vísindi (religion and science). Ég
tel þessa áfanga hafa verið ómet-
anlega fyrir mig sem raunvísinda-
mann. Ég þurfti að rýna vandlega
í það hvað raunvísindin eru í raun
og veru, hvaða takmarkanir þau
hafa, hver staða þeirra er í þjóð-
félaginu, hvernig vísindamenn
vinna o.s.frv. Það var mjög gagn-
legt að skoða og bera saman þekk-
ingarleit og heimsmynd krist-
innar trúar annars vegar og
raunvísinda hins vegar. Árangur-
inn varð skarpari skilningur á eðli
vísindanna. Því miður eiga alls
ekki allir nemendur í raunvísind-
um kost á að efla á þennan hátt
skilning sinn á stöðu vísindalegrar
þekkingar. Raunar eru sumir
raunvísindamenn slík „fagidjót",
að þeir hugleiða þessi mál aldrei.
Þarna komum við að markmiði
„liberal arts“-háskólanna, en það
er að mennta ungt fólk í raunveru-
legum skilningi þess orðs. E.t.v. er
bezt að lýsa þessu markmiði þann-
ig að forðazt sé að „framleiða"
þröngsýna sérfræðinga, sem tæp-
ast eru viðræðuhæfir nema á sínu
sérsviði og varla það. Námið
þarna miðar að því að gera menn
fjölfróða og víðsýna, en þó einnig
vel að sér á tilteknu sérsviði. I
flóknum heimi er þörf á slíku
fólki.
Bréfritari segir bandaríska
stúdenta að jafnaði ári yngri en
okkar stúdenta og því þurfi þeir
bandarísku e.t.v. á „meiri al-
mennri kennslu“ að halda þegar
þeir koma í háskóla. Reyndar er
það nú svo að þeir bandarísku eru
yfirleitt tveimur árum yngri þegar
þeir hefja háskólanám. En það er
ekki þar með sagt að þeir séu yfir-
leitt verr undir sérhæft háskóla-
nám búnir en íslenzkir stúdentar.
Staðreyndin er sú, að þeir banda-
rísku eru mjög misvel undir slíkt
nám búnir enda er landið stórt og
skólarnir, sem þeir koma úr („high
school") misjafnir. Samræming er
auðvitað minni í svo stóru landi en
hérlendis. Ég get þó fullyrt, að
flestir hinna bandarísku samstúd-
enta minna í efnafræðinni í Dart-
mouth voru mun betur undir
raungreinanám búnir en ég og
hafði ég þó útskrifazt af eðlis-
fræðikjörsviði menntaskóla. Auð-
vitað voru svo aðrir nemendur í
skólanum með mjög veikan bak-
grunn í raungreinum, en það eru
íslenzkir stúdentar úr máladeild
líka. Við megum heldur ekki
gieyma því hve miklum tíma ís-
lenzk ungmenni eyða í tungumála-
nám áður en þau setjast í háskóla.
Nemandi í íslenzkum menntaskóla
eyðir sem svarar heilum vetri í
erlend tungumál ef hann er t.d. á
eðlisfræði- eða náttúrufræðibraut.
Hinn bandaríski lærir hins vegar
aðeins lítið eitt í einu erlendu máli
(oftast spænsku eða frönsku). Þar
að auki er skólaárið lengra í
Bandaríkjunum en hér. Þetta sýn-
ir auðvitað, að umræddur tveggja
ára aldursmunur er ekki eins af-
drifaríkur og margir Islendingar
halda. Hinu er ekki að leyna, að
andlegur þroski bandarískra stúd-
enta er að sumu leyti minni en
íslenzkra og skyldi engan undra.
Þeir þroskast þó fljótt í kröfu-
hörðum háskólum enda markvisst
unnið að því að mennta þá.
Höfundur Reykjavíkurbréfs tel-
ur það fáránlegt, að bandarískir
nemendur læri ensku í upphafi
háskólanáms. Ég tel það hins veg-
ar til góðs miðað við allar aðstæð-
ur. Ég sat sjálfur með innfæddum
í enskuáfanga þar sem viðfangs-
efnið var lestur á verkum Shake-
speares og Paradísarmissi eftir
Milton. I tengslum við þetta voru
skrifaðar ritgerðir í hverri viku og
mönnum ekki sleppt fyrr en þeir
höfðu sýnt, að þeir gátu komið
hugsunum sínum á framfæri á
sómasamlegri ensku. Hérlendis
þurfa hins vegar ekki einu sinni
háskólakennararnir sjálfir að
vera færir um að tala eða rita
sæmilega íslenzku enda sagði há-
skólarektor nýlega, að hann ætti
þá ósk heitasta til handa HÍ, að
starfsfólk og nemendur þar hefðu
gott vald á íslenzkri tungu.
Skömmu áður hafði verið til um-
fjöllunar i þættinum Daglegt mál
í útvarpinu markmiðslýsing fyrir
námsáfanga í HÍ, sem var á svo
hörmuiegri íslenzku, að menn
fengu ekki orða bundizt. Auðvitað
væri það æskilegast bæði hér og
vestan hafs að menn hefðu ágæt
tök á móðurmáli sínu er þeir setj-
ast í háskóla, þ.e. bezt væri að
leysa vandamálið á neðri skóla-
stigunum. Slíkt er þó sennilega
flóknara mál í risaveldinu en í
okkar litla landi. Ég held líka að
málið sé ekki svo einfalt að ís-
Ienzkukennarar framhaldsskói-
anna hafi brugðizt. Málið er flókn-
ara. Hnignandi móðurmálskunn-
átta á sér aðrar orsakir. f vaxandi
mæli lesa íslenzk börn illa þýddar
(og frá upphafi ómerkilegar)
myndasögur þar sem varla er að
finna óbrenglaða málsgrein. Áður
áttu íslenzk börn ekki einu sinni
kost á svo slæmu lesefni. Þá lásu
þau vandaðri bækur. Ég held, að
framhaldsskólakennarar í dag fái
til sín tiltölulega fleiri unglinga
sem eru illa að sér í móðurmálinu
en fyrir 18—20 árum. Erfiðara
reynist því að ná jafngóðum
árangri og áður og þá er alltaf
hætta á að kröfurnar minnki. Mér
dettur þó ekki í hug að halda því
fram, að svo hafi orðið því að ég
veit það ekki. Hitt er víst, að sum-
um þeirra, sem í dag eru við nám
og kennslu í HÍ, veitti ekki af dá-
lítilli íslenzkukennslu. Ég tel að
enskukennsla í bandarískum há-
skólum sé þar til eftirbreytni en
ekki fáránleg eins og bréfritari
orðar það.
Víkjum nú aftur að raunvís-
indanámi í Bandaríkjunum. Höf-
undur Reykjavíkurbréfs segir
Bandaríkjamenn hafa áhyggjur af
skólakerfi sínu. Þetta er laukrétt
og sýnir að þeir eru kröfuharðir og
fljóta ekki sofandi að feigðarósi.
Áhyggjurnar stafa einkum af
þrennu. 1. Fjársvelti ríkisrekinna
skóla. 2. Hnignandi móðurmáls-
kunnáttu. 3. Dvínandi áhugi á
stærðfræði- og raunvísindanámi.
Björn Guðmundsson
Um þetta má lesa í leiðurum tíma-
rita eins og t.d. „Journal of Chem-
ical Education". Lítum aðeins
nánar á þessa þætti.
Það er staðreynd að fjárframlög
til ríkisrekinna bandarískra skóla
hafa rýrnað á undanförnum árum
enda er nánast kreppa í landinu
miðað við það sem var fyrir 20
árum. Þetta bitnar þó lítt eða ekki
á einkaskólum eins og t.d. sumum
þeirra, sem fyrr voru nefndir. Þeir
fá fjárframlög aðallega frá einka-
fyrirtækjum og þeim einstakling-
um, sem frá þessum skólum hafa
útskrifazt. Sumir þessara skóla
eru svo vel á sig komnir að þeir
hafa ráð á að eyða 10 sinnum
meira fé í nám hvers nemanda en
gert er í Háskóla íslands. Um
skólavist þarna sækja allt að 10
sinnum fleiri en fá inngöngu og
skólarnir velja að sjálfsögðu þá
hæfustu. (Til þess eru m.a. notað-
ar niðurstöður svonefndra SAT-
prófa (Scholastic Aptitude Test),
sem eru samræmd próf, sem
bandarískir nemendur taka að
loknu stúdentsprófi, þ.e. eftir lok-
apróf í „high school".) Þessir skól-
ar hafa ekki slakað á kröfum sín-
um. Þeir þurfa þess ekki.
Hnignandi móðurmálskunnátta
bandarískra ungmenna er veru-
legt áhyggjuefni þar í landi. Hún
stafar m.a. af auknu sjónvarps-
glápi og minni bóklestri. Eins og
ég benti á áðan stefnum við ís-
lendingar í sömu átt. I hvorugu
landinu liggur sökin hjá móður-
málskennurunum nema e.t.v. að
mjög litlu leyti.
Minnkandi áhugi á stærðfræði-
og raunvísindanámi á neðri skóla-
stigum í Bandaríkjunum er tölu-
leg staðreynd (Journal of Chemic-
al Education, ágúst 1982). Þetta
kemur fram í því, að færri velja
þessar greinar sem aðalgreinar
t.d. í „high school" og meðalárang-
ur er einnig lakari en áður var.
Þetta er auðvitað bagalegt varð-
andi raungreinanám í háskólun-
um og stuðlar þar að auki að
fækkun nemenda í raungreina-
deildum háskólanna.
En hvers vegna er áhuginn á
umræddum greinum minni?
Bandaríkjamenn telja vaxandi
skort á hæfum stærðfræði- og
raungreinakennurum á neðri
skólastigum afdrifaríkan hér.
Þessi kennaraskortur stafar m.a.
af versnandi launakjörum kenn-
ara þar í landi. Það er athyglisvert
í þessu sambandi að Islendingar
telja sig ekki heldur hafa efni á að
greiða kennurum mannsæmandi
laun (miðað við þá löngu og dýru
skólagöngu, sem þeir hafa oft að
baki að ekki sé talað um það álag,
sem kennarastarfi fylgir). I
Bandaríkjunum leita því menn
með háskólapróf í raungreinum í
vaxandi mæli til starfa í iðnaði
þar sem miklu hærri laun eru í
boði. Fleira veldur þá dvínandi
raungreinaáhuga. Bandaríkja-
menn eru mjög hagsýnir á sumum
sviðum (og hugsa mikið um pen-
inga) og langt og erfitt raunvís-
indanám þykir nú einfaldlega ekki
eins góður kostur og nám í við-
skipta-, hag- eða tölvufræði (þar
sem námskröfur eru reyndar víða
einnig mjög miklar). Meiri líkur
virðast á, að maður með síðar-
nefndu menntunina fái „ameríska
drauminn" uppfylltan. Þetta getur
svo haft í för með sér enn frekari
kennaraskort í raungreinum í
framtíðinni nema gripið verði í
taumana.
Margt fleira má auðvitað segja
um bandarískt sólakerfi og vanda-
mál þess, en ég hef leitazt við að
drepa aðeins á atriði, sem tengjast
umræðunni í títtnefndu Reykja-
víkurbréfi. Þar er sumt á mis-
skilningi og fráfræði byggt og
vona ég að það leiðréttist hér með.
Því má reyndar skjóta hér að, að
hugmyndir margra íslendinga um
bandarískt skólakerfi eru vægast
sagt furðulegar. Menn þykjast
þekkja það út í yztu æsar þótt þeir
hafi hvorki komizt nálægt því né
kynnt sér það. Mjög er t.d. algengt
að hugtökin „high school" og „col-
lege“ séu ranglega þýdd hérlendis.
Eðlilegast er að nota framhalds-
skóli (mennta- eða fjölbrauta-
skóli) fyrir hið fyrrnefnda en „col-
lege“ þýðir hins vegar háskóli.
Víkjum loks að öðru athyglis-
verðu í umræddu Reykjavíkur-
bréfi. Bréfritari ræðir nám i
Menntaskólanum í Reykjavík og
telur það til fyrirmyndar m.a. í
raungreinum. Jafnframt virðist
mér gefið í skyn, að aðrir fram-
haldsskólar á Islandi standi MR
nokkuð að baki. Ekki kemur mér
til hugar að kasta nokkurri rýrð á
MR, en mér leikur nokkur forvitni
á að vita á hvaða upplýsingum
þessar staðhæfingar bréfritara
eru byggðar.
Að lokum þetta. Ég nefndi í
upphafi, að höfundur Reykjavík-
urhréfs telur að „hugleiðingar
ættu ekki að skaða". Því er til að
svara, að órökstuddar hugleið-
ingar, sem stundum koma fram
sem fullyrðingar, geta vissulega
valdið sárindum og skaða. Það
þýðir ekki að fela sig á bak við
orðalag eins og „enda mun það
vera svo“ og annað álíka til að
firra sig ábyrgð á því, sem maður
lætur frá sér fara á prenti. Mál-
flutningur, sem á slíku er byggður,
er bezt geymdur í kolli höfundar-
ins sjálfs og síðan gleymdur.
Með þökk fyrir birtinguna.
Björn Cuðmundsson kennir efna-
fræði rið Fjölhrautaskólann í
Breiðholti.
Fríkirkjan í Reykjavfk:
Síðasta barna-
messan fyrir jól
ÞAÐ VERÐUR gaman í barna-
guðsþjónustunni í Fríkirkjunni á
morgun, sunnudaginn 18. desem-
ber, kl. 11.00. I tilefni af því, að
þetta verður síðasta samveru-
stundin fyrir jól, vöndum við
sértaklega til hennar. Auk fastra
liða eins og sunnudagspóstsins,
hreyfisöngvanna og framhaldssög-
unnar, kemur nú fram barnakór
undir stjórn Víolettu Smídóvu, eig-
inkonu organistans okkar. Og síð-
ast, en ekki síst, ætla konur í
Kvenfélagi Fríkirkjunnar að færa
börnunum óvæntan glaðning, áður
en bau halda heim á leið.
Ég veit, að margir foreldrar
leggja leið sína í Fríkirkjuna
með börnin þennan sunnudags-
morgun, og hver veit, nema afi
og amma taki sig til og sæki
barnabörnin til skemmtilegrar
kirkjugöngu á fjórða sunnudeg-
inum í jólaföstu.
Gunnar Björnsson,
fríkirkjuprestur.